VII. У сэрцы пустыні

На падыходзе да Міжземнага мора мяне сустрэла нізкая воблачнасць. Я знізіў вышыню да дваццаці метраў. Лівень хвошча ў ветравое шкло, а мора, здаецца, аж дыміць. Як ні напружваю зрок, нічога ў гэтай каламуці не відно, хоць бы не напароцца на мачту якога судна.

Мой механік Андрэ Прэво запальвае мне цыгарэту.

— Кавы...

Ён знікае ў хвасце самалёта і вяртаецца з тэрмасам. П'ю. Час ад часу паддаю газу, каб падтрымаць шаг вінтоў у дзве тысячы сто абаротаў. Акідваю вокам цыферблаты: усе прыборы паслухмяныя, кожная стрэлка на сваім месцы. Кідаю хуткі позірк на мора, якое парыць пад дажджом, як агромністы басейн з гарачай вадой. Калі б я быў на гідраплане, я пашкадаваў бы, што яно такое «глухое». Але я на самалёце. «Глухое» мора ці не, тут усё роўна не сядзеш. І гэта невядома чаму надае мне недарэчнага адчування бяспекі. Мора належыць свету, які мне чужы. Аварыя ў гэтай мясціне не для мяне, яна нават не страшыць мяне: я зусім не аснашчаны для мора.

Пасля паўтары гадзіны лёту дождж сіцхае. Хмары па-ранейшаму вельмі нізкія, але іх як няўтрымная ўсмешка ўжо працінае святло. Я любуюся гэтым нетаропкім выспяваннем добрай пагоды. Прадчуваю, што ўгары нада мной пласт белай кудзелі стаў зусім тонкі. Бяру трошкі ўбок, каб абысці лівень: ужо няма патрэбы лезці ў самую яго сэрцавіну. І вось першая прагаліна ў небе...

Я адчуваю яе раней, чым бачу, бо ўперадзе на моры заўважаю доўгую паласу колеру муравы, паляну светлай і густой зеляніны, нібы рунь ячменю на поўдні Марока, якая так дападала да сэрца пасля трох тысяч кіламетраў пяскоў, калі я вяртаўся з Сенегала. Гэткае ж пачуццё ў мяне і тут — як на падыходзе да людскіх селішчаў, і мяне агортвае ўзнёслая радасць. Абарочваюся да Прэво:

— Выкараскаліся, цяпер парадак!

— Дзіва што!..

Туніс. Пакуль самалёт запраўляюць гаручым, я падпісваю паперы. Але ў той момант, калі выходжу з кабінета, да мяне даносіцца нейкі гук — гэтак плюхаецца ў ваду скакун. Глухі, без водгулля, усплёск. Мне імгненна прыгадваецца ўжо чуты падобны гук: выбух у гаражы. Тады ад гэтага хрыплаватага кашлю загінулі два чалавекі. Я абарочваюся да дарогі, што пралягае ўздоўж узлётнай паласы: над ёю курыць лёгкі пыл, там на поўнай хуткасці сутыкнуліся два аўтамабілі і застылі, раптоўна. як ільдамі, акутыя нерухомасцю. Туды бягуць людзі, бягуць і сюды, да канторы:

— Пазваніце... Доктара... Галава...

Сэрца маё сціскаецца. У спакойным святле адвячорка лёсу ўдалося нанесці свой удар. Загублена хараство, розум ці, можа, нават само жыццё... Піраты пракраліся па пустыні, і ніхто не пачуў іхніх бясшумных крокаў. І вось у лагернай стаянцы — кароткая мітусня нападу. Затым усё зноў акрываецца залатавым спакоем. Ранейшы спакой, ранейшая цішыня... А побач нехта кажа — праламаны чэрап. Не, не хачу нічога ведаць пра гэты нерухомы скрываўлены лоб. Адварочваюся ад дарогі і крочу да свайго самалёта. Але ў душы варушыцца нейкае прадчуванне небяспекі. І неўзабаве я зноў пачую яго, гэты ж гук. Калі на хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну я ўзару наканаванае мне чорнае плато, да мяне данясецца той жа хрыплаваты кашаль: тое ж самае грознае «кха» лёсу, які ўсё-такі падсцярог нас.

У дарогу, на Бенгазі.

У дарогу. Сцямнее толькі праз дзве гадзіны. Але ўжо на падлёце да Трыпалітаніі я зняў чорныя акуляры. І пясок вызалочваецца. Божа, якая пустынная гэта планета! І мяне зноў апаноўвае думка, што рэкі, шаты дрэў і людскія селішчы сваім узнікненнем абавязаны толькі збегу шчаслівых абставін. Бо наша Зямля — гэта ж такое засілле скалаў і пяску!

Але ўсё гэта чужое мне, я жыву ў свеце палёту. Я адчуваю, як паволі апускаецца ноч, у якую ўваходзіш, бы ў храм. Праз таінства асноўных рытуалаў уваходзіш у безаглядны, бязрадны роздум. Усё зямное спакваля страчвае свае абрысы і хутка зусім знікне. Увесь гэты краявід унізе яшчэ азораны бледным прызмеркавым святлом, але ўжо расплывісты і цьмяны. І я не ведаю нічога, паўтараю, нічога, што было б вартасней гэтай гадзіны. Той, хто спазнаў невытлумачальнае, палкае захапленне палётам, разумее мяне.

Я спакваля выракаюся сонца. Выракаюся вялізных вызалачаных абшараў, якія далі б мне прытулак у выпадку аварыі... Выракаюся арыенціраў, якія не далі б мне збіцца з дарогі. Выракаюся абрысаў гор на небасхіле, якія дапамаглі б мне не наляцець на іх. Я ўступаю ў ноч. Я плыву ўсляпую, па прыборах. У мяне застаецца толькі адзін саюзнік — зоры...

Гэтае заміранне свету там, унізе, адбываецца нетаропка. Паступова мне ўсё адчувальней не хапае святла. Зямля і неба паступова перамешваюцца. Дол, здаецца, прыўзнімаецца і разбухае, нібы пара. Першыя нябесныя свяцілы трымцяць, быццам у зялёнай вадзе. Яшчэ не хутка настане час, калі яны ператворацца ў цвёрдыя пярлінкі. Яшчэ не хутка можна будзе паназіраць за маўклівай гульнёй знічак. У пэўныя ночы мне выпадала бачыць такі густы імклівы зарапад, што здавалася, там, у сузор'ях, усхадзіўся моцны вецер.

Прэво правярае асвятленне і запасныя лямпы. Абгортваем лямпачкі чырвонай паперай.

— Яшчэ раз...

Ён дадае яшчэ адну столку, шчоўкае выключальнікам. Але святло яшчэ занадта яркае. Быццам на засветленым здымку, ад яго толькі зблякнуць і без таго ледзь улоўныя абрысы знешняга свету. Знікне тоненькая мігатлівая плёнка, якою з наступленнем цемнаты падчас яшчэ ахінаюцца ўсе прадметы. Вось і ноч настала. Але гэта яшчэ не сапраўдная ноч. Яшчэ не схаваўся сярпок месяца. Прэво нырае ў хваставое аддзяленне і вяртаецца з сандвічам. Я скубу гронку вінаграду. Мне не хочацца есці. Мне не хочацца ні есці, ні піць. І я зусім не стаміўся, здаецца, магу хоць дзесяць гадоў так ляцець.

Месяца ўжо няма.

Бенгазі адзываецца ўжо ў непрагляднай ночы. Бенгазі спачывае на дне такой глыбокай цемрадзі, што нават зарава няма над ім. Я заўважыў горад толькі на самым падлёце да яго. Шукаю пасадачную пляцоўку — ага, вось яна, па краях успыхваюць чырвоныя агні. Выразна акрэсліваецца чорны прамавугольнік. Разварочваюся. Святло пражэктара, скіраванага ў неба, уздымаецца ўгору, як слуп полымя, апісвае дугу і пракладае па аэрадрому залатую дарожку. Я раблю яшчэ адзін круг, каб заўважыць усе магчымыя перашкоды. Начное абсталяванне гэтага аэрадрома проста цудоўнае. Збаўляю газ і планірую, быццам апускаюся ў чорную ваду.

Калі я прызямляюся, па мясцоваму часу роўна дваццаць тры гадзіны. Я падрульваю да пражэктара. У тугім святле пражэктара мільгаюць, выбягаючы з цемры і зноў прападаючы ў ёй, надзвычай пачцівыя афіцэры і салдаты. Глядзяць мае паперы, запраўляюць самалёт гаручым. Праз дваццаць хвілін я магу ляцець далей.

— Зрабіце віраж і прайдзіце над намі, каб мы ведалі, што ў вас усё добра.

У дарогу.

Без ніякіх затрымак вырульваю на залатую дарожку, качуся да цёмнай прамоіны ўперадзе. Мой «Сімун» адрываецца да зямлі куды раней, чым скончылася паласа. Пражэктар следуе за мной, і мне цяжка зрабіць віраж. Нарэшце прамень адводзяць убок — здагадаліся, што мяне слепіць. Раблю разварот з наборам вышыні, у твар нечакана зноў б'е пражэктар, але ён толькі на міг датыкаецца да мяне і слізгае далей, адводзіць убок сваю залатую флейту. Гэтак там, на зямлі выказваюць мне сваю найшчырэйшую прыязнасць і ўвагу. І вось я зноў бяру курс на пустыню.

Метэастанцыі Парыжа, Туніса і Бенгазі паабяцалі мне спадарожнага ветру сілай трыццаць — сорак кіламетраў у гадзіну. У такім разе, можна разлічваць на ўсе трыста. Бяру курс правей, на сярэдзіну прамой, якая злучае Александрыю з Каірам. Такім чынам я абміну небяспечныя зоны ўзбярэжжа, і хоць буду ляцець невядомым маршрутам, я абавязкова — ці справа, ці злева — злаўлю агні аднаго з гэтых гарадоў ці хоць бы даліны Ніла. Калі вецер не пераменіцца, мой палёт зойме тры гадзіны дваццаць хвілін. Калі аслабне — тры сорак пяць. І я пачынаю адольванне тысячы, пяцідзесяці кіламетраў пустыні.

Месяца ўжо няма. Вакол адна чорная смала — па самыя зоры. На ўсім шляху я не прыкмечу ні агеньчыка, не ўбачу ніводнага арыенціра, да самага Ніла я адрэзаны ад людзей, таму што і радыё на борце няма. Я нават не спрабую назіраць яшчэ за чым-кольвечы, апрача компаса і альтметра Сперы. Мяне ўжо нішто не цікавіць, апрача размеранага дыхання тонкай зіхоткай крэскі на цёмнай прыборнай дошцы. Калі Прэво перасядае на іншае месца, я звяраюся з прыборам і асцярожна выроўніваю машыну. І падымаюся на вышыню дзве тысячы метраў, туды, дзе, як мне паведамілі, дзьме сама спрыяльны вецер. Зрэдку запальваю лямпачку, каб праверыць работу матора — не ўсе прыборы ў мяне асветлены, — але большую частку часу я праводжу ў змроку, сярод маіх драбнюткіх сузор'яў, якія выпраменьваюць тое ж нежывое, тое ж невычэрпнае і загадкавае святло, што і сапраўдныя зоры, і размаўляюць на той жа мове. І я таксама, як астраном, чытаю кнігу нябеснай механікі. Я таксама засяроджаны і далёкі да ўсяго зямнога. У вонкавым свеце ўсё быццам вымерла. А тут толькі Прэво, які пасля доўгага змагання з сабой нарэшце ўсё-такі здаўся і задрамаў, і цяпер яшчэ паўней я адчуваю адзіноту. Тут толькі роўнае ракатанне матора ды гэтыя спакойныя зоркі на прыборнай дошцы перада мною.

І ўсё-такі я задумваюся. Месяц нам сёння не саюзнік, радыё ў нас няма. Ніводная сама тоненькая нітачка не звяжа нас са светам, пакуль мы не выйдзем да ланцужка агнёў на Ніле. Мы цяпер па-за ўсім на свеце, адзін толькі матор утрымвае нас і не дае прапасці ў гэтай смале. Як у казцы, мы перасякаем мёртвую даліну, чорную даліну выпрабаванняў. Тут не спадзявайся на дапамогу. Тут не спадзявайся на прабачэнне сваім пахібкам. Мы аддадзены волі лёсу.

З-за прыборнай дошкі ў адным месцы праточваецца промнік святла. Буджу Прэво, каб ён прытушыў яго. Прэво, як мядзведзь, варушыцца ў цемры, фыркае, вылазіць са свайго кутка. Засяроджана майструе нешта з насовак і чорнай паперы. Промнік святла знікае. Ён занадта рэзка ўрываўся ў гэты свет. Ён быў зусім недарэчы тут, сярод бледнага, бясстраснага фасфарычнага свячэння прыбораў. Гэта было святло начнога шынка, а не зоркі. Да таго ж ён сляпіў мяне, зацямняў мігценне прыбораў.

Мы ляцім ужо тры гадзіны. І раптам справа ўспыхвае нейкае дзіўнае міготкае святло. Разглядваю яго. За сігнальным агнём на канцы крыла, які дагэтуль быў нябачны мне, цягнецца доўгі блішчасты след. Нейкае хісткае ззянне, якое то з'яўляецца, то знікае: ага, гэта ж я ўваходжу ў воблака. Гэта яно адлюстроўвае сігнальны агонь. На падыходзе да маіх арыенціраў я аддаў бы перавагу чыстаму небу. Над крылом самалёта ўзнікае светлы німб. Ззянне ярчэе, цяпер яно ўжо ўстойліва прамяніцца, як ружовы букет. Мяне моцна ўстрэсвае — пачынаецца гайданка. Я лячу недзе ў вантробах кучавых аблокаў, таўшчыня якіх мне невядомая. Паднімаюся на вышыню дзве пяцьсот — вакол усё тое ж. Спускаюся да тысячы метраў. Агнявы букет быццам прырос да крыла і толькі разгарэўся яшчэ ярчэй. Ну добра. Ну што ж. Нічога не трэба. Я стараюся не думаць пра гэта. Што будзе, тое будзе. Але мне ўсё-такі не даспадобы гэтае асвятленне — карчма, дый годзе.

Я пачынаю разважаць: «Што я трошкі танцую тут — гэта нармальная з'ява, гэта зразумела, але мяне ўсю дарогу трошкі трэсла, нягледзячы на чыстае неба і вышыню. Вецер ніколечкі не аслаб, значыць, мая хуткасць напэўна перавышала трыста кіламетраў у гадзіну». Зрэшты, я нічога дакладна не ведаю, паспрабую сарыентавацца, калі выйду з хмар.

І вось выходжу. Букет раптоўна знікае. Менавіта па яго знікненню я і даведваюся, што выйшаў з аблокаў. Я ўзіраюся перад сабой і заўважаю, наколькі можна разлічыць, вузкі прасвет, а далей зноў сцяна кучавых аблокаў. І зноў ажыў букет на крыле.

Вынырнуўшы на імгненне, я зноў вязну ў чорнай смале. Гэта пачынае непакоіць, я лячу ўжо тры з паловай гадзіны, вось-вось Ніл, калі я не памыліўся ў разліках. Мне, можа, і ўдасца заўважыць яго ў прасветах, але на гэта мала шанцаў, бо прасветы вельмі рэдкія. Я не адважваюся апусціцца яшчэ ніжэй: калі, выпадкам, хуткасць была меншая, чым я думаў, то пада мной яшчэ ўзвышша.

Я пакуль не адчуваю вялікай трывогі, проста баюся страціць шмат часу. Але я ведаю, калі надыдзе канец майму спакою: праз чатыры гадзіны пятнаццаць хвілін лёту. Праз гэты час, нават калі б зусім не было ветру — а вецер, вядома, быў, — даліна Ніла не магла не застацца ззаду.

Калі я трапляю ў кудзелю аблокаў, агняны букет на крыле адкідвае ўсё болей і болей таропкія, мігатлівыя водбліскі, затым раптоўна гасне. Мне не падабаюцца гэтыя зашыфраваныя перагаворы з дэманамі ночы.

Уперадзе загараецца зялёная зорка, праменная, нібы маяк. Што гэта, зорка ці маяк? Зусім не падабаецца мне і гэтае ненатуральнае святло, гэтае свяціла чараўніка, гэтыя небяспечныя запросіны.

Прачнуўся Прэво, запальвае лямпачку, правярае абароты матора. Я адмахваюся ад яго і ягоных лямпачак. Якраз трапіўся прасвет у хмарах, і я карыстаюся гэтым, каб зірнуць, што там, унізе. Прэво зноў упадае ў дрымоту.

Зрэшты, нічога там не выглядзіш.

Ляцім ужо чатыры гадзіны пяць хвілін. Падышоў Прэво, сеў побач.

— Пара было б ужо прыбыць у Каір...

— Даўно пара...

— Што гэта там, зорка? Можа, маяк?

Я трошкі збавіў хуткасць, ад гэтага і прачнуўся Прэво. Ён вельмі чуйны да любых перамен у голасе матора. Я пачынаю павольна зніжацца ў надзеі выслізнуць з-пад аблокаў.

Перад гэтым я зверыўся па карце. У любым выпадку я прамінуў пласкагор'і, пада мной нішто не павінна ўзвышацца над узроўнем мора: я нічым не рызыкую. Прадаўжаю зніжацца і раблю паварот на поўнач. Гэтак я абавязкова пабачу агні абодвух гарадоў. Я іх, безумоўна, пераляцеў, значыць, агні з'явяцца злева. Цяпер я лячу пад скопішчам аблокаў. Але злева адно спусцілася яшчэ ніжэй, трэба яго абысці. Каб не трапіць да яго ў пастку, я разварочваюся і бяру куре на норд-норд-ост.

Не, гэтае воблака апускаецца ўсё ніжэй і засланяе мне ўвесь далягляд. Я не асмельваюся знізіцца яшчэ больш. Я ўжо і так на вышыні чатырохсот метраў, так паказвае мой вышынямер, але хто ведае, які тут ціск. Прэво нахіляецца да мяне. Крычу яму: пайду да мора, там буду зніжацца, а то яшчэ наскочым на што-небудзь...

Зрэшты, нічога невядома, можа, я ўжо лячу над морам. Цемра пад гэтай хмарай проста апраметная. Прыпадаю да шкла. Хоць бы што-кольвечы разгледзець унізе. Я намагаюся. Хоць бы які агеньчык мігнуў, хоць бы якая-небудзь вяха. Я нагадваю чалавека, які засяроджана корпаецца ў прыску. Які сіліцца адшукаць у нетрах ачага хоць адну жарынку жыцця.

— Марскі маяк!

Мы адначасова ўбачылі гэтую мігатлівую пастку! Якое вар'яцтва! Дзе ён быў, гэты прывідны маяк, гэтая выдумка ночы? Бо ў тую ж секунду, калі мы з Прэво нахіліліся, каб разгледзець яго за трыста метраў пад намі, раптоўна...

— А!

Здаецца, толькі гэта ў мяне і вырвалася. Здаецца, я толькі і адчуў, як наш свет скалануўся і затрашчаў, гатовы разляцецца на друзачкі. На хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну мы ўрэзаліся ў дол.

Потым сотую долю секунды я чакаў: вось агромністай пунсовай зоркай палыхне выбух, і мы абодва знікнем... Ні Прэво, ні я зусім не хваляваліся. Я ўлавіў у сабе адно толькі гэта бязмежнае чаканне, чаканне асляпляльнай зоркі, якая ў тую ж секунду павінна была знішчыць нас. Але пунсовай зоркі ўсё не было. Было толькі нейкае жорсткае скалананне, якое руйнавала нашу кабіну, вырывала вокны, на сотню метраў убок адшпурвала кавалкі абшыўкі, да вантробаў напаўняючы нас сваім грукатам. Самалёт калаціўся, як нож, запушчаны здалёк у цвёрды камель. Нас шалёна трэсла і падкідала. Секунда, другая... Самалёт усё тросся, і я з нейкай дзікай нецярплівасцю чакаў, калі гэтая нерастрачаная сіла разарве яго, як гранату. Але падземныя штуршкі прадаўжаліся, а канчатковага выбуху ўсё не было. І я нічога не цяміў, што ж гэта робіцца. Я не разумеў ні гэтага скаланання, ні гэтага гневу, ні гэтай бясконцай адтэрміноўкі... пяць... шэсць секунд... Нечакана нас так шалёна крутанула, што вылецелі праз акно кабіны нашы цыгарэты і рассыпалася правае крыло, — потым усталявалася цішыня. Усё здранцвела і замерла. Я крыкнуў Прэво:

— Выскоквайце! Хутчэй!

— Згарым! — усклікнуў ён.

І мы кульнуліся праз вырванае акно. Спыніліся толькі метраў за дваццаць.

— Вы цэлы? — пытаюся ў Прэво.

— Цэлы! — адказвае ён.

Але чамусьці трэ калена.

— Паскачыце, пабегайце, прысягніце, што ў вас нічога не зламана! — прашу я.

А ён у адказ:

— Нічога, гэта аварыйная помпа...

Мне мроілася, што ён вось-вось рассыплецца, разваліцца напалам, а ён, утаропіўшыся ў адну кропку, усё паўтараў:

— Гэта аварыйная помпа!..

«Ён звар'яцеў, — падумаў я, — зараз пусціцца ў скокі...»

Але, адарваўшы вочы ад самалёта, які нарэшце перастаў гарэць, ён паглядзеў на мяне і паўтарыў:

— Нічога, гэта аварыйная помпа ўдарыла мяне па калене.

Проста неверагодна, што мы засталіся жывыя. З электрычным ліхтарыкам у руцэ ідзём па следзе самалёта на зямлі. Ужо праз дзвесце пяцьдзесят метраў ад таго месца, дзе ён спыніўся, натыкаемся на пакарэжанае жалезнае ламачча абшыўкі, расшпурлянае ўздоўж усяго шляху машыны па пяску. Удзень мы ўбачым, што мы амаль па датычнай наткнуліся на спадзісты адхон вяршыні нейкага пустыннага плато. У месцы сутыкнення яма ў грунце нагадвае яму ад плуга. Самалёт, не перавярнуўшыся, як нейкая рэптылія, пузам праклаў сабе дарогу, памагаючы яраснымі рухамі хваста. Поўз на хуткасці дзвесце семдзесят кіламетраў у гадзіну. Несумненна, мы абавязаны жыццём гэтым чорным, круглым, падатлівым камяням, якія ляжалі тут, нібы шары на більярдным стале.

Прэво адключае акумулятары, каб часам не ўзнік пажар ад кароткага замыкання. Я прыпіраюся да матора і прыкідваю: усе чатыры гадзіны пятнаццаць хвілін лёту на мяне дзейнічала сіла ветру з хуткасцю ў пяцьдесят кіламетраў у гадзіну, мяне сапраўды ўвесь час пагойдвала. Але, можа, ён дзьмуў не так, як нам прадказвалі, а мяняўся — а хто ведае, у якім кірунку. Значыць, вызначыць, дзе мы знаходзімся, можна з дакладнасцю кіламетраў у чатырыста...

Прэво сядае побач і кажа:

— Проста неверагодна, што мы жывыя...

Я маўчу і не адчуваю ніякай радасці. Мяне працяла адна подумка і ўжо не дае спакою.

Прашу Прэво запаліць свой ліхтарык, каб ён служыў мне маяком, а сам са сваім ліхтарыкам у руцэ адыходжу. Іду напрамкі ўперад, уважліва гляджу пад ногі. Крочу нетаропка, раблю шырокі паўкруг, зноў і зноў мяняю кірунак. Я пільна ўзіраюся долу — гэтак шукаюць згублены пярсцёнак. Зусім нядаўна я вось гэтак шукаў на зямлі жывую іскрынку. Я іду ўсё далей і далей у цемрадзь, схіліўшыся над белым колам, якое вяду з сабою. Значыць, сапраўды... Значыць, сапраўды... Павольна вяртаюся да самалёта. У роздуме сядаю ля кабіны. Я шукаў хоць якую-кольвечы зачэпку для надзеі. І не знайшоў яе. Я шукаў хоць якую-кольвечы адмету жыцця, але жыццё не падало мне аніякага знаку.

— Прэво, я не бачыў ні каліўца травы...

Прэво маўчыць, і я не ведаю, ці зразумеў ён мяне. Мы яшчэ пагаворым пра гэта, калі заслона будзе паднята, калі настане дзень. Нічога не адчуваю, адну толькі страшэнную стому, і думаю: «Апынуцца пасярод пустыні, калі арыентуешся з дакладнасцю да чатырохсот кіламетраў...» Я рыўком ускокваю на ногі:

— Вада!

Бакі з гаручым, бакі з маслам прабіты. Нашы запасы вады таксама выцеклі. Пясок выпіў усё. Знаходзім прадзіраўлены тэрмас, у ім уцалела з паўлітра кавы, на дне другога — з чвэрць літра белага віна. Працэджваем гэтае пітво і зліваем у адзін посуд. Яшчэ знайшліся некалькі гронак вінаграду і адным-адзіны апельсін. І я прыкідваю: «Гэтага недстаткова і на пяць гадзін шляху па спякотнай пустыні...»

Мы ўладкоўваемся ў кабіне, будзем чакаць дня. Я кладуся спаць. Ужо засынаючы, падводжу вынікі нашай прыгоды: мы абсалютна не ведаем, дзе знаходзімся. У нас няма і літра вадкасці. Калі мы не дужа адхіліліся ад трасы, нас адшукаюць у лепшым выпадку праз тыдзень, а гэта будзе занадта позна. А калі нас занесла далёка ўбок, то знойдуць праз паўгода. Няма чаго разлічваць на самалёты: нас будуць шукаць у прасторы ў тры тысячы квадратных кіламетраў.

— Ах, шкода... — прамаўляе Прэво.

— Што?

— Усё ж магло скончыцца адразу!..

Але не варта так хутка адмаўляцца ад жыцця. Мы з Прэво бяром сябе ў рукі. Нельга траціць надзеі, хай сабе цень надзеі — і, можа, адбудзецца цуд і выратаванне ўсё-такі прыйдзе з неба. Тым больш нельга сядзець на месцы, — а раптам паблізу маецца які-небудзь аазіс? Будзем хадзіць і шукаць цэлы дзень. А вечарам вернемся да самалёта. А перад адыходам вялікімі літарамі занатуем на пяску, дзе мы і што мяркуем рабіць.

Скручваюся ў клубок і засынаю аж да дня. Якое шчасце заснуць! Стома агортвае мяне безліччу зданяў. Я не самотны ў пустыні, мая дрымота напоўнена галасамі, успамінамі, пошапам прызнанняў. Мне яшчэ не хочацца піць, я добра адчуваю сябе, я аддаюся сну, як прыгодзе. І ява адступае...

О, усё зусім перайначылася, калі настаў дзень!

Я вельмі любіў Сахару. Я шмат начэй правёў у краі няскораных плямёнаў. Не раз прачынаўся сярод бязмежных бялёсых пяскоў, хвалістых, як мора ад ветру. І засынаў пад крылом самалёта і чакаў дапамогі, — але цяпер гэта не ішло ні ў якое параўнанне.

Мы караскаемся па схілах гарбатых узгоркаў. Дол — пясок, цалкам укрыты тонкім слоем бліскучых чорных каменьчыкаў. Нагадваючы металічную луску, купалы ўзгоркаў блішчаць, як кальчуга. Мы трапілі ў свет мінералаў. Усё вакол закута ў браню.

Адолееш адзін высокі пагорак, а воддаль узнімаецца другі, гэткі ж бліскучы і чорны. Ідзём, шкрабаючы дол нагамі, каб пакінуць па сабе пуцяводную ніць і потым вярнуцца па ёй назад, да самалёта. Крочым тварам да сонца. Насуперак усякай логіцы я вырашыў узяць курс на ўсход, хоць усё, і метэастанцыі, і час, праведзены ў палёце, прымушалі меркаваць, што я пераляцеў Ніл. Але калі я наважыўся трошкі прайсці ў кірунку на захад, мне богведама чаму стала нейк зусім не па сабе. Не, на захад пойдзем заўтра. І ад поўначы пакуль адмовімся, хоць гэтая дарога і вядзе да мора. Праз тры дні, калі мы ў паўтрызненні вырашылі канчаткова пакінуць разбіты самалёт і ісці, ісці, пакуль не пападаем, мы зноў-такі рушылі на ўсход. Дакладней, на ост-норд-ост. І гэта зноў-такі насуперак усякай логіцы, як, зрэшты, і насуперак усялякай надзеі. І потым, калі ўжо будзем уратаваны, мы выявім, што ніякі іншы кірунак не прынёс бы нам збавення, бо калі б мы пайшлі на поўнач, нам, надта ўжо знямоглым, усё роўна не ўдалося б дабрацца да мора.

Якой бы недарэчнасцю ні выглядала гэта, сёння мне здаецца, што пазбаўлены люб-якой падказкі, якая магла б прадвызначыць наш выбар, я абраў гэты напрамак толькі таму, што ён выратаваў у Андах майго сябра Гіёмэ, якога я так доўга шукаў. Ён падсвядома стаў для мяне напрамкам да жыцця.

Пасля пяці гадзін шляху краявід мяняецца. Адзінокая рака пяску нібыта сцякае ў нейкую лагчынку, і мы пускаемся па ёй. Ідзём хутка, нам трэба прайсці як мага болей і да ночы вярнуцца назад, калі нічога не нагабаем. Раптоўна я спыняюся як укопаны:

— Прэво!

— Што?

— Сляды...

Калі ж гэта мы забыліся пакідаць за сабой баразну? Калі мы не адшукаем яе — канец.

Вяртаемся назад, але бяром трошкі правей. Адыдзем як мага далей, павернем яшчэ раз пад прамым вуглом і тады напэўна перасячом стары след.

Звязаўшы гэтую нітку, прастуем далей. Спёка ўзмацняецца, а з ёю нараджаюцца і міражы. Але гэта пакуль сама элементарныя міражы. На даляглядзе вялікае возера, а падыдзеш бліжэй — і няма яго. Вырашаем перайсці пясчаную лагчыну, падняцца на сама высокі ўзгорак і агледзець наваколле. Ідзём ужо шэсць гадзін. Адмахалі, відаць, добрых трыццаць пяць кіламетраў. Узбіраемся на вяршыню намечанага чорнага купала і моўчкі сядаем. Унізе пясчаная рака, па якой мы ішлі, упадае ў пясчанае мора, без адзінага каменьчыка — зіхоткая белата слепіць, рэжа вочы. Пустыня, як вокам ахапіць — пустыня. Але ўдалечыні пералівы святла ствараюць новыя міражы, куды болей хвалявальныя. Там узнімаюцца крэпасці і мінарэты, высозныя будыніны з. выразнымі абрысамі. Яшчэ прыкмячаю вялікую цёмную пляму, якая здаецца зялёным гаем, але яна аказваецца воблакам — апошнім з тых, што ўдзень рассейваюцца і зноў уваскрасаюць пад вечар. Той гай — усяго толькі цень кучавога воблака.

Далей ісці няма сэнсу, гэта нічога не дасць. Трэба вяртацца да самалёта, гэты чырвона-белы бакен, магчыма, заўважаць нашы таварышы. Хоць я і не пешчу ніякіх надзей на іхнія пошукі, і ўсё-такі толькі з паветра, можа прыйсці выратаванне. А галоўнае, там, у самалёце, засталіся апошнія кроплі вадкасці, а мы болей не можам трываць, так хочацца піць. Нам трэба вярнуцца — каб жыць. Мы вязні гэтага жалезнага кола, мы ў палоне смагі, надоўга яна не адпусціць.

Але як цяжка паварочваць назад, калі, магчыма, наперадзе — жыццё! Магчыма, там, за міражамі, і сапраўды ўстаюць гарады, цячэ па каналах вада, зелянеюць лугі. Я ведаю, вярнуцца назад — проста неабходна. І ўсё ж, калі раблю гэты жудасны паварот, у мяне такое адчуванне, што я іду на дно.

Ляжым каля самалёта. За дзень мы адмахалі больш шасцідзесяці кіламетраў. Усё пітво, якое ў нас было, выпілі. Ніякіх прыкмет жыцця на ўсходзе не выявілі, і аніводзін наш таварыш у тым баку не пралятаў. Колькі мы яшчэ пратрымаемся? Нам ужо так хочацца піць...

З абломкаў раструшчанага крыла склалі вялікі касцёр. Прыгатавалі бензін і лісты толю, прапітанага магніем, якія пры згаранні даюць рэзкі белы бляск. Пачакаем, каб зусім сцямнела, і запалім наш касцёр бедства... Але дзе яны, людзі?

І вось полымя ўжо шугае ўгору. Набожна глядзім, як палае сярод пустыні наш сігнальны агонь. Глядзім, як ззяе ў мораку наша нямое праменнае пасланне. І я думаю — яно нясе ў сабе не толькі роспачную позву, але і любоў. Мы просім піць, але просім і водгуку. Хай жа ўспыхне ў мораку ночы яшчэ які-небудзь агонь, адны ж толькі людзі валодаюць агнём, хай жа яны адгукнуцца!

Мне мрояцца вочы жонкі. Адны гэтыя вочы, нічога болей. Яны дапытліва глядзяць на мяне. Мне мрояцца вочы ўсіх, для каго я, магчыма, нешта значу. І ўсе гэтыя вочы дапытліва глядзяць на мяне. Мноства позіркаў дакарае мяне за маё маўчанне. Але я адгукаюся! Я адгукаюся! Адгукаюся, як толькі магу, я не магу распаліць яшчэ ярчэй гэты агонь у начы!

Я зрабіў усё, што мог. Мы абодва зрабілі ўсё, што маглі: шэсцьдзесят кіламетраў амаль без вады. Цяпер нам ужо няма чаго піць болей. Хіба ж гэта наша віна, што мы не зможам доўга пратрымацца? Мы б і рады слухмяна застацца тут і пацягваць з нашых біклагаў. Але ў тую секунду, як я ўбачыў дно алавянага кубачка, нейкі маятнік пусціўся адмерваць час. У тую секунду, як я ўвабраў асалоду апошняй кроплі, я пакаціўся пад адхон. Што я магу зрабіць, калі час адносіць мяне, як рака? Прэво плача.

Ляпаю яго па плячы. Я супакойваю яго:

— Прападаць дык прападаць...

А ён у адказ:

— Калі вы думаеце, што я аплакваю сябе...

Ну, канечне, я і сам спасціг гэтую ісціну. Вытрываць можна ўсё на свеце. І заўтра, і паслязаўтра я зноў пераканаюся, што вытрываць можна літаральна ўсё на свеце. Я толькі напалову веру ў перадсмяротныя пакуты. Не ўпершыню прыходжу да такой высновы. Неяк я ўжо думаў, што так і патану, не выбраўшыся з кабіны самалёта, але гэта не вельмі мучыла мяне. Потым зноў быў выпадак, калі я ўжо не спадзяваўся ўцалець, але я не ўпадаў у роспач. Вось і зараз я не адчуваю ніякіх мучэнняў. Заўтра я зраблю адкрыцці яшчэ болей здзіўляльныя. І хоць мы запалілі гэткае агромністае вогнішча, бог сведка, я ўжо не спадзяюся, што наш покліч дойдзе да людзей!..

«Калі вы думаеце, што я сябе...» Вось яно, вось што сапраўды невыносна. Штораз, як перада мной узнікаюць гэтыя вочы, дзе столькі чакання, мяне як апякае. Раптоўнае жаданне апаноўвае мной — ускочыць на ногі і апантана бегчы. Там — клічуць на дапамогу, там — гінуць!

Дзіўны абмен ролямі, але я заўсёды думаў, што гэтак яно і ёсць. Аднак толькі Прэво дапамог мне зразумець, як гэта слушна. Ну вось, і Прэво таксама не адчувае таго страху перад смерцю, пра які нам прадудзелі вушы. Але існуе нешта такое, чаго ён не можа перанесці гэтак жа, як і я.

О, з якой бы лёгкасцю згадзіўся я заснуць, заснуць на ноч ці навекі! Калі заснеш, будзе ўжо ўсё роўна. І тады — бязмежны спакой! А гэтыя воклічы, што вось-вось панясуцца адтуль, гэтыя агромністыя кастры адчаю... я не магу іх вынесці. Я не магу склаўшы рукі спакойна глядзець, як гінуць людзі! Кожная секунда нашага маўчання паволі забівае тых, каго я люблю. І вялікі гнеў ускіпае ўва мне: навошта гэтыя ланцугі, якія не даюць мне своечасова дабегчы і выратаваць тапельцаў? Чаму гэты агромністы касцёр не разносіць наш крык па ўсім свеце? Патрывайце... Мы ідзём!.. Мы ідзём!.. Мы выратуем вас!

Магній згарэў, полымя кастра чырванее і гасне. Засталася толькі купінка жару, мы падаёмся да яе, каб пагрэцца. Вось і завершана наша зіхоткае пасланне. А што зыначылася ў свеце? Э, я выдатна ведаю, што анічога не зыначылася. Бо наша малітва не магла быць пачута.

Ну што ж. Буду спаць.

На досвітку мы анучай сабралі з уцалелага крыла некалькі кропель расы ўперамешку з фарбай і маслам. Было да нудоты агідна, але мы выпілі. Раз нічога лепшага не мелася, то, прынамсі, хоць вусны змачылі.

Пасля гэтага банкету Прэво сказаў:

— Добра, хоць рэвальвер ёсць.

Гэта нечакана абурыла мяне, і я са злоснай варожасцю абярнуўся да яго. Нішто ў гэты момант не выклікала б у мяне большай нянавісці, як чуллівая сцэна. Мне пазарэз неабходна было верыць, што ўсё проста, вельмі проста. І нарадзіцца. І вырасці. І памерці ад смагі.

Скоса пазіраю на Прэво, гатовы абарваць яго, калі трэба, толькі б ён маўчаў. Але не, Прэво прамовіў гэта спакойна. Для яго гэта пытанне ахайнасці. Ён падышоў да гэтай тэмы так, як быццам прапанаваў мне: «Давай памыем рукі». У такім разе, усё ў парадку. Я і сам падумаў пра гэта яшчэ ўчора, калі на вочы трапіла скураная кабура. Я разважаў цвяроза, а не ў адчаі. З адчаем думаеш толькі пра іншых. Пра тое, што мы бяссільныя супакоіць усіх тых, за каго мы ў адказе. Рэвальвер тут ні пры чым.

Нас усё яшчэ не шукаюць, дакладней, нас, безумоўна, шукаюць, але не там, дзе трэба. Найверагодней, у Аравіі. Толькі на другі дзень нам суджана было пачуць рокат матора, але да гэтага часу мы ўжо адышлі ад сваёй разбітай машыны. Гэты адзіны далёкі-далёкі гул не ўзрушыў нас. Дзве чорныя кропкі ў пустыні, усеянай чорнымі кропкамі камянёў, — мы ніяк не маглі спадзявацца, што нас заўважаць. І памылкай будзе, калі нехта некалі падумае, што я пакутаваў ад гэтага. Я не адчуваў ніякіх пакут. Мне здавалася, што нашы ратаўнікі кружаць недзе ў іншым свеце.

Калі самалёт загублены ў пустыні, дзесьці ў пространі ў сотні тысяч квадратных кіламетраў, яго хутчэй чым за два тыдні адшукаць немагчыма: а нас, відаць, шукаюць скрозь ад Трыпалітаніі да Персідскага заліва. Але сёння я яшчэ чапляюся за гэтую саломінку, таму што болей спадзявацца няма на што. І я мяняю тактыку: пайду на разведку адзін. Калі хто адшукае нас, Прэво падасць мне знак — запаліць касцёр... Але ніхто нас не адшукае.

І вось я адыходжу, і нават не ведаю, ці знайду ў сабе сілы вярнуцца. Прыгадваецца ўсё, што мне вядома пра Лівійскую пустыню. Калі ў Сахары сорак адсоткаў вільготнасці, дык тут яна падае да васемнаццаці. І жыццё выпарваецца, як туманок. Бедуіны, падарожнікі, афіцэры-каланісты сцвярджаюць, што без вады тут можна пратрымацца толькі дзевятнаццаць гадзін. Па дваццатай гадзіне ў вачах пачынаюць мігцець бліскаўкі і — гэта пачатак канца: смага накідваецца на вас і б'е, як маланка.

Але гэты паўночна-ўсходні вецер, гэты ненармальны вецер, які так ашукаў нас, які насупор усім прагнозам прыкаваў нас да гэтага плато, зараз, безумоўна, падоўжыць наша жыццё. Але ці нашмат ён адтэрмінуе нам першыя бліскаўкі ў вачах?

Я адыходжу, і ў мяне такое адчуванне, што я на кволым чаўнаку плыву ў акіян.

І ўсё ж на світанні ваколле выглядае не гэтак ужо і змрочна. І спачатку я крочу, засунуўшы рукі ў кішэні, як марадзёр. Учора ўвечары мы расставілі сіло ля нейкіх загадкавых нор, і ўва мне ачнуўся браканьер. Перш-наперш іду праверыць пасткі: яны пустыя.

Значыць, я так і не нап'юся свежай крыві. Па праўдзе кажучы, я на гэта і не спадзяваўся.

Але я ніколечкі не расчараваны, наадварот, мяне даймае цікавасць. Чым жывяцца гэтыя звяркі ў пустыні? Гэта, безумоўна, «фенэкі», пясчаныя лісы, дробныя драпежнікі велічынёй з труса і з даўжэзнымі вушамі. Я паддаюся спакусе і іду па следзе аднаго звярка. След прыводзіць да пясчанага ручая, дзе кожны крок фенэка адбіўся вельмі выразна. Я любуюся тонкім пальмавым лістком, які пакідае гэта лапка з трыма растапыранымі веерам пальцамі. Уяўляю, як на золку мой даўгавухі прыяцель трушком перабягаў ад каменя да каменя і злізваў начную расу. Вось сляды пайшлі радзей: мой ліс пабег. Вось яму сустрэўся сабрат, і яны падрупалі далей разам. Я з нейкай дзіўнай радасцю сачу за гэтай ранішняй прагулянкай. Як хораша бачыць, што і тут ёсць жыццё. І я нават трошкі забываюся, што хачу піць...

А вось нарэшце і кладоўкі маіх лісак. Воддаль адзін да аднаго, па аднаму на сто метраў ледзь віднеюцца над пяском дробненькія чэзлыя кусцікі не вышэй супоўніцы; яны ўсе ўнізаны маленыкімі залацістымі слімакамі. На золаку фенэк ходзіць па харчы. І тут я натыкаюся на адну з вялікіх таямніц прыроды.

Мой ліс затрымліваецца не ля кожнага кусціка. Аднаго, хоць на ім і шмат слімакоў, ён не чапае. Другога абыходзіць з відавочнай асцярогай. Да некаторага набліжаецца, але аб'ядае не цалкам. Знімае два-тры слімакі і адпраўляецца ў іншы «рэстаран».

Што гэта — гульня? Можа, ён адмаўляецца наталіць голад адразу, каб падоўжыць асалоду сваёй ранішняй прагулянкі? Наўрад. Гульня занадта разумная, яе дыктуе неабходнасць. Калі фенэк накінецца на першы ж нагабаны кусцік, ён за два-тры сняданкі знішчыць увесь свой жывы паёк. І кусцік за кусцікам скасуе ўвесь свой статак. Але фенэк вельмі баіцца перашкодзіць расплоду. І дзеля аднаго сняданка ён не толькі абягае добрую сотню гэтых рудых касмылікаў, але ніколі не чэпіць з адной і той жа галінкі двух слімакоў падрад. Усё адбываецца так, як быццам ён усведамляе, чым рызыкуе. Калі б ён наядаўся безаглядна, ён пазводзіў бы ўсіх слімакоў. А не стала б слімакоў, не стала б і фенэкаў.

Сляды зноў прывялі мяне да нары. Фенэк ужо дома, ён, безумоўна, яшчэ здалёк пачуў мае цяжкія крокі і цяпер у страху чакае. І я кажу яму: «Ліска мая, няма мне ратунку, але дзіва, мне ўсё роўна вельмі цікава, як ты жывеш, як маешся...»

Стаю ў роздуме... Так, сапраўды, мусіць, можна прымірыцца літаральна з усім. Не замінае ж чалавеку жыць і радавацца думка пра тое, што гадоў праз трыццаць ён, магчыма, памрэ. А трыццаць гадоў ці тры дні... тут уся справа ў тым, якой мерай мераць...

Толькі вось усплываюць перад вачыма вобразы, якія лепей не ўспамінаць...

Я зноў іду сваёй дарогай, стома ўсё мацнее, і нешта ўва мне змянілася. Міражоў няма, а я сам іх выдумляю...

— Э-гей!

Я з крыкам узнімаю рукі — там чалавек, ён махае мне... Не, гэта проста чорны каменны слуп. Пустыня ажывае. Я хацеў разбудзіць гэтага соннага бедуіна, а ён ператварыўся ў счарнелы камель дрэва. У камель дрэва? Адкуль яно тут? Нагінаюся, хачу падняць адламаную галіну: яна з мармуру! Выпростваюся і азіраюся: вось і яшчэ чорны мармур. Усё вакол усеяна абломкамі дагістарычнага лесу. Сотні тысяч гадоў таму назад ён, як храм, рухнуў пад страшэнным, першабытнай сілы ўраганам. І стагоддзі дакацілі да мяне гэтыя асколкі гіганцкіх калон, гладкія, як сталёвыя брусы, акамянелыя, ашклянелыя, колеру тушы. Яшчэ можна ўбачыць, дзе ад камля адыходзіла голле, можна прасачыць жывыя звівы дрэва, палічыць кольцы на зрэзе. На гэты лес, напоўнены колісь птаствам і музыкай, абрушыўся нейкі страшны праклён, і дрэвы ператварыліся ў слупы мінералу. І я адчуваю, што гэтае наваколле мне варожае. Чарнейшыя, чым жалезныя даспехі ўзгоркаў, гэтыя велічныя зломкі адпрэчваюць мяне. Што трэба мне, жывому, тут, сярод гэтага непадкупнага мармуру? Мне, тленнаму, мне, чыя плоць рассыплецца прахам, што трэба мне тут, у царстве вечнасці?

З учарашняга дня я прайшоў кіламетраў з восемдзесят. Гэта, безумоўна, ад смагі ў мяне кружыцца галава. Ці, можа, ад сонца? Яно так зіхаціць на гэтых, нібы нацёртых маслам, абломках, акамянелых камлях. На гэтым панцыры сусвету. Тут няма ўжо ні пяску, ні лісаў. Гэта нейкае валатоўскае кавадла. І я брыду па гэтым кавадле. І сонца гулкім молатам б'е мяне па галаве. Ах, вунь там...

— Э-гей! Э-ге-гей!

«Там нікога няма, супакойся, ты трызніш».

Так я ўгаворваю самога сябе, бо трэба апамятацца. Мне так цяжка не верыць сваім вачам. Так цяжка ўтрымацца, каб не кінуцца да таго каравана, што ідзе... вунь там... бачыш!..

— Дурню, ты яго проста выдумаў, ты і сам гэта ведаеш...

— У такім разе, усё на свеце падман...

Усё на свеце падман, апрача гэтага крыжа за дваццаць кіламетраў ад мяне на вяршыні ўзгорка. Таго крыжа ці маяка...

Але ж мора не ў тым баку. Значыць, гэта крыж. Я цэлую ноч вывучаў карту. Марная работа, невядома ж, дзе мы. Але я прыпадаў да ўсіх паметак, якімі абазначалася прысутнасць чалавека. І ў адным месцы натыкнуўся на маленькі кружок з гэткім жа крыжам. Прагледзеў умоўныя абазначэнні на палях: царква, місія ці манастыр. Побач з крыжам мелася чорная кропка. Зноў паглядзеў на палі: пастаянны калодзеж... Сэрца маё закалацілася, і я голасна перачытаў: «Пастаянны калодзеж... Пастаянны калодзеж!» Хіба Алі-Баба і ўсе ягоныя скарбы могуць ісці ў параўнанне з адным пастаянным калодзежам? Трошкі воддаль я заўважыў два белыя кружочкі. На палях значылася: «Часовы калодзеж». Гэта было ўжо не так дзівосна. А за гэтай паметкай не мелася ўжо нічога болей. Анічога.

Вось яна, місія ці манастыр! Манахі ўзнеслі на ўзгорку высачэзны крыж — ратоўны знак для тых, хто гіне! І мне застаецца толькі адно: праставаць да яго. І мне застаецца толькі адно: бегчы прама да гэтых дамініканцаў...

— Але ў Лівіі толькі копцкія манастыры.

—...прама да гэтых вучоных дамініканцаў. У іх цудоўная прахалодная кухня з чырвонай кафлі, а ў двары — дзівосная ржавая помпа. І пад іржавай помпай... пад іржавай помпай, ну вядома ж... пад іржаваю помпай і знаходзіцца пастаянны калодзеж! О, якое гэта будзе свята, калі я пазваню ў дзверы, калі я ўдару ў звон!..

— Дурню, такія дамы — у Правансе, дый там, дарэчы, няма ніякага звона.

—...я ўдару ў звон! Швейцар уздыме рукі ў неба і ўсклікне: «Сам бог паслаў вас!» І скліча ўсю брацію. І манахі кінуцца да мяне. Яны ласкава прымуць мяне, як бяздомную сірацінку. І завядуць мяне на кухню. І скажуць: «Зараз, зараз, сын мой... мы толькі збегаем да пастаяннага калодзежа...»

А я — а мяне будзе аж калаціць ад шчасця... Але не, я не буду плакаць толькі ад таго, што там, на ўзгорку, ужо няма ніякага крыжа.

Усе абяцанкі захаду — адно ашуканства. Я паварочваю на поўнач.

Прынамсі, поўнач хоць напоўнена песняю мора. Ну вось, яшчэ адзін перавал адолены — ах, які далягляд!.. Вось ён, сама дзівосны горад на свеце!

— Ты ж і сам ведаеш, гэта міраж...

Так, я выдатна ведаю, што гэта міраж. Мяне не ашукаеш, не! Але калі мне даспадобы гнацца за міражом? Калі мне даспадобы спадзявацца? Калі мне даспадобы любіць гэты зубчасты горад, расквечаны сонцам? Калі мне даспадобы крочыць наперад, крочыць лёгка і хутка, бо я ўжо не адчуваю стомы, бо я шчаслівы?.. Прэво са сваім рэвальверам проста смешны! Мая схмялеласць куды прывабней. Я п'яны. Я паміраю ад смагі!

Прыцемак працверазіў мяне. Раптоўна спыняюся, мне робіцца страшна: я зайшоў вельмі далёка. У прыцемку міраж прападае. Далягляд скідае з сябе сваю мішуру, свае свяшчэнніцкія рызы. Цяпер гэта — далягляд пустыні.

— Вось і дамогся свайго! Зараз цябе агорне ноч, давядзецца чакаць світання, а да заўтра сляды твае сатруцца — і не будзе звароту.

— Тады ўжо лепей ісці толькі наперад... Навошта зноў вяртацца назад? Мне ўжо не хочацца адступаць, а раптам я нарэшце ўбачу... раптам нарэшце ўбачу мора!..

— Дзе ты ўбачыш мора? Ты ніколі не дойдзеш да яго. Паміж ім і табою не меней трохсот кіламетраў. А каля вашага «сімуна» цябе чакае Прэво! І, магчыма, яго ўжо заўважыў які-небудзь караван...

Ну што ж, добра, я вярнуся, але спачатку пагукаю, а раптам непадалёк людзі:

— Эге-гей!

Ёсць жа людзі на гэтай алюджанай планеце!..

— Эгей, людзі!..

Я хрыпну. У мяне прападае голас. Проста смешна гэтак надрывацца... Аднак паспрабуем яшчэ раз:

— Лю-дзі!..

Гэта гучыць так ненатуральна і напышліва...

І я паварочваю назад.

Пасля дзвюх гадзін шляху заўважаю водбліск вялізнага кастра. Прэво, устрывожаны маім знікненнем, распаліў яго ледзь не да неба. А!.. для мяне гэта не мае ніякага значэння!..

Яшчэ гадзіна хады... Яшчэ пяцьсот метраў. Яшчэ сто. Яшчэ пяцьдзесят.

— Ах!

Спыняюся як укопаны. Нястрымная радасць залівае маё сэрца. Асветлены полымем, Прэво размаўляе з двума арабамі, якія сядзяць, прыпёршыся да матора. Ён яшчэ не заўважыў мяне. Ён надта апанаваны сваёй уласнай радасцю. Ах, калі б гэта чакаў я, а не ён... я ўжо быў бы на волі! Радасна крычу:

— Эгей!

Абодва бедуіны ўскокваюць на ногі, абарочваюцца і глядзяць на мяне. Прэво пакідае іх і ідзе мне насустрач. Я працягваю рукі. Прэво падхоплівае мяне пад локаць. Я што — падаў? Кажу яму:

— Нарэшце яны тут!

— Хто?

— Арабы!

— Якія арабы?

— Ды тыя, што тут, з вамі!..

Прэво дзіўна глядзіць на мяне і неяк нехаця, быццам проці волі давярае мне вялікую тайну, кажа:

— Ніякіх арабаў тут няма...

Вось цяпер я, мусіць, заплачу.

Тут можна пражыць без вады толькі дзевятнаццаць гадзін, а што мы пілі з учарашняга вечара? Некалькі кропель расы на світанні! Але па-ранейшаму пануе паўночна-ўсходні вецер, і гэтая акалічнасць трошкі запавольвае наша высыханне. Дзякуючы гэтай заслоне ў небе яшчэ збіраюцца воблакі, цэлыя горы аблокаў. Ах, калі б яны дайшлі да нас, калі б пайшоў дождж! Але ў пустыні дажджоў не бывае.

— Прэво, давай разрэжам адзін парашут на трохкутнікі. Раскладзём іх на пяску і прыціснем каменем. Калі вецер не пераменіцца, на досвітку выкруцім гэтыя анучы ў бак з-пад гаручага, усё-ткі збярэцца хоць трошкі расы.

Мы разаслалі пад зоркамі шэсць белых посцілак. Прэво зняў з самалёта бак. Заставалася толькі дачакацца ранку.

Сярод абломкаў Прэво знайшоў сапраўдны цуд — апельсін! Дзелім яго пароўну. Я неверагодна рады, і ўсё-такі адзін апельсін — так мала, нам трэба было літраў дваццаць вады!

Ляжу каля нашага начнога вогнішча, гляджу на залатавы сонечны плод і думаю: «Людзі не ведаюць, што гэта такое — апельсін...» І яшчэ думаю: «Мы асуджаны, але і зараз, як раніцай, гэта не замінае мне радавацца. Вось я трымаю ў руцэ палову апельсіна — і гэта адна з сама раскошных хвілін у маім жыцці». Кладуся на спіну, высмоктваю дольку за долькай і лічу знічкі. У гэты міг я шчаслівы, бясконца шчаслівы. І я зноў думаю: «У жыцці кожнае становішча — гэта своеасаблівы свет, яго законы можна спасцігнуць толькі знутры». Я толькі цяпер разумею, навошта асуджанаму на смерць апошняя цыгарэта і шклянка рому. Раней да мяне не даходзіла, навошта смяротніку такая міласціна. А яна ж дорыць яму вялікую асалоду. І калі ён усміхаецца, усе думаюць — якая мужнасць! А ён усміхаецца, бо яму прыемна выпіць рому. Людзі не ведаюць, што ў яго цяпер зусім іншая мера, што гэтая апошняя часіна для яго — цэлае жыццё.

Мы сабралі мора вады: літры два, бадай. Бывай, смага! Мы ўратаваны, зараз мы нап'ёмся!

Алавяным кубачкам зачэрпваю вады з бака, але яна такая жоўта-зялёная і такая агідная на смак, што, нягледзячы на пакутлівую смагу, пасля першага ж глытка я ледзьве пераводжу дыханне. Я б высмактаў і гразь, але гэты ядавіты металічны прысмак яшчэ мацней смагі.

Гляджу на Прэво — ён ходзіць кругаля, утаропіўшыся ў дол, нібыта заклапочана шукае нешта. І раптам, не перастаючы кружыць, згінаецца — блюе. Праз паўхвіліны наступае мая чарга. Мяне б'юць такія сутаргі, што я падаю на калені і ўшчаперваюся пальцамі ў пясок. Мы не можам прамовіць і слова, чвэрць гадзіны нам выварочвае ўсе вантробы, пад канец выдзірае ўжо адну жоўць.

Канец. Толькі яшчэ нудзіць трошкі. Але апошняя наша надзея рухнула. Не ведаю, чым абумоўлена наша няўдача — прапіткай парашута ці асадкам чатыроххлорыстага вугляроду на сценках у баку. Трэба было знайсці іншы посуд ці іншае палатно.

Што ж, трэба спяшацца! Ужо дзень. У дарогу! Прэч з гэтага праклятага плато, будзем ісці, ісці, пакуль не пападаем мёртвыя. Гэтак ішоў па Андах Гіёмэ, з учарашняга дня я ўсё думаю пра яго. Я парушаю найстражэйшае правіла, якое загадвае заставацца каля разбітага самалёта. Тут нас шукаць ужо не будуць.

І зноў пераконваемся — гэта не мы церпім бедства. Церпяць бедства тыя, хто чакае нас! Тыя, каму так пагражае наша маўчанне. Тыя, каго ўжо катуе жахлівая памылка. Немагчыма не кінуцца да іх! Гіёмэ таксама па вяртанні з Андаў расказваў мне, што ён бег на дапамогу тым, хто гінуў! Гэтая ісціна справядлівая для ўсіх.

— Калі б я быў адным-адзін у свеце, я лёг бы і ўжо не ўставаў, — кажа Прэво.

І мы ідзём, прама на ост-норд-ост. Калі Ніл мы пераляцелі, то цяпер кожны крок непапраўна заводзіць нас у нетры Аравійскай пустыні.

Пра той дзень я болей нічога не помню. Помню толькі, што я вельмі спяшаўся. Спяшаўся немаведама куды, хутчэй, хутчэй, усё роўна, што наперадзе, хай сабе і смерць. Прыгадваю таксама, што я ішоў, гледзячы сабе пад ногі, бо мяне жорстка даймалі міражы. Час ад часу мы звяралі па компасе наш кірунак. Час ад часу клаліся на пясок, каб трошкі перадыхнуць. Дзесьці яшчэ я згубіў свой плашч, такі неабходны ўночы. А болей нічога не помню. Памяць адзначае толькі вячэрнюю прахалоду. Я і сам быў ужо нібы з пяску, і ўсё ўва мне сцерлася.

На адвячорку мы вырашылі зрабіць прывал. Я выдатна разумеў, што мы павінны былі б ісці далей: гэтая ноч без вады даканае нас. Але мы ўзялі з сабою кавалкі парашута. Калі атрута зыходзіць не ад прапіткі, то заўтра на золку, можа, мы і нап'ёмся. Паспрабуем яшчэ раз расправіць пад зорамі нашы пасткі для расы.

Але ў гэты вечар на поўначы ў небе няма ні хмурынкі. І вецер набыў ужо іншы прысмак. Памяняў ён і напрамак. Нас ужо абвявае гарачае дыханне пустыні. Вось яно, абуджэнне драпежніка! Я адчуваю, як ён ліжа нам рукі і твар...

І ўсё-такі трэба зрабіць прывал, я зараз не прайду і дзесяці кіламетраў. За тры дні я прайшоў больш ста васьмідзесяці кіламетраў і нічога не піў.

Мы ўжо гатовы спыніцца, і раптам Прэво кажа:

— Прысягаю вам, гэта возера!

— Вы звар'яцелі!

— Дык ужо ж цямнее, якія зараз могуць быць міражы?

Я маўчу. Я даўно перастаў верыць сваім вачам. Калі гэта і не міраж, дык выдумка хворага ўяўлення. І як Прэво яшчэ можа верыць?

А Прэво ўпарціцца:

— Да яго хвілін дваццаць хады, я пайду пагляджу...

Гэтая ўпартасць раздражняе мяне:

— Схадзіце, прагуляйцеся... гэта карысна для здароўя. Але майце на ўвазе, калі яно і ёсць там, ваша возера, яно салёнае. І пайшло яно да д'ябла! Тым болей што яго ўвогуле няма.

Але Прэво, не адрываючы вачэй ад далягляду, ужо адыходзіць. Як знаёма мне гэтая самаўладная, неадольная цяга! І я думаю: «Такія вось шаленцы і кідаюцца пад колы паравоза». Я ведаю, Прэво не вернецца. Гэты бязмежны абшар, як прорва, зацягне яго, запамарочыць, і ён ужо не зможа павярнуць назад. Адыдзе трошкі воддаль і зваліцца. Ён памрэ там, я — тут, і ўсё гэта мае так мала значэння!..

Мною апанавала абыякавасць, а гэта ўжо кепска. Гэткае ж супакаенне я адчуў, калі тануў. Але цяпер я выкарыстоўваю яго, разлягаюся проста на каменні і пішу сваё апошняе пісьмо. Маё пісьмо такое цудоўнае! Такое годнае! Я шчодра адзяляю ўсіх мудрымі парадамі. Перачытваю яго з нейкім пыхлівым задавальненнем. Людзі некалі скажуць: «Дзівоснае пісьмо! Як шкада, што ён загінуў!»

Цікава, як доўга я яшчэ пратрымаюся? Спрабую сабраць сліну: колькі часу я не сплёўваў? Але сліны ўжо няма. Калі рот закрыты, нешта цягкае склейвае вусны. Яно засыхае і ўтварае звонку цвёрдую скарынку. Аднак глытаць пакуль яшчэ ўдаецца. І ў вачах яшчэ няма вогненных перабліскаў. Вось замігціць гэтае вясёлкавае ззянне, і застанецца мне жыць усяго дзве гадзіны.

Ужо цёмна. Месяц прыкметна пакруглеў у параўнанні з папярэдняй ноччу. Прэво не вяртаецца. Ляжу на спіне і выспельваю сваю наканаванасць. Мяне агортвае нейкае дзіўнае, ледзьве помнае пачуццё. Намагаюся разабрацца ў ім. Так... Так... Я плыву, я на караблі! Гэта я плыў у Паўднёвую Амерыку, распрасцёрты на верхняй палубе. Высока-высока між зорак пагойдвалася верхавінка мачты. Мачты тут няма, але ўсё роўна я плыву ў невядомасць і не магу нічога выначыць. Піраты звязалі мяне і кінулі на палубу свайго карабля.

Думаю пра Прэво, які ўсё не вяртаецца. Я не пачуў ад яго ніводнай скаргі. Гэта вельмі добра. Мне было б невыносна чуць нечыя скаргі. Прэво сапраўдны мужчына.

Ага, вось ён, за пяцьсот метраў ад мяне, махае сваім ліхтарыкам! Ён згубіў свой след! У мяне няма ліхтарыка, няма чым пасігналіць у адказ — я ўстаю, крычу, але ён не чуе...

Яшчэ адзін ліхтарык успыхвае за дзвесце метраў ад мяне, трэці. Божа мілы, ды гэта ж ратунак, мяне шукаюць!

Крычу:

— Аге-ей!

Але мяне не чуюць.

Тры ліхтары заклікальна сігналяць, зноў і зноў.

Я ж яшчэ не звар'яцеў. Я добра адчуваю сябе. І я спакойны. Пільна ўглядваюся. За пяцьсот метраў ад мяне гараць тры ліхтары.

— Аге-ей!

Але мяне па-ранейшаму не чуюць.

І мяне ахоплівае хвілінная паніка. Адзіная, якую я спазнаў. Ах, я ж яшчэ магу бегчы! «Пачакайце!.. Пачакайце!..» Зараз яны павернуць назад! Пойдуць шукаць у іншым месцы, а я загіну! Загіну на парозе жыцця, калі ўжо раскрыліся абдымкі, гатовыя мяне падтрымаць!..

— Эге-ей! Эге-ей!

— Эге-ей!

Пачулі! Я задыхаюся, я задыхаюся, але бягу. Бягу на голас, на крык «эгей!». Бачу Прэво — і падаю.

— О, калі я заўважыў гэтыя ліхтары!..

— Якія ліхтары?

Так, ён адзін.

На гэты раз я не адчуваю роспачы, толькі закіпае нейкі глухі гнеў.

— Ну, як ваша возера?

— Я ішоў да яго, а яно ўсё аддалялася. Я ішоў да яго цэлых паўгадзіны. І ўсё роўна было яшчэ вельмі далёка. І я вярнуўся. Але цяпер я ўпэўнены, гэта сама сапраўднае возера.

— Вы з глузду з'ехалі, вы проста з глузду з'ехалі! Навошта вы зрабілі гэта?.. Навошта...

Што ён зрабіў? Што — навошта? Мяне душаць слёзы ад абурэння, хоць я і не ведаю, чым я так абураны. А Прэво хрыпла тлумачыць:

— Мне так хацелася знайсці вады... У вас такія белыя вусны!

Ах! Мой гнеў спадае... Я тру далонню лоб, я нібы ачынаюся, і мне робіцца сумна. Ціха расказваю:

— Я ўбачыў тры агеньчыкі — зусім выразна, вось як вас зараз бачу, і тут не можа быць ніякай памылкі... Паверце, Прэво, я бачыў іх!

Прэво доўга маўчыць.

— Ну вось, — прызнаецца ён нарэшце, — справы дрэнь.

У пустыні, дзе паветра не мае вадзяной пары, зямля хутка астывае. Робіцца вельмі холадна. Я ўстаю і пачынаю хадзіць. Але неўзабаве мяне ахопліваюць невыносныя дрыжыкі. Мая абязводжаная кроў ледзьве цячэ па жылах, мяне працінае ледзяны холад, — і гэта ўжо не проста холад ночы. Мяне ўсяго калоціць, зуб на зуб не пападае. Я ўжо не магу ўтрымаць ліхтарык, так трасуцца рукі. Ніколі не быў адчувальны да холаду, а сканаю ад холаду — дзіўна, што толькі вытварае з чалавекам смага!

Я кінуў недзе свой плашч, стаміўся несці яго ў спёцы. А прастору спакваля запаўняе вецер. І я раблю адкрыццё, што ў пустыні няма жаднага прытулку. Пустыня гладкая, як мармур. Удзень тут не знойдзеш ні пасмачкі ценю, а ноччу яна аддае вас ва ўладу ветру. Ні дрэўца, ні кусціка, ні каменя, дзе можна было б схавацца. Вецер налятае на мяне, як кавалерыя ў чыстым полі. Я кручуся, як ваўчок, каб уцячы ад яго. Кладуся на зямлю і зноў падымаюся, але ці ляжу я, ці стаю, мяне ўсё роўна сячэ гэтая ледзяная пуга. Я не магу бегаць, я не маю сілы, я не магу ўцячы ад гэтых катаў, — і я падаю на калені, ашчаперваю галаву рукамі і чакаю — зараз апусціцца меч забойцы!

Трошкі пазней лаўлю сябе на тым, што я падняўся і, нібы ў ліхаманцы, зноў іду, сам не ведаю куды! Дзе гэта я? Вось яно што — я пайшоў, і Прэво мяне кліча! Гэта яго воклічы прывялі мяне ў прытомнасць...

Вяртаюся да яго, трасуся ўсім целам, сутаргава ўздрыгваю. І разважаю: «Гэта не ад холаду. Гэта нешта іншае. Гэта канец». Усё маё цела высахла, у ім не засталося вільгаці. Я гэтулькі хадзіў учора і пазаўчора, калі адправіўся на разведку адзін.

Крыўдна паміраць ад холаду. Я ахвотней рушыў бы ў свае выдуманыя міражы. Гэты крыж, гэтыя арабы, гэтыя ліхтары. У рэшце рэшт, гэта рабілася нават цікава. Я не хачу, каб мяне лупцавалі, як раба...

Але вось я зноў на каленях...

Мы захапілі з сабой сёе-тое з аптэчкі. Сто грамаў чыстага эфіру, сто грамаў дзевяностаградуснага спірту і бутэлечку з ёдам. Спрабую выпіць два-тры глыткі эфіру. Такое ўражанне, быццам я глытаю нажы. Бяру спірт — не, адразу перацяло горла.

Выграбаю ў пяску ямку, кладуся ў яе і засыпаю сябе пяском. Наверсе толькі твар. Прэво адшукаў нейкія кусцікі і раскладвае цяпельца, якое адразу ж гасне. Прэво адмаўляецца закопвацца ў пясок. Лічыць за лепшае прытанцоўваць. А што толку?

Горла ў мяне па-ранейшаму пераціснута, гэта кепская прыкмета, аднак я чуюся лепей. Я спакойны. Надзеі больш няма, а я спакойны. Звязанага па руках і нагах, нясе мяне пірацкі карабель, плыву пад зоркамі, і спыніцца — не ў маёй уладзе. Але, бадай, я не гэткі ўжо й няшчасны...

Калі зусім не варушыцца, холаду ўжо не адчуваеш. І я нерухома драмлю ў пяску. Болей я не варухнуся, а значыць, і пакутаваць не буду. Дарэчы, калі шчыра, пакут амаль няма... Пакуты зліваюцца ў суладдзі стомы і гарачкі. І ўсё абарочваецца кнігай з малюнкамі, цудоўнай, трошкі жорсткай казкай... Толькі што вецер цкаваў мяне сабакамі, і, каб уцячы ад яго, я круціўся ваўчком, як загнаны звер. Потым стала балюча дыхаць. Нехта наваліўся мне на грудзі каленам. Калена душыла. І я намагаўся скінуць гэты цяжар, я адбіваўся ад анёла смерці. Ніколі я не быў у пустыні адзін. Цяпер я ўжо не веру ў рэальнасць наваколля — і занурваюся ў сябе, заплюшчваю вочы, болей я і павейкаю не варухну. І плынь уяўлення адносіць мяне — я адчуваю гэта — у забыццё: рэкі супакойваюцца ў бязмежжы мора.

Бывайце ўсе, каго я любіў. Не мая віна, што чалавечае цела не можа змагацца са смагай болей трох сутак. Не думаў я, што мы ажно гэткія вязні крыніц. Не падазраваў, што наша незалежнасць такая абмежаваная. Мяркуецца, што чалавек можа ісці куды вочы глядзяць. І ніхто не бачыць, што мы на прывязі ў калодзежаў, мы прымацаваны, быццам пупавінай, да ўлоння зямлі. Зробіш лішні крок — і паміраеш.

Мне нічога не шкада, шкада толькі, што вы перажываеце. У рэшце рэшт, мая доля — найлепшая доля. Калі б я вярнуўся, я пачаў бы ўсё спачатку. Я хачу сапраўднага жыцця. А ў гарадах людзі пра яго забылі.

І справа зусім не ў авіяцыі. Самалёт — не мэта, а сродак. Зусім не дзеля самалёта рызыкуеш жыццём. Як не дзеля плуга плужыць зямлю селянін. Але самалёт памагае вырвацца з горада, ад пісцоў і рахункаводаў і зноў набыць тую ісціну, якою жыве селянін.

Вяртаешся да людской працы і людскіх турбот. Сутыкаешся твар у твар з ветрам, з зорамі, з ноччу, з пяскамі і морам. Намагаешся перахітрыць стыхіі. Чакаеш світання, як садоўнік чакае вясны. Чакаеш аэрадрома, як зямлі абяцанай, і шукаеш сваю ісціну па зорах.

Не стану наракаць на лёс. Тры дні я ішоў, пакутаваў ад смагі, трымаўся слядоў на пяску і ўсю надзею ўкладаў у расу. Я забыўся, дзе жывуць мае сабраты, і намагаўся зноў адшукаць іх на зямлі. Гэткія турботы жывых. І, мяркую, гэта куды важней, чым выбіраць — у якім бы мюзік-холе змарнаваць вечар.

Я перастаю разумець тлум прыгарадных цягнікоў, гэтых людзей, якія лічаць сябе людзьмі, аднак яны ўжо так змізарнелі пад прывычным прыгнётам, што прыпадобніліся мурашам, каго яны і бяруць сабе за ўзор. Чым запаўняюць яны свой вольны час, свае нікчэмныя нядзелькі?

Неяк у Расіі мне давялося чуць на адным заводзе, як ігралі Моцарта. Я напісаў пра гэта. А потым атрымаў дзвесце зневажальных лістоў. Я нічога не маю проці тых, хто аддае перавагу корчмам. Яны проста не ведаюць іншай музыкі. Мне непрыемны тыя, хто трымае корчмы. Не пераношу, калі калечаць людзей.

Асабіста я знайшоў сваё шчасце ў сваім рамястве. Адчуваю сябе ратаем, аэрадром — маё поле. У прыгарадным цягніку мяне даканала б задуха куды болей цяжкая, чым тут! Тут, што б там ні было, такая раскоша!..

Я ні аб чым не шкадую. Я іграў — і прайграў. Такое ў мяне рамяство. Але ўсё-такі я дыхаў ім, вольным ветрам, ветрам неаглядных прастораў!

Той, хто хоць аднойчы глынуў яго, ужо ніколі не забудзе яго смаку. Ці ж не так, таварышы мае? І справа не ў тым, каб жыць сярод небяспек. Гэта ўсё толькі гучная фраза. Мне не падабаюцца тарэадоры. Не рызыку я люблю. Я ведаю, што я люблю. Я люблю жыццё.

Здаецца, неба пачынае святлець. Выцягваю руку з пяску. Побач ляжыць кавалак парашута, я абмацваю яго: ён сухі. Пачакаем. Раса выпадае на зары. Але вось і зара зблякла, а парашутнае палатно так і не звільготнела. Думкі мае трошкі блытаюцца, і знекуль да мяне даносіцца ўласны голас: «Сэрца высмягла... сэрца высмягла... сэрца, як камень, не выціснеш ні слязінкі!»

— У дарогу, Прэво! Пакуль яшчэ не спяклася глотка, трэба ісці.

Дзьме заходні вецер — той самы, які высушвае чалавека за дзевятнаццаць гадзін. Гартань яшчэ не спяклася, але перасохла і баліць. Унутры ўжо нешта дзярэ. Хутка пачнецца той кашаль, пра які мне расказвалі, і я чакаю. Язык мой распух. Але сама сур'ёзнае — перад вачыма ўжо мігцяць зіхоткія кропкі. Калі яны ператворацца ў бліскаўкі, я засну навекі.

Ідзём хутка. Карыстаемся прахалодай досвітку. Мы выдатна разумеем, што апоўдні ўжо не здолеем ісці. Апоўдні...

Мы не маем права ўспацець. І перапачыць не маем права. У прахалодзе гэтага ранку ўсяго толькі васемнаццаць адсоткаў вільгаці. Вецер дзьме з нетраў пустыні. І пад гэтай пяшчотнай вераломнай ласкай выпарваецца наша кроў.

У першы дзень мы з'елі трошкі вінаграду. За тры дні — палова апельсіна і палова вінаграднай гронкі. Есці мы ўсё роўна не змаглі б, у нас прапала сліна. Але голаду я не адчуваю, толькі смагу. Цяпер жа мне здаецца, што мацней, чым смага, мяне мучаць яе вынікі. Гэтае перасохлае горла. Гэты драўляны язык. Гэты хрып і гэты гідотны прысмак у роце. Нязвыкла і дзіка. Безумоўна, вада б усё загаіла, але ўва мне не засталося ніводнага ўспаміну, звязанага з ёю як з лекам. Смага ўсё болей і болей робіцца хваробай і ўсё меней і меней — жаданнем піць.

Мне здаецца, крыніцы і садавіна абуджаюць ува мне ўжо меней пакутлівыя вобразы. Я забываю сакоўнасць апельсіна, як, здаецца, забываю ўсё, што мне дорага. Я ўжо, мабыць, забыў усё чыста.

Мы сядзім, але трэба ісці далей. Нам ужо не пад сілу доўгія пераходы. Адолеўшы з паўкіламетра, мы падаем ад стомы. І такая асалода расцягнуцца на пяску. Але трэба ісці далей.

Краявід мяняецца. Каменне трапляецца ўсё радзей. Цяпер пад нагамі пясок. Наперадзе, за два кіламетры ад нас — дзюны. На гэтых дзюнах сям-там цямнеюць дробныя кусцікі. Гэты пясок мне падабаецца больш, чым сталёвы панцыр. Гэтая пустыня — светлая. Гэта Сахара. Мне здаецца, я пазнаю яе...

Цяпер мы адпачываем ужо праз кожныя дзвесце метраў.

— Мы ўсё-такі будзем ісці, прынамсі, дойдзем хоць да тых кусцікаў.

Гэта наш крайні рубеж. Праз тыдзень, калі мы на машыне вернемся за рэшткамі нашага «сімуна», выявіцца, што ў гэты апошні паход мы адолелі восемдзесят кіламетраў. А я ўжо прайшоў каля двухсот. Дзе ж было ўзяць сілы ісці далей?

Учора я брыў без ніякай надзеі. Сёння самое слова «надзея» страціла сэнс. Сёння мы ідзём таму, што ідзём. Гэтак, мабыць, брыдуць валы ў сваіх ёрмах. Учора я марыў пра райскія апельсінавыя гаі. Але сёння для мяне ўжо не існуе ніякага раю. Я ўжо не веру ў існаванне апельсінавых гаёў.

Я ўжо нічога не адчуваю, сэрца ўва мне высмагла. Я вось-вось упаду, але роспачы няма. Я нават не смуткую. А шкада: смутак здаўся б мне салодкім, як вада. Калі шкода сябе — плачашся самому сабе, як сябру. Але ў мяне няма болей ніводнага сябра на свеце.

Калі мяне знойдуць, убачаць мае выпаленыя вочы, то падумаюць: як ён пакутаваў, як ён клікаў на дапамогу! Але нашы парыванні, шкадаванні, пакуты душы — гэта ж таксама скарбы. А ў мяне ўжо не засталося ніякіх скарбаў. Юныя нявесты ў першую шлюбную ноч спазнаюць смутак і плачуць. Смутак неаддзельны ад трапятання жыцця. А я ўжо не смуткую...

Я сам — пустыня. Ува мне не ўтвараецца не толькі сліна, ува мне ўжо не ўтвараюцца і мілыя вобразы, якія мог бы я аплакваць. Сонца выпетрыла ўва мне крыніцу слёз.

Але — што гэта? Подых надзеі слізгануў па мне, як лёгкі зыб па моры. Што так раптоўна ўсхвалявала ўсю маю істоту, хоць свядомасць яшчэ нічога не ўлавіла? Нічога ж не змянілася, і ўсё-такі змянілася ўсё. Гэты пясчаны абрус, гэтыя пагоркі і рэдкія плямкі зяленіва — усё гэта ўжо не краявід, а сцэна. Сцэна яшчэ пустая, але яна ўжо напагатове. Я гляджу на Прэво. Ён таксама нечым уражаны, але і да яго яшчэ не даходзіць сэнс яго адчуванняў.

Клянуся, зараз нешта адбудзецца...

Клянуся, пустыня ажыла. Клянуся, гэтае бязлюддзе, гэтая моўча раптам сталі больш хвалюючыя, чым тлум гарадской плошчы...

Мы выратаваны, на пяску сляды!..

Ах, мы страцілі след роду чалавечага, мы былі адцяты ад свайго племені, мы апынуліся адным-адны ў цэлым свеце, быццам рэшткі вялікага перасялення, — і вось мы натыкаемся на ўрэзаныя ў пясок цудадзейныя сляды чалавека.

— Глядзіце, Прэво, тут разышліся двое...

— А тут апусціўся на калені вярблюд...

— А тут...

І ўсё ж мы пакуль яшчэ не выратаваны. Нам зусім недастаткова толькі чакаць. Праз некалькі гадзін нас ужо немагчыма будзе выратаваць. Як толькі пачнецца кашаль, атака смагі будзе маланкавая. А нашы горлы...

Але я веру: дзесьці ў пустыні мерна рухаецца караван.

Мы ідзём далей, і нечакана аднекуль даносіцца спеў пеўня. Гіёмэ расказваў мне: «Пад канец я чуў — у Андах спявалі пеўні. А яшчэ чуў, як ішлі цягнікі...»

Я ўспамінаю пра гэта ў тое ж імгненне, як заспяваў певень, і кажу сабе: «Спачатку мяне ашукалі вочы. Канечне, гэта смага вінавата. А вось цяпер і слых падводзіць». Але Прэво хапае мяне за руку.

— Чулі?

— Што?

— Певень!

— Значыць... Значыць...

Дурню, ну вядома ж, гэта значыць — жыццё...

У мяне ўсё-такі была яшчэ адна галюцынацыя, апошняя: я бачыў трох сабак, якія беглі адзін за адным. Прэво, які таксама паглядзеў у той бок, не ўбачыў нічога. А вось бедуіна мы бачым абодва. Мы працягваем да яго рукі. Мы абодва клічам яго штосілы. І абодва смяёмся ад шчасця!..

Але нашы галасы не чутны і за трыццаць метраў. Галасавыя звязкі ўжо даўно перасохлі. Мы зусім іцха размаўлялі паміж сабою і нават не заўважалі гэтага!

А вось бедуін са сваім вярблюдам, якія выплылі з-за пагорка, паволі, паволі аддаляюцца ад нас. А раптам гэты чалавек тут адзін? Жорсткі дэман толькі паказаў нам яго — і забірае...

А ў нас ужо няма сілы бегчы!

З-за дзюны паказваецца яшчэ адзін араб. Крычым як можам — усё роўна ледзь чутна. Тады мы пачынаем махаць рукамі, здаецца, на ўсю пустыню відны нашы адчайныя сігналы. Але бедуін па-ранейшаму глядзіць убок...

Ды вось ён нетаропка, чуць-чуць паварочвае галаву. У тую ж секунду, як толькі ён павернецца да нас тварам, адбудзецца цуд. У тую ж секунду, як толькі ён гляне ў наш бок, знішчацца і смага, і смерць, і міражы. Ён толькі чуць-чуць павярнуў галаву, а свет ужо выначыўся. Адным рухам свайго тулава, промнем аднаго свайго позірку ён стварае жыццё, і мне здаецца, ён падобны на бога...

Гэта цуд... Ён ідзе да нас па пяску, як нейкі бог па моры...

Араб проста паглядзеў на нас. Паклаў рукі нам на плечы, і мы падпарадкаваліся яму. Мы ляжым на пяску. І няма болей ні рас, ні моў, ні размежаванняў... Ёсць толькі гэты бедны качэўнік, які ўсклаў на плечы далоні архангела.

Мы ляжалі і чакалі. І вось мы п'ём, уткнуўшыся ў таз, як цяляты. Бедуіна палохае наша прагнасць, і ён зноў і зноў прымушае нас перадыхнуць. Але як толькі ён адпускае нас, мы зноў прыпадаем да вады.

— Вада!

Вада, ты не маеш ні смаку, ні колеру, ні паху, табе немагчыма даць азначэнне, цябе проста п'юць, не разумеючы, што ты такое. Ты не проста неабходная для жыцця: ты само жыццё. Ты пранікаеш у нас нейкай асалодай, якую немагчыма растлумачыць словамі. Разам з табой да нас вяртаюцца ўсе сілы і якасці, якія былі ўжо выракліся нас. З тваёй ласкі ў нас зноў ажываюць усе перасохлыя крыніцы сэрца.

Ты сама вялікі і сама далікатны скарб з усіх скарбаў свету, ты, вада, такая чыстая ў нетрах зямных. М