Ығысу ережесi

1913 жылы бiр-бiрiне байланыссыз ағылшын физигi Ф. Садди жəне немiс физигi К. Фаянс ыдырау заңдылығына сүйенiп ығысу ережесiн анықтады.

Ығысу ережесi негiзiнен жəне бөлшектерiнiң ыдырауынан (бөлiнуiнен) орындалады.

1) Атомдық нөмірi (реттiк) жəне массалық саны А-болып келген радиоактивтi изотоптан -бөлшегi бөлiнiп шыққанда, атом ядросының реттiк нөмірi -2, ал массалық саны А-4-ке тең болатын, басқа элемент изотопының ядросы түзiледi, яғни бастапқы аналық ядроның өзiне дейiнгi екiншi элементтiң ядросына айналады. Ол мынадай сұлбамен анықталады:

Мысалы: уран-238 атом ядросынан, альфа бөлшегі ыдырап бөлініп шыққанда өзіне дейінгі екінші химиялық элемент торий изотопына айналады:

₉₂ U ²³⁸ ₉₀ Th ²³⁴ ₂ He ⁴

ал торий атом ядросынан, альфа бөлшегі ыдырап бөлініп шыққанда ол радон изотопына айналады.

2) Атомдық номерi, массалық саны А болып келген радиактивтi изотоптан -бөлшегi бөлiнiп шыққанда, атом ядросының реттiк номерi +1, ал массалық саны өзгермейтiн,

~ 197 ~

атом ядросы түзiледi, яғни аналық ядроның өзiнен кейiнгi элемент изотопына айналады. Ол мынадай сұлбамен анықталады:

Мысалы: ₃ Li ⁸ ₄ Be ⁸ ₁ e ⁰ _e;

₉₂ U ²³⁸ ₉₃ Np ²³⁸ ₁ e ⁰

Сонда литий атом ядросынан, бета бөлшегі бөлініп шыққанда, онда ол берилий изотопына айналады. Ал уран 238 бета бөлшегін шығарса, онда ол нептуний изотопына айналады. Нептуний изотопы орнықсыз ол аз уақыт ішінде, плутоний изотопына айналады. Плутонийдің жартылай ыдырау аралығы өте үлкен, яғни 24000 жыл.

Ал, β-ыдырау кезінде позитрон бөлінетін болса, онда бастапқы ядроға қарағанда бір ретке ерте келетін химиялық

элемент ядросының изотопына айналады.

Мысалы: 92U²³⁸→91Pa²³⁸++1e; Ра²³⁸- протактинии изотопы шығады.

Ядролық реакция нəтижесінде алынған жасанды радиоактивті элементтерде пазитрондық (+1е) активтілік байқалады. Осы жоғарыда көрсетілген альфа жəне бета бөлшектерінің ыдырау заңдылығы (5.6.1) жəне (5.6.2) формулалар ығысу ережесі деп аталады.

Егер, γ- радиоактивтілік орындалса жаңа атом ядросы пайда болып, оның заряды мен массалық саны бастапқы атом ядросынан өзгешелігі болмайды, тек айырмашылығы жаңа ядро аз энергияға ие болады.