Мультипликатор теориясы 8 page

8. Коммерциялық банктің артық резервтері – ол:

A) Резерв нормасы + салымдар.

B) Салымдар - резерв нормасы.

C) Нақты резервтер + міндетті резервтер.

D) Нақты резервтер-міндетті резервтер.

E) Незерв нормасының салымға қатынасы.

9. Орталық банктің ақша-несие саясатының аралық мақсаттарына жататындар:

A) Толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету.

B) Пайыз мөлшерлемесі мен ақша массасы.

C) Экономикалық өсу.

D) Валюта нарығының тұрақтылығы.

E) Баға тұрақтылығы.

10. Маржа дегеніміз не?

А) Несиелер мен салымдар бойынша пайыз мөлшерлемесі арасындағы айырма.

В) Банктердің пайызсыз түрде беретін несиелері.

С) Несиелер мен салымдар бойынша пайыз мөлшерлемелерінің қосындысы.

D) Банктердегі бағалы қағаздардың бір түрі.

Е) Несиелер мен салымдар бойынша ақша сомаларының теңесуі.

11. Мыналардың қайсысы жанама салықтарға жатады?

А) Табыс салығы, акциздер.

В) Мүлік салығы, қосылған құнға салынған салық.

С) Акциздер, қосымша құнға салынған салық.

D) Көлік салығы, акциздер.

Е) Жер салығы, акциздер.

12. Субвенция дегеніміз не?

А) Белгілі бір даму мақсаттарына жұмсалатын мемлекеттік ақша жәрдемақысы.

В) Мемлекеттік салық жеңілдіктері.

С) Кәсіпорындар мен мекемелерге ақша қаражаттарын беру.

D) Шығындарды жабу үшін берілетін ақша қаражаттары.

Е) Бірлесіп шаруашылық жүргізетін жеке тұлғалардың қажеттіліктеріне жұмсалатын ақша қоры.

13. Қаржы дегеніміз – бұл:

А) Қолма-қол және қолма-қолсыз нысандағы ақша қаражаттарын бөлу және қайта бөлудегі қатынастар жүйесі.

В) Қолма-қол нысандағы ақша қаражаттарын бөлу және қайта бөлудегі қатынастар жүйес.

С) Тек қолма-қол нысандағы ақша қаражаттарын бөлу және қайта бөлу, пайдаланудағы қатынастар жүйесі.

D) Саяси, экономикалық және сфераларда көптеген қызметтер атқаруға қажет ақша құралдарын мемлекеттің құруы және пайдалануы.

Е) Өндірістік тауарларды сатып алуға, таратуға қажет ақшалар.

14. Салық мөлшері мен салық түсімдерінің көлемі арасындағы байланысты қандай қисық сипаттайды?

А) Салықтарға деген сұраныс қисығы. В) Лоренц қисық сызығы.

С) Лаффердің қисық сызығы. D) Филлипс қисығы. Е) Салықтарды анықтау қисығы.

15. Мемлекеттің нарықтық экономиканы реттеу құралдары:

А) Фискалдық саясат. В) Әлеуметтік саясат. С) Сыртқы экономикалық саясат. D) Ақша–несие саясаты. Е) Аталғандардың барлығы дұрыс.

16. М₂ ақша агрегатына не жатады:

A) Қолма-қол ақша сомасы, мерзімсіз (ағымды) салымдар.

B) Қолма-қол ақша сомасы, мерзімсіз (ағымды) салымдар, үлкен емес мерзімдік салымдар.

C) Қолма-қол ақша сомасы, мерзімсіз, мерзімдік салымдар, сертификаттар, мемлекеттік займдардың облигациялары.

D) Мемлекеттік займдардың облигациялары, сертификаттары.

E) Тек қана қолма-қол ақша сомасы.

17. Коммерциялық банктің артық резервтері – ол:

A) Резерв нормасы + салымдар.

B) Салымдар - резерв нормасы.

C) Нақты резервтер + міндетті резервтер.

D) Нақты резервтер-міндетті резервтер.

E) Незерв нормасының салымға қатынасы.

18. Банк ай сайын 4 % алады. Сонда 1 жылда банкке қанша пайда түседі:

А) 48 %. B) 64 %. C) 10 %. D) 50 %. E) 14 %.

19. Несиелер мен салым ақшалар бойынша пайыз мөлшерлемесі арасындағы айырма не деп аталады?

А) Сыйақы мөлшерлемесі. В) Трансферт.С) Міндетті қорлар.

D) Маржа. Е) Биржа.

20. Қандай банктің ақша шығару құқығы болады?

А) Ұлттық банктің. В) Коммерциялық банктің. С) Халықаралық банктердің. D) Арнайы мамандандырылған банктердің. Е) Жинақ банктерінің.

21. Мыналардың қайсысы салық элементтеріне жатпайды?

А) Салық объектісі. В) Салық субъектісі. С) Салық мөлшерлемесі.

D) Салық ауыртпашылықтары. Е) Салық жеңілдіктері.

22. Шығындарды жабуға арналған ақшалай қаржылық көмек:

А) Субсидиялар. В) Субвенциялар. С) Дотациялар. D) Қаржы бөлу.

Е) Пайызды несиелер.

23. Мемлекеттік бюджет тапшылыққа ұшырайды. Егерде:

А) Мемлекеттік шығын табыстан өссе. В) Салық өссе.

С) Мемлекеттік табыс өссе. D) Мемлекеттік шығын қысқарса.

Е) Салық қысқарса.

24. Ақшаның сатып алу қабілеті:

А) Инфляция кезінде артады.

В) Инфляция кезінде төмендейді.

С) Инфляцияға әсер етпейді.

D) Дефляцияға әсер етпейді.

Е) Дағдарыс кезеңінде артады.

25. Ақша массасы дегеніміз – бұл:

А) Тарихи қалыптасқан ақша айналысын ұйымдастыру формасы.

В) Қолма қол формадағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы. С) Айналыс және қор жинау құралы қызметін атқаратын қолма-қол және қолма-қолсыз формадағы барлық ақша қаражаттарының жиынтығы.

D) Берілген елдегі евро және американ доллары және өндірістік дамыған елдердің басқа да валюталары.

Е) Ақшаның салмағы мен көлемі.

26. Банктік жүйе келесі деңгейлерден тұрады:

A) Орталық банк және сақтандыру компаниялары.

B) Орталық банк және қаржылық-несиелік мекемелер.

C) Коммерциялық банктер және қаржылық-несиелік институттар.

D) Орталық банк, коммерциялық банктер және қаржылық-несиелік институттар.

E) Жинақтау банктері және Орталық банк.

27. Мыналардың қайсысы М₁ ақша агрегатына жатады?

А) Мемлекеттік заим облигациялары.

В) Депозиттік сертификаттар.

С) Қолма-қол ақшалар.

D) Қолма-қол ақшалар мен чектік салымдар.

Е) Банктегі ағымдық шоттар.

28. Ақша ұсынысын азайту туралы шешім қабылдау үшін Ұлттық банк:

A) Міндетті резервтер мөлшерлемесін арттыруы мүмкін.

B) Ашық нарықта мемлекеттік облигацияларды сатып алуы мүмкін.

C) Есептеу мөлшерлемесін азайтуы мүмкін.

D) Кәсіпкерлік құрылымдарды қаржыландыруды арттыруы мүмкін.

E) Міндетті резервтер мөлшерлемесін азайтуы мүмкін.

29. Салықтар (алымдар, баждар, т.б) дегеніміз не?

А) Заң актілерімен белгіленген тәртіп және шарттар бойынша бюджетке және бюджеттік емес қорларға төленетін міндетті төлемдер.

В) Мемлекеттік бюджетке және бюджеттік емес қорларға төленетін міндетті төлемдер.

С) Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төленетін төленетін.

D) Мемлекеттің халыққа төлейтін міндетті төлемдері.

Е) Жергілікті тұрғындардың мемлекетке төлейтін міндетті төлемдері.

30. Банктің міндетті резервтері – бұл:

А) Банктің салым ақшалары.

В) Банктің несиеге беруге тиіс ақша қорлары.

С) Әр коммерциялық банктің орталық банкте сақтайтын салым ақшасы.

D) Банктің несиеге беруге тиіс артық ақша сомалары.

Е) Банктің бағалы қағаздарды сатып алуға тиіс ақша сомалары.

31. Мыналардың қайсысы мемлекеттік қаржыға жатпайды?

А) Мемлекеттік бюджет.

В) Мемлекеттік несие.

С) Мемлекеттік қарыз.

D) Мемлекеттік мекемелердің қаржысы.

Е) Үй шаруашылықтары мен фирмалардың қаржысы.

32. Субсидиялар дегеніміз не?

А) Мемлекеттік мекемелерді қаржыландыруға берілетін ақшалар.

В) Мемлекеттік бюджеттен төленетін ақшалай көмек түрі.

С) Мемлекеттік бюджеттен төленетін жоспарланбаған төлемдер.

D) Кәсіпорындардың шығындарын жабуға арналған қайтарымсыз қаржы.

Е) Әртүрлі салықтық жеңілдіктер беру.

33. Лаффердің қисық сызығы нені сипаттайды?

А) Мемлекеттік бюджетке төленетін салықтық түсімдердің тұрақтылығын.

В) Салық мөлшері мен салық түсімдерінің көлемі арасындағы байланысты.

С) Жекелеген тұлғалардың мемлекетке нақты қанша көлемде ақша төлейтіндігін.

D) Фирмалардың мемлекетке салықтарды төлемейтіндігін.

Е) Салықтың нақты көлемі мен мемлекеттік шығындар арасындағы байланысты.

34. Мемлекеттік борыш дегеніміз – бұл:

А) Мемлекеттің тек өз халқына беретін қарыздары.

В) Мемлекеттің өз халқына, шетел мемлекеттеріне, ұйымдарына, адамдарына қарызы.

С) Мемлекеттің тек сыртқы қарыздары.

D) Мемлекеттің басқа елдің халықтарына беретін қарыздары.

Е) Мемлекеттің басқа елдердің банктеріне беретін қарыздары.

35. Ақша агрегаттарын М₁, М₂, М₃ деп бөлудің ерекшелігі:

A) Олардың өтімділік дәрежесі.

B) Айналыс жылдамдығы.

C) Қор жинау функциясы.

D) Төлем қызметі.

E) Альтернативтік құнын анықтау.

36. Арзан ақша - несие саясатын жүргізу кезінде:

A) Инвестиция қысқарады. B) Пайыз мөлшерлемесі өседі.

C) Ақша ұсынысы артады. D) Ақша ұсынысы қысқарады.

E) Салықтар қысқарады.

37. Банктердің инвесторлардан айырмашылығы қалай көрінеді? Олар:

А) Бағалы қағаздарды сатады және сатып алады.

В) Капиталдың көзі болып табылады.

С) Депозиттерді тарту арқылы ақша ресурстарын шоғырландырады.

D) Тартылған ресурстарға ақша төлейді.

Е) Тұрғындармен жұмыс істемейді.

38. Міндетті банктік қорлар дегеніміз – бұл:

А) Мемлекет қазынаның депозиттері.

В) Халықтың кез-келген депозиттері.

С) Орталық банктегі коммерциялық банктердің міндетті түрде сақталуы керек депозиттері.

D) Коммерциялық банкте сақталатын ақша массасы.

Е) Коммерциялық банктің Орталық банкке қарызы үшін төлейтін пайызы.

39. Үлкен жедел салымдар қандай ақша агрегатына кіреді:

А) Мо В) М₁ С) М₂ D) М₃ Е) L

40. ҚР-да қандай салық түрі қолданылмайды:

А) Корпоративті табыс салығы.

В) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары.

С) Жер салығы. D) Әлеуметтік салық. Е) Корпорацияның бөлінбеген пайдасына салынатын салық.

15-ТАҚЫРЫП

Халықаралық экономика.

Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты

Мақсаты: халықаралық сауданың негізгі теорияларына жалпы шолу жасау және мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатының негізгі ерекшеліктеріне сипаттама беру. Сонымен қатар, Қазақстан-ның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесін талқылау.

Талқылау сұрақтары:

15.1 Халықаралық сауда және оның негізгі теориялары

15.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты

15.3 Төлем балансы және валюта бағамы

15.4 Қазақстанның әлемдік экономикадағы қазіргі орны мен рөлі

15.5 Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі

Негізгі ұғымдар: әлемдік нарық, халықаралық еңбек бөлінісі, абсолютті артықшылықтар, салыстырмалы артықшылықтар, Хекшер-Олин дәлелдемесі, жаһандану, сыртқы сауда, экспорт, импорт, сыртқы сауда балансы, протекционизм, еркін сауда саясаты, төлем балансы, валюта бағамы, девальвация, ревальвация,

15.1 Халықаралық сауда және оның негізгі теориялары

Қазіргі әлемдік нарық өзіндік күрделенген жүйе ретінде ұлттық шаруашылықтар арасындағы қалыптасқан сауда-саттық қарым-қатынастарымен сипатталады. Бұл жерде тауарлар мен қызметтер, жұмыс күші, капиталдың түрлері, технология, валюталар сатылуы және сатып алынуы мүмкін.

Әлемдік нарықтың қалыптасуы мен дамуы халықаралық еңбек бөлінісімен (ХЭБ) тығыз байланысты. ХЭБ бірнеше факторлармен анықталады. Ол әлем елдерінің өндірістік шарттарының алуан түрлілігі жағдайында дамиды. Әлем елдерінің табиғи ресурстарға, капиталға, еңбек ресурстарына, технологияға және тағы басқаларына әртүрлі иелік етуі (мысалы, бір ел пайдалы қазбаларға өте бай, ал басқа бір елде олар мүлдем тапшы болуы мүмкін) олардың өндірістік мүмкіндіктерінің бірдей болмайтындығына алып келеді. Адамдар өнімнің барлық түрін өндіргісі келеді, бірақ бұл кейбір жағдайларда тиімсіз және мүмкін емес болып табылады.

Осындай мәселелерге бірінші болып классиктер Адам Смит пен Давид Рикардо көңіл бөлді. А.Смит былай деп жазды: «кез-келген өнімді кез-келген елде өндіруге болады, бірақ олардың шығындары өте жоғары және сапасы төмен болуы мүмкін, сол себепті, елдер өндірісі арзанға түсетін тауарлар мен қызметтердің түріне маманданғаны дұрыс». Олай болса, қазіргі әлемдік нарық сыртқы сауданың тиімділігімен түсіндіріледі. Смитше, әлемдік сауданың тиімділігі қандай да бір елдің өндіріс шығындары деңгейінде басқа бір елге қарағанда абсолютті артықшылыққа ие болуынан көрініс табады. Осылайша, А.Смит абсолютті артықшылықтар теориясын қалыптастырды. Ал Д.Рикардо болса, өзінің әйгілі салыстырмалы артықшылықтар теориясын дамытты. Айталық, Қазақстанға Қырғызстанға қарағанда бидай мен мата өндірісі арзанға түседі. Егер бұлай болса, онда Қазақстанға Қырғызстанмен саудаласудың мүлдем қажеті жоқ.

Алайда, салыстырмалы шығындар теориясына сәйкес екі ел арасындағы сауда тиімді болып табылады. Айталық, Қазақстанда бидайдың 1 бірлік құны матаның 1,5 бірлік құнына тең. Ал Қырғызстанда бидайдың 1 бірлігі матаның 2 бірлігіне тең. Егер, Қырғызстанға бидай шығарсақ, онда оның құнына матаның 2 бірлігін алуға болады. Олай болса, матаға қарағанда бидайды Қазақстанда өндірген аса тиімді болып табылады.

Қазақстан Қырғызстан

Бидай Бидай

450

b 400 f

300 300

200 200 d

100 100

0 а с 0 e

100 200 300 400 500 600 Мата 100 200 300 400 500 600 Мата

Сурет 15.1 Салыстырмалы артықшылықтар

Суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстанның ішкі нарығында бидайдың 300 бірлігі 450 бірлік матаға айырбасталар еді (аb сызығы). Ал егер бидайды Қырғызстанға шығарсақ, онда оған 600 бірлік мата алуға болады (ас сызығы).

Қырғызстан үшін ішкі нарықта 600 бірлік матаға 300 бірлік бидайды айырбастауға болады (de сызығы). Ал егер ол матаны Қазақстанға сатса, онда оған 450 бірлік бидай ала алады (fe сызығы).

Егер Қазақстан үшін сыртқы саудадан болатын ұтыс ас аралығын құраса, онда Қырғызстан үшін бұл ұтыс df аралығын қамтиды. Сонымен, екі елдің салыстырмалы шығындарын осылайша есептеу сыртқы сауданың дамуына мүмкіндік жасайды.

Швед экономистері Эли Хекшер мен Бертиль Олин Рикардо-ның салыстырмалы артықшылықтар теориясын әріқарай дамытты. Олардың ойынша, сыртқы саудаға түсетін өнімдердің шығындары өндіріс факторларының салыстырмалы бағаларымен, технологиямен және сұраныс пен ұсыныстың жағдайына байланысты анықталады. Әлем елдерінде еңбек, капитал, жер және ғылыми жетістіктер сияқты өндірістің негізгі факторларының әртүрлі үлестірілуіне байланысты өнімді экспорттаудың сипаты табиғи, еңбектік, капиталдық, және ғылымды қажет ететін болып бөлінуі мүмкін.

Осындай ерекшеліктерге қатысты, Хекшер-Олин дәлелдемесі қалыптасты: мәселен, капитал артықшылығына ие ел капитал сиымды тауарларды экспорттайды немесе сол елде жұмыс күші көп болса, онда еңбек сиымды тауарларды сыртқа шығарады. Демек, қандай да бір елде белгілі бір фактор тапшы болса, онда ол ел сол фактордың көмегімен өндірілген тауарларды импорттайды.

Қазіргі әлемдік шаруашылық ХЭБ және ұлттық экономикалар-дың ынтымақтастығы негізінде туындайтын экономикалық қатынас-тар жүйесі болып табылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, әлемдік шаруашылықтың пайда болу шарты ең алдымен ХЭБ-ке негізделеді. ХЭБ – бұл жекелеген елдерде өнімнің белгілі бір түрін өндіруге тұрақты түрде мамандану және шоғырлану. ХЭБ-ң аса маңызды алғышарты болып өндіріс факторларының халықаралық бөлінісі табылады. Өндірістің барлық факторлары былай бөлінеді:

1. Негізгі факторлар – бұл елге табиғаттың сыйы ретінде берілген және тарихи ұзақ жылдар бойы қолданылып келетін факторлар.

2. Дамыған факторлар – бұл интенсивті ізденістер мен капитал салымдарының нәтижесінде игерілген факторлар.

3. Жалпы факторлар – бұл әртүрлі салаларда қолданылатын факторлар.

4. Ерекше факторлар – бұл бір салаға арналған немесе өнімнің белгілі бір тар топтарын жасау үшін қажетті факторлар.

Қазіргі әлемдік шаруашылық үшін өндіріс факторларының халықаралық алмасуының дамуы, екі жақты және көп жақты жүйелер, көптеген мемлекеттер мен мемлекетаралық бірлестіктер шеңберіндегі ашық экономиканың пайда болуы тән.

Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) және Халықаралық Валюталық Қордың (ХВҚ) стандатты жіктемесі әлемнің 184 елін қамтиды және келесідей топтарды бөліп көрсетеді:

1. Индустриалды елдер, оларға әлемдік экспорттың 2/3-сі және әлемдік ЖІӨ-ң 50%-дан астамы келеді. Бұл Солтүстік Американың, Батыс Еуропаның және Тынық мұхит бассейнінің 24 мемлекеті.

2. Дамушы мемлекеттер – бұл Азияның, Африканың және Латын Америкасының 132 елі.

3. Өтпелі экономикалы елдер – бұл Орталық және Шығыс Еуропаның, бұрынғы КСРО-ның 28 мемлекеті.

Дүниежүзілік банктің (ДБ) жіктемесіне байланысты әлемнің 209 мемлекеті табыстар деңгейі бойынша негізгі төрт топқа бөлінеді:

1. Табысы аса жоғары дамыған мемлекеттер.

2. Табысы жоғары мемлекеттер.

3. Табысы орташа дамушы мемлекеттер.

4. Табысы төмен дамушы мемлекеттер.

Әлемнің барлық мемлекеттері экономикалық дамудың қандай деңгейінде тұрса да олар бүгінгі күні барлық адамзаттың мүдделеріне қайшы келіп отырған жаһандық мәселелермен соқтығысып отыр. Қазіргі уақытта жаһандық мәселелерге демографиялық, азық-түліктік, экологиялық мәселелерді және әлемдік ядролық соғыс қаупін жатқы-зуға болады. Қазіргі жаһандану жағдайында ұлттық экономикалар ашықтылық дәрежесіне байланысты экономикалық дамудың әртүрлі деңгейін бастан кешіп отыр.

Жаһандану – бұл әлемдік экономикаға бірігуді күшейтудің үдерістері. Жаһанданудың пайда болу нысандары халықаралық экономикалық қатынастардың қазіргі түрлерімен тығыз байланысты болып табылады. Оларға тауарлар мен қызметтердің әлемдік саудасы, экономикалық интеграция, өндіріс факторларының әлемдік жылжуы, ғылым мен техника саласындағы айырбас, халықаралық валюталық-несиелік қатынастар жатады. Жаһанданудың арқасында әлемдік шаруашылық аса күрделі, әрі терең өзгерістерге ұшырады: фирма ішілік айналымның әлемдік саудадағы үлесінің өсуі, тікелей инвестициялардың, банктік операциялардың және қаржылық активтердің өсуі. Жаһанданудың қазіргі теориясы еркіндік моделіне сүйенеді, яғни мемлекет қызметін шектеу, нарықты жан-жақты қолдау және дамыту, әлемдік бағалар негізінде ресурстарды тиімді бөлу және қолдану. Бұл жерде мұндай шаралар ұлттық саясаттың мақсаттарына қайшы келмеуі тиіс. Алайда, жаһандану жағдайында осылай дамудың да өзіндік кемшіліктері бар. Соңғы 30 жылдың ішінде бай елдер мен кедей елдер арасындағы алшақтық көбейе түсті, жұмыссыздық әлемдік деңгейде өсе түсті, табыстағы пайданың үлесі артып жалақы деңгейі төмендеді, экономикалық өсудің қарқыны бәсеңдеді. Дегенменде, жаһанданудың артықшылықтары да бар: біріншіден, адамдар арасында – олар меншік иелері, табыс алушылар, біліктілігі бар жұмыскерлер; екіншіден, фирмалар арасында – олар ірі, халықаралық, жаһандық бизнес өкілдері, технологиядағы көшбасшылар; үшіншіден, мемлекеттер арасында – капитал мен технологияны экспорттаушылар, таза кредиторлар, инфрақұрылымы жақсы дамыған және тиімді экономикасын құра білген мемлекеттер.

Қазіргі жаһандану жағдайында халықаралық сауда мен әлемдік шаруашылықтың даму стратегиясының мақсаты болып әлем елдерінің ұлттық мүдделерін қорғаштау және даму мақсаттарына қол жеткізу үшін тиімді экономикалық кеңістікті жасау табылады.

15.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты

Мемлекеттің сыртқы саудаға араласу ауқымына байланысты сыртқы сауда саясаты екіге бөлінеді:

1. Еркін сауда саясаты (Фритредерлік). Ішкі нарықтарды шетелдік капитал мен қызметтерге ашуды көздейтін және экспорт пен импортты шектемейтін іс-әрекет.

2. Протекционистік сауда саясаты (қорғаныштық). Ішкі нарықтарды шетелдік тауарлардан қорғауға бағытталған және импортты шектейтін әрекеттер.

Бұл екі саясаттың өзіне артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Еркін сауда саясатының артықшылықтары: бәсекелестікті ынталандырады; монополияны шектейді; өндірістің тиімділігі жоғарылайды; бағалар төмен; тауар таңдау мүмкіндігі артады; халықаралық еңбек бөлінісі жақсара түседі; елдер бір-бірімен жақын-дасып, ынтымақтастығы артады. Кемшіліктері: ұлттық экономиканы шетелдік бизнестің теріс әсерінен қорғаудың болмауы; ішкі нарықтарды жаулап алу немесе демпингтің орын алуы; сапасыз өнімдердің өткізілуі және т.б.