Дәрістік сабақтардың конспектісі

Дәріс 1. Металдардың кластарға бөлінуі: қара және түсті, олардың өндірісі (әлемдік, ТМД елдерінде және Қазақстанда) және қолданылуы.

Дәріс конспектісі

Адам пайдаланатын бұйымдардың, машиналардың, құрал-жабдықтардың абсолютті көпшілігі металдардан дайындалған. Бұл автомобильдік, теміржолдық, авиациялық, су көлігі, станоктар, ауылшаруашылық машиналары, байланыс аспаптары, радиоэлектроника, энергетика салаларында және тұрмысқа қажетті көптеген заттар. Металдарсыз қазіргі заманда адамның өмір сүруі мүмкін емес.

Д.И. Менделеевтің кестесіндегі 107 элементтің 90-ы металдардан тұрады.

Металдарды келесі кластарға бөлуге болады. Барлық металдар екі топқа бөлінеді: қара және түсті. Қара металдардың тобына темір, марганец, ванадий және хромды жатқызады. Қалған металдардың барлығы түсті металдардың тобына жатады.

Түсті металдар келесі топтарға бөлінеді:

а) ауыр түсті металдар: мыс, никель, қорғасын, қалайы, мырыш, кадмий, кобальт, мышьяк, сурьма;

ә) жеңіл түсті металдар: алюминий, магний, натрий, сонымен қатар берилий, литий, барий, кальций, стронций, калий, титан, цирконий;

б) асыл металдар: алтын, күміс, платина, осмий, иридий, родий, рутений, палладий;

в) сирек металдар:

- баяу балқитын: гафний, ниобий, тантал, молибден, вольфрам, рений;

- шашыранды: галий, белдердің, германий, селен, теллур, индий, рубидий, цезий;

- сирек жер металдары: скандий, иттрий, лантан және лантаноидтар (церийден лютецийге дейінгі 14 элемент);

- радиоактивті металдар: радий, актиний, актиноидтар (торий, протактиний, уран және ураннан кейінгі элементтер), полоний.

Сирек металдар міндетті түрде жер қыртысында аз мөлшерде болмайтыны ескере кету керек. 1.1 кестеде көрсетілгендей, мысалы, титан, цирконий, литийдің жер қыртысында мырыш, қалайы, қорғасыннан көбірек кездесетіні белгілі. Металдардың бұл тобының «сиректер» деп аталу себебі олар көптеген жыныстарда шашыранды түрде (бір минерал құрамында көп мөлшерде емес, аз-аздан көп минерал құрамында) кездеседі. металдардың Бұлардың кендердегі концентрациясы көп емес, ал кен орындарының қорлары аз мөлшерде болады.

ХХ ғасырдың ортасындағы техникалық ілгерілеудің нәтижесінде жаңа процестер, технологиялар, өнеркәсіп салалары пайда бола бастады: электроника, ядролық энергетика, зымыранды-ғарыштық кешендер. Олардың пайдаланылуы үшін жаңа қасиеттері бар материалдар керек болды. Осыған орай, көптеген сирек металдар осы талаптарды қанағаттандыратын қасиеттерге ие болып шықты.

Кесте 1.1