Р-ның өндіргіш күштерін орналастыру

Елдің және өңірлердің экономикалық өсуі экономиканың инновациялық процестері мен және оны индустрияландырумен тығыз байланысты ғылыми-техникалық прогресспен басым түрде қамтамасыз етіледі.
Жекелеген өңірлерде экономикалық өсуді жеделдету, ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін өңірлік саясатты қалыптастырудың заманауи талаптары тұрғысынан жалпыалғанда өндіргіш күштерді орналастыру және халықты қоныстандырудың едәуір жетілдірілген әдіснамасы қажет.
Өндіргіш күштерді аумақтық ұйымдастырудың міндеттері Кеңес Одағының шикізаттық және азықтық мүддесімен ұйымдастырылған, кеңестік кезеңде қалыптасқан Қазақстан Республикасынының өндіргіш күштерін ұйымдастыру жүйесін реформалау мен қайта құру, тау-кен саласын басым дамытуда оның біржақты мамандануын жою қажеттілігімен анықталды.
Өндірісті ұтымды аумақтық ұйымдастыру перспективалық өнеркәсіптік кластерлер мен кешендерді қалыптастыру және дамыту аймақтарын орналастыратын аумақтарды анықтау арқылы экономикалық, энергетикалық, көліктік және еңбек шығындарын төмендетуге бағытталатын болады.
Өндіргіш күштердің даму әлеуеті үш құрамдас құрылымдық элементтерді талдау жолымен анықталды: табиғи-шикізаттық ресурстар, еңбек ресурстары және материалдық-техникалық базаның жағдайы. Өндіргіш күштердің даму перспективаларын анықтау үшін өңірлерде әрбір саланың табиғи-шикізаттық және еңбек ресурстарының әлеуеті зерттелді.
Табиғи-шикізаттық ресурстар еңбек ресурстарына қарағанда кеңістікте тұрақты екендігін ескере отырып, олар өндіргіш күштердің, өндірістік инфрақұрылымның қалыптасуын және орналастырылуын анықтайтын республика аумағының тірек жоспарлық қаңқасының жүйелік элементтеріне жатқызылады. Тау-кен саласының өндіргіш күштерін орналастыру мен дамытудың перспективалық аудандарын анықтау үшін минералды-шикізат ресурстардың негізгі түрлерін бөлу схемасы әзірленді (осы Негізгі ережелерге 2-қосымша). Аталған схема елдің индустриялық орталықтары мен өнеркәсіптік кластерлерлерінің жаңаларын қалыптастыру және ескілерін дамытуға арналған басшылық ретінде қызмет етеді.
Атырау, Ақтау және Жаңаөзен қалаларында мұнай-химия өнеркәсібін, мұнай-химия шикізатынан синтетикалық талшықтар, синтетикалық шайырлар, полимерлер, композитті материалдардан жасалған құбырлар және т.б. шығару бойынша ғылымды қажет ететін өндірістерді дамытудың ресурстық әлеуеті бар. Батыс өңірде синтетикалық шайырлар мен пластмассалар өндірісін қалпына келтіру және ары қарай дамыту кеңінен тұтынылатын тиісті тауарлар өндірісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Мұнай-химия өндірістерін қалыптастыру мақсатында Атырау облысында «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» арнайы экономикалық аймағы құрылды, сондай-ақ «Мұнай химия өнімдерін өндіру жөніндегі «Интеграцияланған газ-химиялық кешенінің құрылысы», «Хош иісті көмірсутектер өндіру жөніндегі кешен құрылысы» жобалары іске асырылады, «Ақтау пластикалық массалар зауытындағы жол битумдарын өндіру жөніндегі зауыттың құрылысы» жобасын іске асыру аяқталуда. Шымкент қаласында шиналарды, Саран қаласында резиналық-техникалық бұйымдарды өндіру бойынша зауыттарды реконструкциялау, Атырау облысында резиналық-техникалық зауытты салу үшін ресурстық мүмкіндіктер мен қажеттіліктер бар.
Химия өнеркәсібін перспективалық дамытудың ерекше маңызды проблемаларының қатарына фосфорлы өнеркәсіпті қайта жандандыруды жатқызу қажет. Ішкі нарықтың нақты сыйымдылығы мен экспорт мүмкіндіктерін ескерсек, қолда бар ресурстар минералдық тыңайтқыштарға қажеттілікті толық қамтамасыз етуге жеткілікті. Ауыл шаруашылығы экономикасын қайта қалпына келтіру және оны шаруашылықтың қарқынды әдістеріне көшіру минералды тыңайтқыштарға қажеттілікті біршама арттырады.
Химия және мұнай-химия саласындағы әлемдік жетістіктерді талдау алдағы 10-15 жыл ішінде химия және мұнай-химия өндірістерінде басымдықтардың шұғыл алмасуы мүмкін екенін көрсетеді. Сондықтан Бас схемада отандық химия ғылымын дамыту туралы, мұнай-химия кәсіпорындарын салу және қайта құру кезінде өндірісі бәсекеге қабілетсіз басқа елдер қатарына кіріп қалмау үшін патенттер, лицензиялар және жетекші әлемдік фирмалардың жабдықтарын сатып алу қажеттілігі туралы мәселе қойылады.
Мұнай-химия өнеркәсібін дамыту және оның кәсіпорындарын орналастыру жөніндегі шаралар:
1) жұмыс істеп тұрған мұнай өңдеуші кәсіпорындардағы мұнай-химия өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірісін кеңейту жолымен мұнай-химия кешенінің шикізат импортына тәуелділігін жою жөніндегі жұмысты жалғастыру;
2) тұтыну нарығына жұмыс істейтін мұнай-химия өндірісінің жалпы өнімнің тұтас көлеміндегі үлесін Қытай, Иран, Түркиядан импортталатындармен салыстырғанда бәсекеге қабілетті пластмассалар, полиэтилен, бутадиен және синтетикалық каучукты қайта өңдеу бойынша іске асырылатын жобалар, лактар, эмальдар, синтетикалық негіздегі бояулар шығару бойынша жаңа өндірістерді дамыту есебінен арттыру;
3) маңызды мұнай-химия өнімдеріне ішкі нарық қажеттілігін қанағаттандырушы бәсекеге қабілетті экспортқа бағытталған (Ресей, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (бұдан әрі – ТМД) елдері, шекара маңындағы мемлекеттер) мұнай-химия өндірісін (полимерлі материалдар, химиялық талшықтар, көмір пластиктері, синтетикалық каучуктер) құру;
4) мұнай-химия өнімдерін өндіру және өткізудің жалпы әлемдік жүйесіне ондағы бәсекелестермен салыстырғанда арзан шикізат және біршама перспективалы технологиялар енгізу есебінен меншікті өнімінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жолымен өз орнын таба отырып ықпалдасу.
Металлургия өндірісін шикізаттық қамтамасыз ету міндеттерін шешу үшін Сарыбай кенішінде өнімді бір мезгілді тұрақтандыру кезінде шикі кенді өндіру бойынша оның қуаттылығын жылына 15 млн. т. дейін жеткізе отырып, Қашар тау-кен байыту комбинатын (Қостанай облысы) дамыту көзделуде. Соколов кенішін қайта құру шикі кен бойынша оның қуаттылығын жылына 3 млн. т. деңгейінде сақтауға мүмкіндік беруі тиіс.
Орталық (Жәйрем), Шығыс және Оңтүстік Қазақстан облыстары қорғасын және мырыш өндіру бойынша перспективалық өңірлер болып табылады. Солтүстік Қазақстан облысы бокситтер бойынша жетекші өңір болып болып табылады, өндірістік әзірлемелер үшін Ақтөбе облысының Талдық-Ащысай кен орнын алуға болады. Орталық (Босаға, Көшек, Ақтайлақ) және Солтүстік(Құбасадыр) Қазақстанда бокситтік емес алюминий шикізатының (алуниттер, нефелинді сиениттер) перспективалық кен орындары бар.
Каспий маңы, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Торғай, Мұғалжар және Зайсан титанды аудандарында геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізу талап етіледі, олардың бөлігі өнеркәсіп мүддесін білдіруі мүмкін. Сирек жер элементтері бойынша әлемдік сыныптағы ірі кешенді сирек металды-сирек жер объектісіне жататын Жоғарғы Еспе (Шығыс Қазақстан облысы) кен орны геологиялық-барлау жұмыстарын талап етеді.
Елде алюминийдің ірі тұтынушысы болып табылатын немесе бола алатын өнеркәсіп өндірісінің салалары жоқ. Алюминий кластерін қалыптастыру мақсатқа сай болатын Павлодар қаласында салынуы мүмкін прокат және басқа да алюминий бұйымдарын өндіру бойынша зауыт салу мүмкіндігін қарастыру қажет.
Жаңа қуаттылықтар енгізу және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру есебінен перспективада алтын өндіру өнеркәсібін дамыту мақсатқа сай.
Шеелит, молибден және висмут концентраттарын шығара отырып, Степногорск тау-химия комбинатының күшімен Ақмола облысында Ақсораң вольфрам-молибден кенорындарын игеруге қолайлы мүмкіндіктер бар. Қазақстанның әлеуетті мүмкіндіктерін және баяу балқитын және сирек металдар өнімдерінде өнеркәсіптің өсуші қажеттіліктерін ескере отырып, елде баяу балқитын сымдарды, тым қыздыратын, тотығу және қызуға төзімді элементтерді өндіру бойынша зауыт салу мақсатқа сай.
Қазақстан Республикасы болаттың көмірсутектік, қосындыланған және тот баспайтын маркаларынан сорттық прокат өндіру өніміне маңызды сұранысқа ие болып отыр. Бүгінгі таңда тот баспайтын, ыстыққа төзімді,шарлы мойынтірек, аспаптық және метиздік болаттардың барлық сыныбы республикада импортталады. Қазақстанның болат балқыту металлургиясындағы экономикалық серпінді қамтамасыз ету үшін жоғары сапалы және қосындыланған болаттардан құрылымдық материалдарды өндіру және осыған байланысты Ақтөбе қаласында жаңа электр металлургия болат балқыту зауытын салуға байланысты проблеманы шешу қажет.
Қазақстанда қара металл прокатының өндірісін және Теміртау металлургия комбинатындағы қалың темір станы құрылысының есебінен сорттық прокатты өндіруді біршама арттыру үшін ресурстар бар. Теміртауда қазіргі кезде Қытай мен Ресейден импортталатын коксты өндіру бойынша қосымша қуат күштерін салуға инвестиция салынатын болады.
Экономика салаларының өндірістік және ғылыми-техникалық әлеуетін қарқынды дамыту жолына көшу экономика қажеттілігін, елдің қорғаныс қабілеті мен экспорт көлемінің өсімін қамтамасыз ететін бәсекеге қабілетті машина жасауды жедел дамытуды талап етеді. Қазақстанда машина жасауды дамытудың негізгі басымдықтары ауыл шаруашылығы және көліктік машина жасау, мұнай өндіруші және мұнай-газ өңдеуші өнеркәсіпке, тау-кен – металлургия кешеніне арналған машиналар мен жабдықтар өндіру болып табылады. Инновациялық өсу мен машина жасауды дамыту нүктелері бола алатын қорғаныс кешенінің машина жасаушы кәсіпорындарына ерекше орын мен рөл беру қажет.
Басым бағыттарға сондай-ақ жоғары және «жасыл» технологиялар (күн панелі, жел энергия генераторлары, медициналық аппарат және т.б.) бұйымдарын өндіруді, авиақұрылысты (тікұшақтар және ауыл шаруашылығы авиациясының жеңіл ұшақтары), ғарыштық аспап жасауды (Астана қаласындағы ғарыштық аппараттарды жинау-сынау кешені) жатқызу қажет.
Бас схема шеңберінде жүргізілген өндіргіш күштерді дамытудың ресурстық әлеуетін бағалау өнеркәсіптің бәсекеге қабілетті өнімін өндіруші негіздер құру есебінен 2030 жылы экономиканы дамытудың шикізаттық бағыттылығынан екпінді шығуға елдің ресурстық әлеуетінің бар екенін көрсетті.
Қазақстанда жеңіл өнеркәсіпті дамыту үшін қолайлы шарттар бар: өзіндік шикізат (өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдері)және еңбек ресурстары. Жеңіл өнеркәсіп көп халықты жұмыспен қамтамасыз ететіндіктен зор әлеуметтік мәнге ие. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының барлық өңірлерінде дайын өнімдер шығара отырып, ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеу жөніндегі жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарын олардың ауыл шаруашылығына мамандануын ескере отырып дамыту ұсынылады. Бұл ретте мемлекеттік қолдау шараларын қарастыру ұсынылады.
Өндіргіш күштерді және өндірістік инфрақұрылымды дамыту мен орналастыру жөніндегі ұсыныстар ашық экономика және нарық жағдайында өндірістің тұрақты үдемелі өсімін қамтамасыз ету,Қазақстан өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оны тең құқылы серіктестік құқығында әлемдік шаруашылық жүйесіне ықпалдастыру қажеттілігінен туындайды.
Өнеркәсіпті дамытудың болжамын әзірлеу кезінде 2013 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде өнеркәсіптің өңдеуші салаларында өндірісті өсіру өндірістік қуаттылықтардың қолда барқорының есебінен басым жүретіні болжанып отыр. Өңдеуші өнеркәсіп дамуының жеткілікті жоғары қарқынына қарамастан, қарастырылушы перспективада басты міндеттердің бірін – мұнай экспортына тәуелділікті төмендете отырып, салалық құрылымды жақсартуды шешу қажет.
Өнеркәсіптің барлық салаларын дамыту өнеркәсіптік өндірісте тікелей, сондай-ақ қызмет көрсету салаларында ілеспелер ретінде шағын және орта бизнес саласын кеңейтуге әкеледі. Өнеркәсіптің кейбір салаларында (азық-түлік, жеңіл, резеңке және пластмасса бұйымдар өндірісі) даму шағын және орта бизнес есебінен басым қамтамасыз етіледі. Машина жасауда ірі кәсіпорындар базасында және олармен кооперацияда шағын және орта бизнес өндірістерін құрудың оң практикасы жалғастырылады.
Перспективада Қазақстан металлургиясын дамытудың және тиімділігін арттырудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) шикізат базасын дамыту және кен орындарының базасында кен өндіру мен қайта өңдеу кәсіпорындарын құра отырып, оларды жедел игеру жолымен металлургиялық зауыттардың қуатын арттыру;
2) өнімнің сапасын арттыру, оның көлемі мен сұрыпталымын көбейту үшін қолданыстағы өндірістерді қайта құру және техникалық қайта жарақтандыру жүргізу;
3) шикізат өңдеуді тереңдету есебінен дайындығы жоғары деңгейдегі өнім шығаруға дейін соңғы өнімді алу, байыту, металлургиялық қайта өңдеу және өндіру қуаттылығын ұтымды теңдестіру;
4) бастапқы алюминий мен одан прокат бұйымдарын өндіру бойынша зауыт салу жолымен Қазақстанда алюминий өнеркәсібін дамыту;
5) қара және түсті металлургияның (қорғасын прокаты және мыстан алынатын прокат) қолданыстағы өндірістер және алюминий, мырыш, титан прокаты, мыс катанкасы және олардан жасалатын бұйымдарды шығару жөніндегі жаңа қуаттылықтарды және әлемдік нарықта едәуір бәсекеге қабілетті өнім жасау үшін қосымша құны жоғары қара металлургия прокатын құру есебінен республикадағы төртінші қайта қорытуды (прокат өндірісін) дамыту;
6) сирек металды және сирек жер металлургиясын жедел дамыту;
7) жаңа тау-кен байыту кәсіпорындарын толық қуаттылыққа қосу есебінен асыл металдар өндірісін арттыру, шикізатты тиімді пайдалануға бағытталған жаңа технологиялық процестерді қолдануды енгізу және кеңейту, металлургиялық кәсіпорындар орналасқан аудандардағы табиғи ортаны сауықтыру;
8) республикадағы металл өнімдерін өндіру мен тұтыну сәйкессіздігін жеңу.
Осылайша, Қазақстан Республикасының машина жасау кешенін дамытудың негізгі мақсаты ішкі өндірісті кеңейту және ел экономикасын қажетті машиналармен, жабдықтармен және қосалқы бөлшектермен, кепілді және кепілдемеден кейінгі қызмет көрсету мен барынша мүмкіндікпен қамтамасыз ету үшін өндірістік-техникалық және басқа мақсаттағы өнім шығаруға көшу, импорттың үлесін төмендету, экспортқа арналған мүмкіндіктерді арттыру болып табылады.
Бұл ретте мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
1) Қазақстанның машина жасау кәсіпорындарының өндірістік базасын кең көлемде жаңғырту және жаңарту жүргізу және осы негізде сапа деңгейі, құн параметрлері бойынша үздік шетелдік үлгілерге жол бермейтін бәсекеге қабілетті машина жасау өнімдерінің соңғы түрлерін шығару номенклатурасы мен көлемін едәуір арттыру және өндіріс шығындарын төмендету;
2) Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының шеңберінде олардың қорғалуын қамтамасыз ету кезінде отандық тауар өндірушілер өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізінде машина жасау өнімдерінің шығындалған ішкі нарығын қазақстандық кәсіпорындардың иемденуі;
3) еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ету жағдайында мамандар мен жұмысшылардың білікті кадрларын сақтай және өсіре отырып, қалпына келтірілетін немесе жаңадан қайта құрылатын жұмыс орындарының санын арттыру;
4) республикада инновацияларды құру және енгізу, өнімнің қосымша құны жоғары ғылымды қажет ететін өнім шығару үшін, атап айтқанда бизнес инкубаторлар, технопарктер, ғылыми-зерттеу, конструкторлық, технологиялық, ақпараттық орталықтар және т.б. сияқты объектілерді қамтитын машина жасау өндірісінің дамыған инфрақұрылымын құру.
Ғарыш қызметін дамыту. Қазақстан бірегей бәсекелестік басымдығының – әлемдегі ірі «Байқоңыр» ғарыш кешенінің бар болуының арқасында 2020 жылға дейін әлемнің жетекші ғарыш мемлекеттерінің қатарына кірудің қажетті алғы шарттарына ие. Қазақстанда бүгінгі таңда әртүрлі ғарыш қызметтеріне,атап айтқанда, байланыстың ғарыш жүйелері, жоғары дәлдікті спутниктік навигация жүйесі қызметтеріне біршама қажеттілік қалыптасты.
Қазақстанның ғарыш саласының негізгі міндеті – республиканың индустриялық-инновациялық дамуын жеделдетуге, ұлттық қауіпсіздік пен қорғанысты күшейтуге, ғылым мен жоғары технологияларды дамытуға ықпал ететін экономиканың ғылымды қажет ететін және жоғары технологиялы секторы ретінде толыққанды ғарыш саласын құру.
Нысаналы ғарыштық жүйелерді дамыту және оларды пайдалану:
1) сыртқы нарықтарға кезең-кезеңімен шыға отырып, ішкі нарықта байланыстың ғарыштық жүйелеріне қызмет көрсету үшін спутниктік байланыс және «KazSat» хабар тарату жүйелерін;
2) Жерді қашықтықтан барлаудың ғарыштық жүйесін;
3) ғарыштық ғылым мен технологияларды дамыту, жер сілкінудің жаршысын зерттеу міндеттерін шешу үшін ғылыми мақсаттағы ғарыштық жүйелерді құруды көздейді.
Балама энергетиканы дамыту. Балама энергетиканың негізгі міндеті – елдің энергия теңгеріліміндегі жаңартылатын энергия көздерінің (шағынсу электр станциялары, геотермальды, жел арқылы жұмыс істейтін, биологиялық және күн қондырғылары) үлесін арттыру.
Қазақстандағы жаңартылатын энергетикалық ресурстардың (су энергиясы, жел және күн энергиясы) әлеуеті едәуір қомақты.
Жаңартылатын энергия көздерінің біршама перспективалы түрлерінің бірі – жел энергетикасы. Қазақстанның жел атласы әзірленді. Қазақстанда жел электр станциясын (бұдан әрі – ЖЭС) салу үшін 10 шағын алаң зерттелді. Барлық осы шағын алаңдарды 2-3 млрд. кВт.сағ. көлеміндегі электр энергиясын коммерциялық өндіру үшін жалпы қуаты 1000 МВт дейінгі ірі ЖЭС салу үшін пайдалануға болады.
Зерттеулер қорытындысы бойынша елдің оңтүстік аудандарындағы күн энергиясының әлеуеті жылына 2500 – 3000 күн сағатына жетеді.
Саланы дамытудың негізгі бағыттары:
1) Бас схема 2020 жылға қарай 400 млн. кВт.сағ. электр энергиясын өндіретін, жалпы қуаттылығы 125 МВт күн, жел және басқа жаңартылатын және балама электр өндіруші қондырғылар салуды ұсынады;
2) 2030 жылға дейін республика бойынша жаңартылатын энергия көздерінің жаңа қуаттылықтарын пайдалануға беру жоспарлануда.
Жаңартылатын энергия көздерін қолдау шаралары: жаңартылатын энергия көздерінің объектілерін салу үшін жер учаскелерін ұсыну кезінде резервтеу және басымдық беру; жаңартылатын энергия көздерін пайдалана отырып,өндірілген электр энергиясын сатып алу бойынша энергия беруші ұйымдардың міндеттемелері; жаңартылатын энергия көздерін желілер бойынша электр энергиясын тасымалдау төлемінен босату; жаңартылатын энергия көздерін пайдалану бойынша объектілерді энергия беруші ұйымдар желілеріне қосу кезінде қолдау.
Атом энергиясын дамыту. Атом энергиясы бойынша халықаралық агенттіктің деректері бойынша уранның барланған әлемдік қорының 19%-ға жуығы Қазақстан Республикасының жер қойнауында шоғырланған. Елдің жалпы қоры 802 мың тонна уранға бағаланады.
Атом саласын дамыту – Оңтүстік Қазақстанда, Ақмола облысында, Ақмола (Степногорск тау-химия комбинаты) және Шығыс Қазақстан (Үлбі металлургия зауыты) облыстарында өңдеу жүзеге асырылады. Халықаралық рейтинг бойынша Қазақстан іргелі ядролық физика және радиациялық материалтану саласында құзыреті жоғары деңгейдегі елдердің қатарына кіреді.
Қазақстандағы ақпараттық және коммуникациялық технологиялар нарығы жедел қарқынмен дамуда және компьютерлік жабдықтар өндірумен және оны іске асырумен, бағдарламалық қамтамасыз етуді жетілдіру және IТ қызметтер көрсетумен айналасатын компаниялардан тұрады. Қазіргі кезде компьютерлік жабдықтарды сату жетекші позицияларға ие, бірақ ақпараттық қамтамасыз ету нарығы өсу қарқынын үдетіп келеді және инвесторлар үшін үлкен перспективаларды ашады.
Биотехнологияны дамыту. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында медициналық препараттарды өндіру – 11 % (оның ішінде вакциналар – 1,1 %), ветеринарлық препараттарды өндіру 78 % құрайды, қалған препараттар сырттан әкелінеді. Қазақстан үшін негізгі проблема - перспективалық экспериментті әзірлемелердің бар болуы жағдайында түпнұсқаға сай келетін отандық биотехнологиялық дәрі препараттардың болмауы.Биотехнологияның басым бағыттарының тағы бірі азық-түлік және өңдеуші өнеркәсіп қажеттіліктері үшін ашытқыларды, ферменттік препараттарды, биологиялық белсенді қоспалар мен пробиотиктерді әзірлеу болып табылады. Саланы дамытудың негізгі міндеттері: ғылымды қажет ететін технологияларды және денсаулық сақтау және ауыл шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау, азық-түлік және өңдеуші өнеркәсіп үшін бәсекеге қабілетті биотехнологиялық өнімдерді жасау мен енгізу.
Биотехнология саласын тиімді және сапалы дамыту мақсатында келесі шаралар жүзеге асырылатын болады:
1) әлеуметтік маңызы бар ауруларды диагностикалау үшін геномдың технологияларды пайдалану негізінде жаңа тест-жүйелер құру;
2) гендік-инженерлік рекомбинанттық субстанциялар негізінде түпнұсқаға сай келетін дәрілік препараттар технологияларын әзірлеу және өнеркәсіптік өндіру;
3) органдарды, өзек жасушаларын трансплантациялау, ұзақ өмір сүру медицинасы және әдіснамалық негіздер әзірлеу және оларды регенеративтік медицинада және жасушалық терапияда пайдалану саласындағы әзірлемелер бойынша орталық құру;
4) өндірістік тәжірибенің халықаралық стандарттарына сәйкес келетін вакциналар шығару бойынша өндірістер құру;
5) микроорганизмдер коллекциясын және ашытқылар, азық-түлік белогын, аминқышқылдар, ферменттер, биоконсерванттар шығару бойынша биотехнологиялық өндірістер құру;
6) ауыл шаруашылығы қажеттіліктері үшін өсімдіктердің жоғары өнімді, бәсекеге қабілетті сорттарын өсіру;
7) өсімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қорғаудың экологиялық таза биологиялық әдістерін әзірлеу;
8) мұнай өнімдерімен ластанған топырақ және су экожүйелерін биоремедациялау мақсатында пайдалану үшін микроорганизмдер штамдарының консорциумдарын құру;
9) өсімдік-гипераккумуляторларды пайдаланудың негізінде ауыр металдармен және пестицидтермен ластанған топырақты фиторемедиациялау тәсілдерін әзірлеу;
10) жануарлардың жоғары өнімді тұқымдарын өсіру.
Жаңа прогрессивтік және жоғары технологиялы өндірістер құру есебінен республика өңірлерінің өндірістік әлеуетін өсіру және әртараптандыру қажет.
Инновацияларды дамыту және технологиялық жаңаруға ықпал ету үшін:
1) «Технологиялық даму жөніндегі ұлттық агенттік» акционерлік қоғамы, «Ғылым қоры» акционерлік қоғамы арқылы жобаларды венчурлық қаржыландыру аясында Интернет желісінің қазақстандық сегментін дамыту бойынша жобаларды жүзеге асыруға гранттар бөлу;
2) СDМА технологиясын пайдалана отырып, телекоммуникация желілерін дамыту үшін 450 МГц диапазонында радио жиіліктік спектрді босату;
3) «бірлесіп пайдалану» санатынан «азаматтық пайдалану» санатына 3 кГц-тен 400 ГГц-ке дейінгі радио жиіліктің 50% кем емес жолағын қайта бөлу ұсынылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өндірістік әлеуетін және оның дамуын тежеуші факторларды талдау өсімдік және мал шаруашылығында, табиғи-экономикалық аймақтар мен шаруашылық жүргізудің негізгі нысандары аясында бірқатар құрылымдық қайта құрулар жүргізу қажеттілігін көрсетті.
2020 жылға дейінгі кезеңде ауылшаруашылығы өндірісін табиғи-экономикалық аймақтар бойынша орналастыруды қалыптастыру қажет. Бұл өңірлердің, соның ішінде ауылдық аумақтардың табиғи-климаттық және өндірістік әлеуетін едәуір толық және ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді (осы Негізгі ережелерге 3-қосымша).
Ауыл шаруашылығының экономикалық өсуін ынталандырудың негізгі бағыты ауылшаруашылығы құрамаларының негізгі өндірістік қорларын жаңарту болуы тиіс. 2020 жылға дейін дамудың экстенсивтік, нысанымен қатар қарқынды нысандарын қолға алу қажет.
Өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісін орналастыруды Қазақстан аумағын ауылшаруашылығы аймақтарына бөлуге сәйкес табиғи-климаттық және аграрлық шарттарын ескере отырып іске асыру қажет.
Дәнді дақылдардың негізгі көлемін – Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында; көкөністер мен бақша дақылдарын – Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында; күнбағысты Шығыс Қазақстан, Павлодар, Алматы, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында жайғастыру мақсатқа сай. Техникалық дақылдар өндірісін оңтүстік облыстардағы суарылатын жерлерге, мақта шикізаты өндірісін – Оңтүстік Қазақстан облысында, қант қызылшасын Алматы және Жамбыл облыстарында өрістету қажет.
Жем-шөп өндірісін өсірудің маңызды қоры көп жылдық дақылдарға қалдырылған жерлерді пайдалану болады. Олардың аумақтық бөлінуі барлық облыстар бойынша қарастырылады.
Республика аумағының табиғи-климаттық аймақ бойынша мамандануын ескере отырып, мал шаруашылығы саласында да құрылымдық өзгерістер болады. Солтүстік өңір сүт және ірі қара, шошқа және құс еті өндірісіне мамандандырылатын болады. Батыс және Орталық өңірлер қой мен ешкі, жылқы мен түйе еті өндірісіне, тері, жүн, қаракөл өндірісіне, қымыз және шұбат өндірісіне мамандандырылатын болады. Шөлейт және шөл аймақтарда орналасқан бұл өңірлердің (Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе және Қарағанды облыстары) көпшілігінде отарлық-жайылым жүйесінің және жайылым айналымдарын енгізудің көмегімен табындық жылқы шаруашылығын, түйе және қой шаруашылығын дамыту мақсатқа сай келеді. Бұл өңірлердегі табиғи жем-шөп жайылымдарының болуы қой мен ешкі басын 2030 жылға қарай 1,6-2,6 есе өсіруге мүмкіндік береді. Тиісінше жылқы мен түйе басын 1,5-2,4 есе өсіруге болады. Бұл ретте мал басының өсімін негізінен ірі және орта ауылшаруашылығы кәсіпорындары қамтамасыз ететін болады. Ауыл шаруашылығын қолдау шаралары іске асырылған жағдайда ол шығынсыз, жоғары технологиялы және бәсекеге қабілетті бола алады.
Ауыл шаруашылығы жерлерін сақтауға және түбегейлі жақсартуға, оларды тиімді пайдалануға бағытталған мемлекеттің және жер пайдаланушылардың мүддесі жер қатынастарындағы басым мәнге ие болуы қажет. 2020 жылға дейін барлық ескі техника жаңа заманауи өндірістік техникамен ауыстырылуы қажет.
Егін шаруашылығындағы бидай және басқа өсімдік өнімдерін өндіру кезінде жерді нөлдік өңдеу жүйесінің заманауи технологиялары пайдаланылуы тиіс.
Осы кезеңде суарылмалы жерлер алаңын және заманауи суару жүйелерін қалпына келтіру, тамшылап суару технологиясын енгізу қажет.
2020 жылға дейінгі кезеңдегі негізгі міндет ел халқының мал шаруашылығы өнімдеріне сұранысын меншікті өндіріс есебінен қамтамасыз ету болып табылады. Осы міндетті шешу үшін:
1) селекциялық-генетикалық орталықтарда және асыл тұқымды мал шаруашылықтарында малдың барлық түрлерінің үйірін ұдайы өсірудің заманауи технологиясы деңгейінде тұқымдық істі дамыту;
2) нашар тұқымды малды тұқымдық шаруашылықтардың элиталық жоғары өнімді малымен ауыстыру;
3) барлық мал басына арналған балансталған жемді тұрақты жем базасын құру;
4) мал жемдейтін алаңдар қуатын жылына 2 млн. ірі қара мал басына жеткізу;
5) ет өңдеу кешендерінің қуатын жыл сайын 2 млн. басқа дейін жеткізу;
6) жыл сайынғы жем өндірісін 4,3 млн. тонна жем бірлігіне жеткізу;
7) жем дақылдары үлесін арттыру жолымен егіс алаңдарын әртараптандыруды жүргізу;
8) сервистік-дайындау орталықтары базасында машина-технологиялық станциялар желісін құру;
9) мал шаруашылығы фермаларына және жеке қосалқы шаруашылықтарға ветеринарлық қызмет көрсетудің және санитарлық-эпидемиялық бақылаудың тиімді жүйесін құру;
10) әрбір ауданда мал шаруашылығы өнімдерін сатып алу және өткізу бойынша дайындау-өткізу кооперативтерін құру.
Әлемдік ауыл шаруашылығының даму қарқынына талдау көрсетіп отырғандай, XXI ғасырда ауылшаруашылығы өндірісінің ірілену, жинақталу, мамандану беталысы және өңдеуші кәсіпорындары бар ауылшаруашылығы кәсіпорындарының сатылас ықпалдасуы байқалды. Бұл қарқын сондай-ақ жақын және алыс перспективада Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің ауыл шаруашылықтарын да қамтитын болады.
Аталған қарқынды ескере отырып, 2020 жылға дейін шаруашылық жүргізудің рентабелділігін және тиімділігін арттыру үшін ауылшаруашылығы кооперативтерінің құрамына келесі кәсіпорындарды енгізе отырып, шаруа қожалықтарын кооперациялау процесін аяқтау қажет:
1) машина-технологиялық станциялар;
2) сатып алу-өткізу;
3) ауыл шаруашылығы өнімін бастапқы өңдеу бойынша;
4) агрохимиялық және ветеринарлық қызмет көрсету бойынша.
Сондай-ақ аудандық деңгейде ауылшаруашылығы кооперативтерінен ассоциациялар, яғни шағын кластерлер, ал өңірлер деңгейінде ірі кластерлер құру қажет.
Қалалар-агломерациялар орталықтары айналасында сүт, ет, көкөністер, жемістер, картоп, тұқымдар мен жидектер өндірісіне мамандандырылған ауылшаруашылығы кәсіпорындарынан азық-түлік белдеулерін құрған жөн.
Ірі қалалардың маңайына көкөністер, жидектер мен гүлдер өсіру бойынша жылыжай шаруашылықтарын салу.
Саланы одан әрі жедел дамыту үшін:
1) ауыл шаруашылығы машиналарын жасауды дамыту;
2) минералды тыңайтқыштар мен мал және өсімдіктерді қорғау құралдары өндірісін дамыту;
3) суару жүйелерін қалпына келтіру және дамыту;
4) топырақтық-климаттық жағдайларға сәйкес егу айналымы жүйесін қалпына келтіру;
5) фермерлік шаруашылықтарда мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісін жаңарту;
6) ауыл шаруашылығы өндірісінің мамандандырылуын, кооперациялануын және ықпалдасуын тереңдету;
7) ауылдық құрылыс ұйымдары желісін құру және кеңейту.
Болжамдық есептер республиканың агроөнеркәсіптік кешенге реформа жүргізе отырып, тамақ өнімдерімен Қазақстан халықының қажеттілігін қамтамасыз етіп қана қоймай, ауыл шаруашылығы өнімдерінің ірі экспорттаушысы болуға әлеуетін жеткілікті екенін көрсетті.
Аталған міндеттерді шешу үшін ауыл шаруашылығында:
1) елдің фитосанитарлық және ветеринарлық салауаттылығын қамтамасыз ету;
2) ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, сақтау, тасымалдау және өткізу бойынша инфрақұрылымды дамыту;
3) су ресурстарын ықпалдастыра басқару қағидаттарын ескере отырып, су ресурстарын пайдалану;
4) шаруашылық жүргізу жағдайларын жақсарту және ауыл шаруашылығы өндірісін ірілендіру, дайындау-өткізу құрылымдары желісін құру және кеңейту есебінен тауар өнімдерінің өсуіне түрткі жасау;
5) өңдеудің және суарудың озық әдістерін енгізу жолымен жердің мелиоративтік жағдайын сақтау және жақсарту қажет.
Осылайша, кешенді ауыл шаруашылығын механизациялау, химиялау, жерді мелиорациялау, ауыл шаруашылығында еңбекті энергиямен қамтуды арттыру, ауылшаруашылығы өндірісінің мамандандырылуын тереңдету, агроөнеркәсіптік интеграцияны ары қарай дамыту 2030 жылға дейін агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың негізгі бағытына айналады.
Ауылшаруашылығы саласын ұзақ мерзімдік кезеңде дамытудың басты векторлары:
1) инновациялық технологияларды қолдану және ұсақ тауарлы өндірістен бәсекеге қабілетті, жоғары механикаландырылған өндіріс құруға мүмкіндік беретін орта және ірі тауарлы өндіріске көшірудің негізінде саланы жаңарту;
2) шаруашылықтарды мал шаруашылығын, жем өндірісін дамытуға, жарма және май дақылдарын өсіруге, бидайлық бір салалық маманданудан алшақтауға экономикалық ынталандыру жолымен саланы әртараптандыру;
3) ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің сатылас және деңгейлес кооперациясын қолдаудың экономикалық тетіктері жолымен шаруашылықтарды іріленуге ынталандыру болып табылады.

Табиғатты ұтымды пайдалану және шаруашылық қызметтің негізгі ережелері
Жер қойнауын пайдалануды мемлекет мүддесіне бағындыру және пайдалы қазбаларды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында жаңғырмалы емес табиғи ресурстарды басқарудың мемлекеттік жүйесін енгізу қажет.
Пайдалы қазбалардың шектеулі қорын және көп салалы, тұрақты және бәсекеге қабілетті экономика құру үшін оларды игерудің салыстырмалы қысқа мерзімін ескере отырып, шикізат салаларынан түсетін пайданы Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз ететін экономиканың шикізаттық емес салаларын дамытуға пайдалану қажет.
Табиғи ресурстарды ұқыпты пайдалану мен тұтынудың экономикалық мүдделілігін қамтамасыз ету үшін тиісті нормативтік құқықтық базасы бар ресурсты сақтаудың мемлекеттік саясатын әзірлеу қажет.
Аумақты дамытудың экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету және ормандардың ресурстық әлеуетін арттыру мақсатында Астана қаласының айналасындағы орман белдеуінің үлгісі бойынша ағаш және бұта өсімдіктерін плантациялық өсірудің мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу қажет.
Қоршаған ортаны қорғау жүйесін дамыту және табиғатты қорғау іс-шараларын іске асыру мақсатында табиғатты қорғау, соның ішінде шөлге айналуды және жердің деградациясын болдырмау және топырақ құнарлығын қалпына келтіру бойынша іс-шараларын жүзеге асыру қажет.

Date: 2015-11-14; view: 1422; Нарушение авторских прав