Мониторинг жүйесін ұйымдастыру принциптері

1.Топыраққа экотоксиканттардың биотикалық және абиотикалық реакциялары қандай факторлардың әсерінен жүреді.

2. Бор дәуірі мысалында мезозой туралы сипаттама.

3 Мониторинг жүйесін ұйымдастыру принциптері.

1/Топырақ жамылғысын қорғау және оны тиімді пайдалану топырақта оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердін болуын немесе ол агенттердің қажетті орташа жылдық деңгейден асып түсуін топырақ, ластануы дейді. Топырақ ластануының мынадай түрлері бар: минералды техногенді қалдықтармен ластану; улы органикалық және бейорганикалык, қосылыстармен ластану; радиоактивті заттармен ластану. Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организміне түседі. Қалыпты табиғи жағдайда топырақта болып жатқан процестердің бәрі тепе-теңдікте болып, онда өздігінен тазару процестері жүріп жатады. Адамның шаруашылық қызметінің дамуы барысында топырақ құрамының өзгеруі, тіпті бұзылуы жүріп жатыр. Қазіргі таңда планетадағы әрбір адамға бір гектарға жетер-жетпес айдалатын егістік жерден келеді. Осы аз көлемнің өзі адам тіршілігі арқасында одан да бетер азаюда. Құнарлы жерлердің үлкен бөлігі тау-кен жұмыстары, өнеркәсіп орындары мен қалалар салу әсерінен жарамсыз болып жатыр. Ормандарды кесу, табиғи өсімдіктер жамылғысын бұзу, агротехникалық талаптарды сақтамай жерді қайта-қайта жырту топырақ эрозиясының пайда болуына, яғни, топырақтың құнарлы қабатының желмен және сумен жуылып, бұзылуына алып келеді.

Абиотикалық факторлар (гр. ‘a’ — теріс және bіotіkos — тірішілік, өмір) — бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.
Ол ф и з и к а л ы қ абиотикалық фактор (темпиратура, жарық, жел, ылғалдылық, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті сәуле шығару т.б.), х и м и я л ы қ Абиотикалық фактор (атмосфера, су, қалдықтар, топырақ, шөгінді құрамы және олардағы қоспалар т.б.), к л и м а т т ы қ абиотикалық фактор (күн радиациясы, атмосфералық жауын.шашын, гидросфералық қысым т.б.) болып бөлінеді. Өсімдік пен жануарлардың ыстыққа, суыққа, ауа қысымына, су тереңдігіне, хим. құрамына қарай бейімделуі, кейбір жануарлардың қысқы, жазғы ұйқыға кетуі т.б. Абиотикалық факторға байланысты. Жер бетінің, ауаның, судың химиялық және физикалық құрамының өзгеруі тірі организмдерге де әсер етеді. Мысалы, 20 ғасырда Арал теңізінің тартылып, ауада тұз концентрациясының көбеюіне байланысты, миллиондаған тонна тұзды шаң тірі организмдерге үлкен әсерін тигізді.
Абиоталық факторды химиялық (атмосфераның, теңіздің, тұщы судың құрамы және тағы да басқалары) және физикалық (климат, орография) деп екіге бөледі. Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен қосылғанда экологиялық факторлар құрайды Биотикалық факторлар — басқа организмдер мен биоценоздардың жеке организмге (жануарға немесе өсімдікке) немесе биоценозга әсер ететін факторлар жиынтығы. Тіршілік иелерінің бір-біріне әсер етуінің барлық формалары. Жануарлардың бір түрінің екінші түрімен немесе жануарлардың өсімдікпен қоректенуін биотикалық фактор деп атайды. Биотикалық факторлар организмге тура немесе жанама түрде әсер етіп отырады (мысалы: жануарлардың топырақты қазып өзгертуі, немесе бактериялардың ортаға химизмдік әсері т.б. Топтық эффект – топ құрып тіршілік ету мен ондағы даралардың санының олардың мінез-құлқына, физиологиясына, даму мен көбеюіне әсері. Көптеген бунақденелілілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.) топта жеке тіршілік етуге қарағанда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам жүреді.

2. Бор кезеңі (бақалшақтар мен ұсақ теңіз жануарларынан түзілген бор қабаты қалың болғандықтан солай аталған). Бұл кезеңде гүлді өсімдіктер кеңінен таралды.Бұл кезеңдегі өсімдіктер әлеміндегі өзгерістерге: үйеңкі, терек, емен, эвкалипт, тал, қайың, т.б. жалпақ жапырақты ағаштардың пайда болуы жатады. Гүлдіөсімдіктердіңдамуы оны тозаңдандыратынжәндіктердіңжәнежәндікпенқоректенетінқұстардыңпайдаболуынасебепшіболды. Бор кезеңініңсоңындаауарайыныңсуынуынабайланысты су жағалауындағыөсімдіктердіңтаралуалқаптарыазайып, өсімдікқоректіжәнежыртқышдинозаврларжойылды. Ірібауырыменжорғалаушылар (колтырауындар) тек тропиктікбелдеулердеғанасақталыпкалды. Бор кезеңіндеқұстар мен сүтқоректілердіңқарапайымтоптарыпайдаболды. Бұлкезеңдежылықандыжануарларқұрлықтакеңінентаралып, ұшпайтыналыпқұстарпайдаболды.
Сүтқоректілердіңшығуынасебепболғанароморфоздықбелгілер.
1. Жүйкежүйесініңкүрделенуі, алдыңғы ми сыңарларыныңдамуыжануарлардыңмінез-қылығыныңөзгеруіне, қоршаған орта жағдайларынабейімделуінеәсерінтигізді.
2. Омыртқажотасыайқынбөлімдергежіктелдіәріаяқтарыденесініңбүйіржағынанбауыржағынаорналасты.
3. Ұрықаналықорганизмніңденесіндедамып, арнайымүше — жатырдажетілдіәріұрпағынсүтпенқоректендірді.
4. Денедегіжылудықалыптысақтауүшінтүктіжамылғыпайдаболды.
5. Газ алмасуқарқындылығынкүшейтетінкөптегенкөпіршіктердентұратынөкпедамыды.

3.Э кологиялық мониторинг (экология және мониторинг) – қоршаған ортаның жағдайын бақылау және тексеру жүйелері. Олүшсатыдантұрады:

· жағдайдыбақылау;

· бағалау;

· болатынөзгерістердіболжау.

Экологиялық мониторингнысандарынатабиғи, антропогендікнемесетабиғи-антропогендікэкожүйелержатады. Экологиялықмониторингтіңмақсаты тек қанадеректержинауемес, сондай-ақ, жүргізілетінтәжірибелер, болжамғанегізретіндеалынатынпроцестердіңүлгілерікіреді. Ға-ламдықкөлемдемониторингжүргізугеавиациялық, ғарыштықжәнеесептеутехникаларыпайдаланылады. Қазіргіуақыттаэкожүйенізерттеугеаэроғарыштықәдістеркеңіненқолданылады. Осы әдісарқылытабиғаттаболыпжатқанқұбылыстарды, табиғиқорларжиынтығын, мөлшерін, т.б. экожүйелердісипаттайтынмәліметтердібілугеболады. Экологиялық мониторингәртүрлідеңгейдегібуындардантұратыниерархиялықұйымдасқанбақылаужүйесіболыптабылады. Ондайбуындарғағаламдық (биосфералық), ұлттық, аймақтық, жергіліктіЭкологиялықмониторингтержатады. Мысалы, ғаламдықЭкологиялық мониторингхалықаралықынтымақтастықнегізінде, ұлттықЭкологиялық мониторингбірмемлекеттіңшегіндеарнайықұрылғанұйымдарарқылы, аймақтықЭкологиялық мониторинг ірі-іріаудандардыңкөлемінде, ал жергіліктіЭкологиялық мониторингелдімекендерде, өнеркәсіп орт-тарында, кәсіпорындардақоршағанортаныңсапалықөзгеруінебақылауретіндежүргізіледі. Топтасгыру принципіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар.

Олардың ішінде түрлі қажетке ең жарамды болып саналатын қоршаған ортаның құрама (комплексті) экологиялық мониторингі.

Қоршаған ортаның құрама экологиялық, мониторингі – бұл қоршаған табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте қиын жағдайдың тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті (локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді.

Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі мынадай түрде атқарылады:

• бақылау объектісін белгілеу;

• бақылауға белгіленген объектіні тексеру;

• бақылауобъекгісінеинформациялық модель құрастыру;

• өлшеудіжоспарлау;

• бақылауобъектісініңжағдайынбағалаужәнеоның
информациялықмоделінұқсастыру;

• бақылаудағыобъектініңжағдайыныңөзгеруінеболжамжасау;

• мәліметтердіқолдануғаыңғайлытүрдедайындапқолданушьшарғатапсыру.

Құрамаэкологиялықмониторингтіңмақсатыжинақталыпалынғанмәліметтердінегізгеалып:

1) адамтіршілікететінортаныңжәнеэкожүйелердіңжағдайын
сипаттайтынкөрсеткіштер мен функционалдықбүтіндігінің
сақталуынабаға беру, яғниэкологиялықнормативтердіңсақталуын
бағалау;

2) осы көрсеткіштердіңөзгеруісебептерінанықтаужәне осы
өзгерістердіңтигізетінзардабынбағалау, соныменқатартіршілік
ортағажәнеэкожүйежағдайына диагностика жасап, көрсеткіштерді
түзетугеқажеттішаралардыбелгілеу;

3) зиянтигізілмейтұрып, қолайсызжағдайлардыңболмауын
алдын-ала ескертетіншаралардыанықтап, соларменқамтамасызету.

Билет