Негізгі тау жыныстарын құрайтын минералдар және оларды анықтау

Жер қыртысының негізгі тау жыныстарын құрайтын минералдар: бұл дала шпаты, ортаклаздар, плагиоклаздар, мүйіздік алдаушылар (роговая обманка), авгит, оливин, каолинит, доломит, қоңыр темір, пирит, сұр колчедан, гипс, слюда, хлорит, кварц т.б.

Дала шпаты. Дала шпатының тобына химиялық құрамы тектес және физикалық қасиеттері жақын кристалдық минералдардың көбі кіреді. Дала шпаты қаттылығы Моос шкаласы бойынша 6 және өте жақсы біріккен шыны тәрізді жалтырақ.

Ортаклаздар. Ортаклаздар калий тұзымен бірге алюминий-кремний қышқылынан тұрады (К₂О Al₂ O₃6SiO₂). Олар қызғыш, от сияқты қызыл, сары немесе сұр-қызғыш түсті және ақ немесе сұр түсті болады.Оның меншікті салмағы 2,5-2,6. Бұл бір-бірінен тура бұрыш бойынша екі бағытта жатақтылықпен бөлінеді.Ортаклаз гранит, сионит және басқа тау жыныстарының құрамында үлкен мөлшерде жиі ұшырайды.

Плагиоклаз. Бұл натрий, калий тұзымен бірге алюмений, кремний қышқылынан тұрады. Мұнда натрий мен калийдің қатынастары әртүрлі СаО (Na₂OAl₂O₃-2SiO₂)Олар көлбеу бұрышпен бөлінеді, түсі көбінесе қара-сұр немес сұр: меншікті салмағы 2,2-2,6 г/см³.

Мүйіздік алдаушы және авгит. Бұл екі минерал күрделі силикатқа жатады (кремний қышқылының тұзы). Олардың құрамында темір, кальций және магний бар, Моос шкаласы бойынша 5-6 арасында. Меншікті салмағы 2,9-3,5 г/см3. Түсі қара жасылдан қараға дейін. Мүйізді алдаушы, граниттер, сиониттер, диориттер және басқа да тау жыныстарының бір бөлігі болып саналады.

Слюда. Бұның екі түрі бар: бірі биотит – қара слюда, екіншісі – ақ слюда. Биотит пен мусковит құрамында темір, магний және калий бар күрделі алюминий силикат қышқылына жатады. Слюданың бір айырмашылығы оның мүлтіксіз біріктілігі. Қаттылығы Моос шкаласы бойынша 2 -3, түсі шыны немесе інжу тәрізді, меншікті салмағы 2,7 -31 г/см³.

Оливин (перидот). Бұл темірлі магний мен орта кремний қышқылынан тұрады (MgFeSiO₂). Бұл оливково-жасыл кристалдық минерал болып, қаттылығы 6-7 аралығында, меншікті салмағы 3,2 – 3,6 г/см³. Оливин диабаз және базальт сияқты тау жыныстарының құрамына кіреді. Кейбір тау жыныстары толық оливеннен тұрады. Мысалы: дунит, перидотит.

Хлорит. Күрделі су силикатынан құралған. Бұл екінші дәрежелі минерал болып жоғарғы температура жән үлкен қысымның әсерінен слюда, мүйізді алдаушы немесе авгиттың бөлінуінен пайда болады. Мұнда температура минералдың балқуынан жетпейді. Хлорит үшін жасыл түс, қаттылығы үлкен емес. Моос шкаласы бойынша 2-3 және шыны тәрізді жапырақ. Меншікті салмағы 2,6-3, г/см3.

Каолинит. (2H₂OAl₂SiO₂). Бұл дала шпаты және басқа да алюминий силикаттарының мүжілуінен пайда болған. Топырақ түстес минерал. Түсі ақ немесе сарғыш түсті ақшыл жалтырақты. Қаттылығы Моос шкаласы бойынша 1 – 1,5 аралығында жататын минерал.

Химиялық құрамы бойынша – алюминий кремний қышқылынан тұрады. Таза күйінде каолинит басқа сазды грунттар сияқты аз жолығады.

Кальцит. Бұл екінші дәрежелі минерал болып карбонаттар тобына кіреді. Калцит көзге көрінетін кристалдан құралып соққының салдарынан ол біріккен жатықтықпен бөлінеді. Түсі ақ қаттылығы Моос шкаласы бойынша – 3. Кальцит табиғи жағдайда үлкен топталған күйде ұшырайды. Мысалы: мәрмәр және басқалар.

Кальцит көмірқышқылын шығарғандықтан 10 % НСL қайнағанда оны тез анықтауға болады.

СаСО_{3 +} 2НСL= CОCL₂+H₂O+CO₃

Кальцитке химиялық құрамы бойынша ең жақын минерал, бұл доломит, ол екі тұздан кальций мен магнийден құралған (CaCO₃ Mg Ca₃). Бұл кальцитке қарағанда біраз қаттылау. Моос шкаласы бойынша 3,5-4,0 және 10% HCl қайнайды.

Кварц. Екі тотықты кремнийге (SiO₂)жатады. Кварц тотықтар тобына жатады. Табиғатта көп ұшырайтын минерал. Көбінше ол түссіз немесе ақшыл түске ие, қаттылығы Моос шкаласы бойынша 7 жылтырлықғы шыны тәрізді, тәртіпсіз сынады, меншікті салмағы 2,6 г/ см³. таза күйінде кварц басқа тау жыныстарының ішінде кейбір кезде кездеседі.

Физикалық және химиялық жағынан кварц тұрақты өзгермейтін минералдарға жатады. Тынық күйіндегі кристалды кварцтарды хрусталь деп атайды. Таза кварцтан тыс тұнық көрінбейтін кварцтарда ұшырайды.

Құба темір немесе лимонит (2Fe₂O₃3H₂O). Топырақ түстес адыр –бұдырлы минерал. Бұл 4-ші топ су тотықтар (гидроокси) тобына жатады. Түсі құба – сарғыш, қызыл – құба, сарғыш, қаттылығы Моос шкаласы бойынша 1 – 5,5 аралығында, меншікті салмағы 3,4 – 3,5 г/ см³. Бұл екінші дәрежелі минерал болып магнитті темірдің ажырауынан пайда болған. Құба түстес темір табиғатта көп таралған минералдардың қатарына жатады. Ол таза топталған күйінде немесе тау жыныстарына ораласқан қоса күйінде жолығады.

Пирит немесе сұр колчеган (FeS₂). Сарғыш алтын тәрізді түске, ие, қаттылығы Моос шкаласы бойынша - 7 меншікті салмағы 5г/см³ , металл тәріздес. Ауа мен судың әсерінен пирит мүжіліп, күкірт қышқылы пайда болады. Пиритті ұзақ пайдаланатын құрылыс ғимараттарында пайдалануға болмайды, ол мүжіліп ғимараттың пайдалану мерзімін қысқартады.

Гипс (CaSO₄ 2H₂O). Бұл кристалдық минерал болып табылады, көбінесе ақ түсті немесе сарғыш, қызғыш түсті. Қаттылығы Моос шкаласы бойынша – 2 жалтырақтығы шыны тәрізді немесе інжу тәрізді. Меншікті салмағы – 2,3 г/см³.

Минералдарды анықтау. Минералдар оптикалық, химиялық және басқа да әдістермен анықталады. Минералды анықтау дала жағдайында көзбен көру макроскопиялық әдіс арқылы минералдардың физикалық қасиеттарін анықтау көп қолданылады. Минералдарды макроскопиялық әдіспен анықтауда қарапайым, құралдар мен реактивтер пайдаланылады. Бұлар балға, қалам шығаратын пышақ, лупа айна және 10% тұз қышқылы.Осы құралдар бойынша минералдардың түсі, қаттылығы, біріктілігі, жалтырақтығы және сынуы анықталады.