II. Таварышы

Некалькі маіх таварышаў, у тым ліку і Мермоз, праклалі праз няскораныя раёны Сахары авіялінію Касабланка — Дакар. Маторы тады былі ненадзейныя. Аднойчы, пацярпеўшы аварыю, Мермоз трапіў да маўраў; яны не адважыліся забіць яго, два тыдні патрымалі ў палоне, потым за выкуп адпусцілі. І Мермоз зноў стаў вазіць пошту над тымі ж раёнамі.

Калі была адкрыта паветраная сувязь з Паўднёвай Амерыкай, Мермозу першаму, як заўсёды, было даручана вывучыць маршрут ад Буэнас-Айрэса да Сант'яга і, як раней над Сахарай, перакінуць мост па-над Андамі. Яму даверылі самалёт, які мог набіраць вышыню пяць тысяч дзвесце метраў. Вяршыні Кардыльераў сям-там уздымаюцца да сямі тысяч метраў. І Мермоз адарваўся ад зямлі, каб адшукаць праходы. Перамогшы пяскі, Мермоз пайшоў на прыступ гор, узнесеных у неба вяршынь, якія пры ветры развінаюць свае снежныя вэлюмы і праднавальнічную імглу, і завіхрэнні між адвесных скал такія рэзкія, што здаецца, уступаеш у нейкі бой на нажах. Мермоз увязваўся ў гэтыя баі, не маючы ўяўлення пра супраціўца, не ведаючы, ці выходзяць жывымі з такіх паядынкаў. Мермоз «выведваў» для іншых.

І аднойчы, «выведваючы», ён апынуўся ў палоне ў Андаў.

Сеўшы на вышыні чатыры тысячы метраў на плато з вертыкальнымі адхонамі, ён разам са сваім механікам два дні сіліўся вырвацца адтуль. Дарма: яны былі ў пастцы. Тады яны паставілі на карту апошні свой шанец, скіравалі самалёт у бок прорвы, пракалаціліся па камяністым грунце і сарваліся ў бяздонне. Падаючы, самалёт нарэшце набраў хуткасць, дастатковую, каб зноў падпарадкавацца кіраванню. Мермоз выраўняў яго акурат насупраць нейкай скалы, але ўсё-такі зачапіў яе вяршыню і, разліваючы ваду з усіх лопнутых ад марозу ўначы патрубкаў, ужо пашкоджаны, пасля сямі хвілін лёту, як да зямлі абяцанай, дабраўся да чылійскай даліны.

На другі дзень ён пачаў усё спачатку.

Калі Анды былі належна асвоены, калі была добра вывучана тэхніка пералётаў, Мермоз перадаў гэты маршрут свайму таварышу Гіёмэ і ўзяўся асвойваць ноч.

Тады яшчэ нашы аэрадромы не асвятляліся так, як зараз, на пасадачных пунктах ноччу Мермозу рыхтавалі скупую ілюмінацыю з трох бензінавых вогнішчаў, раскладзеных у шнур.

Ён і тут выйшаў пераможцам і праклаў дарогу іншым.

Калі і ноч была прыручана як след, Мермоз узяўся за акіян. І ў 1931 годзе пошта ўпершыню была дастаўлена ім з Тулузы ў Буэнас-Айрэс за чатыры дні. Вяртаючыся назад, Мермоз пацярпеў аварыю ў цэнтры Паўднёвай Атлантыкі над расшалелым морам. Выратавала яго адно судна, яго самога, пошту і экіпаж.

Гэтак Мермоз скараў пяскі і горы, ноч і мора. Не раз пяскі і горы, ноч і мора паланялі яго. Але калі ён вяртаўся, то заўсёды для таго, каб зноў узлунаць у неба.

І вось аднойчы, па дванаццаці гадах работы, калі ён у каторы ўжо раз пералятаў Паўднёвую Атлантыку, ён коратка паведаміў, што сапсаваўся правы матор. Затым усталявалася цішыня.

Спачатку вестка не вельмі занепакоіла, аднак пасля дзесяці хвілін маўчання ўсе радыёстанцыі авіялініі ад Парыжа да Буэнас-Айрэса пачалі свае трывожныя пошукі. Бо калі дзесяць хвілін спазнення не маюць ніякага значэння ў будзённым жыцці, у паштовай авіяцыі яны набываюць змрочны сэнс. У сэрцавіне гэтага мёртвага часу тоіцца нейкае здарэнне. Нязначнае ці трагічнае, цяпер яно ўжо адбылося. Лёс зачытаў свой вырак, і вырак гэты абскарджанню не падлягае: жалезная рука прывяла лётны экіпаж ці да прываднення без сур'ёзных вынікаў, ці да катастрофы. Але вырак яшчэ не падпісаны для тых, хто чакае.

Хто з нас не перажыў гэтых спадзяванняў, з кожнай хвілінай усё болей кволых, гэтай цішы, якая спакваля запаўняе сабой усё на свеце, як фатальная хвароба? Мы спадзяваліся, але час ішоў, неўпрыкметку і звечарэла. І нам стала ясна, што нашы таварышы не вернуцца болей, што яны ўжо спачывалі ў гэтай Паўднёвай Атлантыцы, над якой яны так часта ўзворвалі неба. Сумненняў не было, Мермоз скончыў сваю працу і, як жней, які, сумленна звязаўшы сноп, засынае на сваёй ніве, — набыў вечны спакой.

Калі таварыш гіне вось гэтак, ягоная смерць выглядае яшчэ адным дзеяннем, натуральным у нашым рамястве, і напачатку раніць можа нават не так балюча, чым іншая якая смерць. Канечне, ён адышоў ад нас, зведаўшы падступную здраду сваёй пасадачнай пляцоўкі, але мы яшчэ не адчуваем патрэбы ў ягонай прысутнасці ва ўсёй яе глыбіні, як можна адчуваць патрэбу ў хлебе.

Мы сапраўды прывыклі падоўгу чакаць сустрэч. Бо яны, таварышы па авіялініі, параскіданы па ўсім свеце, ад Парыжа да чылійскага Сант'яга, як адзінотныя вартавыя, якія не маюць магчымасці перакінуцца словам. Патрэбен дарожны выпадак, каб дзе-кольвечы звесці разам раскіданых сябраў вялікай лётнай сям'і. І вось дзе-небудзь у Касабланцы, ці ў Дакары, ці ў Буэнас-Айрэсе па гадах маўчання зноў за вячэрай узнаўляюцца перарваныя некалі гутаркі, зноў прыгадваецца мінулае. А там і зноў развітанне. Мабыць, менавіта пагэтаму зямля і пустынная, і багатая адначасова. Багатая гэтымі свяшчэннымі садамі сяброўства, патаемнымі, цяжка даступнымі, але куды, рана ці позна, прыводзіць нас наша рамяство. Жыццё, можа, і адрывае нас адзін ад аднаго і не дае нам дужа задумвацца над гэтым, але дзесьці ўсё-такі ёсць яны, таварышы, хоць дакладна і невядома дзе, маўклівыя і самотныя, але такія шчыраверныя! І калі нашы дарогі скрыжоўваюцца, яны з такой бязмежнай радасцю сціскаюць нас у сваіх абдымках! Канечне, мы прывыклі чакаць...

Але з цягам часу прыходзіць адкрыццё, што светлы смех таго ці іншага таварыша мы ўжо ніколі не пачуем болей, мы спасцігаем, што той сад забаронены для нас назаўжды. Тады і пачынаецца наша сапраўдная жалоба, не пакутлівая, а горкая.

Сапраўды, нішто ніколі не заменіць страчанага таварыша. Нельга наноў стварыць былых сяброў. Нішто не пераважыць скарбу столькіх агульных успамінаў, столькіх бядот, перажытых разам, столькіх сварак, прымірэнняў, парыванняў сэрца. Немагчыма ўзнавіць былую прыхільнасць. Калі садзіш дуб, дарэмна спадзявацца неўзабаве знайсці прахалоду ў ягонай засені.

Гэтак ужо вядзецца ў жыцці. Спачатку мы багацеем, гадамі садзім дрэвы, але прамінаюць гады, і час нішчыць нашы старанні і выкарчоўвае лес. Таварышы адзін за адным пазбаўляюць нас прытулку. І з гэтай пары да нашай жалобы прымешваецца ціхі жаль ад таго, што і самі мы старэем.

Вось яны, урокі, дадзеныя нам Мермозам і іншымі таварышамі. Веліч любога рамяства, магчыма, заключаецца перш за ўсё ў тым, што яно яднае людзей: на свеце існуе толькі адна-адзіная раскоша — раскоша чалавечых повязяў.

Працуючы толькі дзеля аднаго матэрыяльнага дастатку, мы самі сабе будуем турму. Мы замуроўваемся ў адзіноце разам з тленам нашых грошай, якія не могуць даць анічога, дзеля чаго варта было б жыць.

Калі я шукаю ў сваёй памяці тых, хто пакінуў ува мне глыбокі след, калі я падлічваю гадзіны, якія нешта значылі, я, несумненна, знаходжу тое, чаго б не забяспечыла мне аніякае багацце. Нельга купіць дружбу такога чалавека, як Мермоз, дружбу паплечніка, якога навечна знітавалі з намі перажытыя сумесна выпрабаванні.

Нельга купіць за грошы гэтае пачуццё, калі ляціш праз ноч, у якой гарыць сто тысяч зорак, і на душы бязвоблачна, і некалькі гадзін ты — усемагутны.

І гэтае адчуванне навізны свету пасля нялёгкай дарогі, гэтыя дрэвы, кветкі, жанчыны, усмешкі, расквечаныя жыццём, якое вернута нам на світанні, усю гэтую сугучнасць драбніц, што як узнагарода даюцца нам, нельга купіць за грошы.

Як нельга купіць за грошы і тую перажытую сярод няскораных арабаў ноч, якая цяпер прыходзіць мне на ўспамін.

На зыходзе дня на ўзбярэжжы Рыо дэ Ора пацярпелі аварыю тры экіпажы французскай авіялініі. Спачатку быў вымушаны сесці мой таварыш Рыгель, у якога сапсавалася рулявое кіраванне; другі таварыш, Бурга, прызямліўся падабраць ягоны экіпаж, але нязначная паломка прыкавала і яго дадолу. Нарэшце каля іх сеў я, але на той час ужо сцямнела. Мы вырашылі выратаваць самалёт Бурга і чакаць світання, каб адрамантаваць яго.

За год да гэтага нашы таварышы Гурп і Эрабль, якія акурат тут пацярпелі аварыю, былі замардаваны няскоранымі арабамі. Мы ведалі, што зараз таксама атрад паўночна-афрыканскай кавалерыі ў трыста ружжаў стаяў лагерам паблізу Бахадора. Нашы тры прызямленні, бачныя здалёк, маглі ўсхваляваць іх, і мы прыступілі да бяссоннай вахты, якая магла аказацца апошняй.

Мы пачалі ўладкоўвацца нанач. Дастаўшы з багажнага аддзялення пяць ці шэсць скрынак з таварамі, мы апаражнілі іх, расставілі кругам і ўсярэдзіне кожнай, як у прадзіманай ветрам будцы вартаўніка, запалілі па тоненькай свечцы. У глухой пустыні, на голай кары планеты, самотныя, як у дагістарычны час, мы збудавалі людское селішча.

Наважаныя пераначаваць на галоўнай плошчы нашага селішча, на голым загоне пяску, на які са скрынак падала дрыготкае святло, мы пачалі чакаць. Мы чакалі зары, якая павінна была выратаваць нас, — альбо маўраў. І я не магу нават сказаць, што надавала гэтай ночы прысмак святочнасці, каляднасці. Мы дзяліліся ўспамінамі, жартавалі і смяяліся.

Нас хмеліў нейкі лёгкі ўздым, які апаноўвае сэрца ў разгар хораша наладжанага свята. А мы ж былі сапраўдныя галетнікі. У нас меліся толькі вецер, пясок ды зоры. Суровы стыль трапістаў. Але за гэтым скупа асветленым сталом шасцёра ці сямёра мужчын, у якіх тут не мелася анічагусенькі ў свеце, апрача ўспамінаў, дзяліліся нябачнымі скарбамі.

Вось мы і сустрэліся, нарэшце. Часам доўга крочыш поплеч з людзьмі, замкнёны ў сваім маўчанні, ці перакідваешся словамі, якія нічога не значаць. Але вось наступае часіна небяспекі. І ты абнімаеш таварыша за плечы. Прыходзіць адкрыццё тваёй прыналежнасці да аднаго супольства. Гэтае адкрыццё прыводзіць да іншых усведамленняў. І ты шырока ўсміхаешся таварышу. І нагадваеш у такія хвіліны выпушчанага на волю вязня, шчаслівага неабсяжнасцю мора.

Гіёмэ, дазволь мне трошкі расказаць пра цябе; я не буду бянтэжыць цябе няўклюдным славалействам, усхваляючы тваё бясстрашша ці тваё прафесійнае майстэрства. Зусім пра іншае хацеў бы я сказаць, апавядаючы пра сама дзівосную з тваіх прыгод.

Ёсць такая рыса характару, якую нават цяжка акрэсліць. Яе можна назваць сур'ёзнасцю, але гэтае слова не зусім дакладнае. Таму што тая рыса можа выдатна ўжывацца з бесклапотнейшай жыццярадаснасцю. Гэта рыса цеслі, які, як роўны з роўным, прымошчваецца каля кавалка бервяна, абмацвае яго пальцамі, вымервае, спакваля ацэньвае ўсе яго вартасці, не спяшаючыся з легкадумнымі вывадамі.

Неяк, Гіёмэ, я прачытаў адзін расказ, дзе ўсхваляўся твой подзвіг, і права паквітацца з тым непраўдзівым вобразам яшчэ за мной. Там, у тым апавяданні, ты так і сыпаў прастачымі «гаўрошавымі» жартамі, як быццам адвага заключаецца ў тым, каб у хвіліну найгоршай небяспекі, на парозе смерці прынізіцца да шкалярскага зубаскальства. Аўтар таго апавядання не ведаў цябе, Гіёмэ. Перад тым як пайсці на штурм сваіх супраціўцаў, ты не адчуваеш патрэбы высмейваць іх. Нагабаўшы навальніцу, ты проста разважаеш: «Ага, навальніца». Ты ведаеш, што гэта такое, і рыхтуешся да яе.

Прымі, Гіёмэ, сведчанне маёй памяці.

Ты знік на цэлых пяцьдзесят гадзін пры пералёце цераз Анды, зімой. Я акурат вярнуўся з Цэнтральнай Патагоніі і ў Мендосе далучыўся да лётчыка Дале. Пяць дзён кружылі мы над гарамі, намагаючыся адшукаць у гэтым хаосе які след, але беспаспяхова.

Нашых дзвюх машын было відочна недастаткова. Здавалася, што і сотня эскадрылляў за сотню год не здолела б прашарыць гэты агромністы масіў з вяршынямі, якія ўздымаюцца ўгору на сем тысяч метраў. Мы страцілі ўсялякую надзею. Нават кантрабандысты, бандыты, за пяць франкаў гатовыя пайсці на злачынства, адмаўляліся правесці нас цераз горныя хрыбты з атрадам ратаўнікоў. «Тут можна і жыццём паплаціцца, — казалі яны. — Зімой Анды не выпускаюць людзей жывымі са сваіх лапаў». Калі Дале ці я прызямляліся ў Сант'яга, чылійскія афіцэры таксама раілі нам спыніць пошукі. «Зіма ж на дварэ. Ваш таварыш калі і выжыў, упаўшы, то не перажыў ночы. Калі там, у гарах, чалавека застае ноч, яна ператварае яго ў лядзяш». І калі я зноў і зноў слізгаў між сцен і гіганцкіх калон Андаў, мне здавалася, што я шукаю ўжо не цябе, а ў моўчы снегавога храма чытаю над табой апошнюю малітву.

І вось на сёмы дзень, калі ў перапынку паміж двума вылетамі я снедаў у адным мендоскім рэстаранчыку, нейкі чалавек рыўком расчыніў дзверы і выгукнуў — о! усяго толькі два словы:

— Гіёмэ... жывы?

І ўсе незнаёмыя між сабой людзі, якія сядзелі тады ў рэстаране, кінуліся ў абдымкі.

Праз дзесяць хвілін я ўжо ўзняўся ў паветра з двума механікамі на борце, Лефеврам і Абры. А яшчэ праз сорак хвілін прызямліўся на палявой дарозе, богведама як угадаўшы машыну, якая везла цябе некуды ў кірунку да Сан-Рафаэля. Гэта была незабыўная сустрэча, мы плакалі і сціскалі цябе ў абдымках, жывога, уваскрэслага, творцу твайго ўласнага цуду. Менавіта тады ты і выціснуў з сябе, і гэта была першая твая выразная фраза, дзівосная гордасць чалавека: «Клянуся, я такое здолеў, што ніводнай бестыі не пад сілу».

Пазней ты сам расказаў нам, што здарылася з табою.

Страшэнны буран, які за двое сутак навярнуў на чылійскія схілы Андаў пяціметровыя гурбы снегу, завалок усю прастору, і лётчыкі з амерыканскай авіякампаніі Пан-Эйр павярнулі назад. Але ты ўсё-такі вылецеў, каб знайсці хоць якую шчылінку. Ты знайшоў яе, гэтую пастку, трошкі паўднёвей, і на вышыні шасці з паловаю тысяч метраў, цяпер ужо над хмарамі — яны залягалі на вышыні шасці тысяч метраў, і з іх сям-там вытыркаліся нешматлікія вяршыні, — і ўзяў курс на Аргенціну.

Калі часам лётчык трапляе ў сыходную паветраную плынь, яму робіцца нейк не па сабе. Матор працуе роўна, але ўвесь час такое адчуванне, што ты правальваешся. Каб утрымацца на належнай вышыні, даводзіцца кабрыраваць, самалёт траціць першапачатковую хуткасць і робіцца нейкі вялы: а правальваешся, як і дагэтуль. Бярэш штурвал на сябе і баішся, што цяпер ужо занадта скабрыраваў, кідаешся то ўправа, то ўлева, у намаганні знайсці апору за якой-небудзь спагадлівай вяршыняй, якая служыць ветру трамплінам, але і там па-ранейшаму правальваешся. Здаецца, падае само неба. І ўзнікае ўражанне, быццам ты трапіў у нейкую касмічную аварыю. І няма ніякага ратунку. Дарма спрабуеш павярнуць назад, у тую зону, дзе паветра, моцнае і тугое, падтрымлівала цябе, як слуп. Але ніякіх слупоў ужо няма. Усё зруйнавалася, і вось ты, заўладаны ўсяленскім хаосам, няўхільна спаўзаеш уніз, а насустрач табе ўзнімаецца воблачная каламута, ахутвае цябе і паглынае.

— Я ўжо ледзь не ўвайшоў у штопар, — расказваў ты, — але ўсё яшчэ не здаваўся. Пад аблокамі часам трапляецца сыходная паветраная плынь, — здаецца, аблокі нерухомыя, а ўсё па той простай прычыне, што яны бясконца тасуюцца на адным і тым жа ўзроўні. Так дзіўна ўсё ў гэтых гарах...

А што за аблокі!

— Як толькі я зразумеў, што ўсё, папаўся, я адпусціў рычагі і залез з нагамі на сядзенне, каб не выпасці з самалёта. Штуршкі былі такія моцныя, што рамяні балюча ўпіліся мне ў плечы і ледзь не лопнулі. У дадатак наледзь дарэшты пазбавіла мяне магчымасці звярацца па прыборнай дошцы, і я, як шапка, каціўся з шасці тысяч метраў да трох з паловаю тысяч.

На вышыні тры тысячы пяцьсот метраў я прыкмеціў нейкі чорны гарызантальны пласт, які дазволіў мне выраўняць самалёт. Гэта было возера, я пазнаў яго: Алмазная Лагуна. Я ведаў, што яна знаходзіцца на дне глыбокай упадзіны, адзін бок якой, вулкан Майпю, уздымаецца на вышыню шэсць тысяч дзевяцьсот метраў. Хоць я і вырваўся з воблачнасці, мяне ўсё яшчэ сляпілі густыя віры снегу, і я не мог пакінуць возера, не разбіўшыся аб той ці іншы бок упадзіны. Тады я пачаў кружыцца над Лагунай у трыццаці метрах ад паверхні, аж пакуль не скончылася гаручае. Пасля дзвюх гадзін гэтага манеўравання я сеў — і перавярнуўся. Выбраўся з-пад самалёта, але буран збіў мяне з ног. Я падняўся, а ён зноў паваліў мяне. Давялося забрацца пад кабіну і там выграбці сабе сховань у снезе. Я загарадзіўся мяхамі з поштай і праседзеў так двое сутак.

А потым бура сціхла, і я пайшоў. Я ішоў пяць дзён і чатыры ночы.

Але што ад цябе засталося, Гіёмэ?! Мы сустрэлі цябе жывога, але такога высахлага, такога змарнелага, як бабулька! У той жа вечар я адвёз цябе самалётам у Мендосу, дзе цябе, як бальзам, ахінулі белыя просціны. Але яны не знімалі болю. Спакутаванае цела замінала табе, ты бясконца варочаўся з боку на бок, але табе не ўдавалася прыспаць яго. Тваё цела не забывала ні скалаў, ні снегу. Яны пакінулі на табе свае адмеціны. Я разглядваў твой чорны апухлы твар, які нагадваў пераспелы збіты яблык. Ты быў вельмі непрыгожы і няшчасны, цудоўныя прылады тваёй працы не слухаліся цябе: твае рукі былі абмарожаны, а калі ты сядаў на край ложка, каб аддыхацца, твае адмарожаныя ногі звісалі, як дзве мёртвыя гіры. Ты ўсё яшчэ быў у дарозе, і задыхаўся, і трымцеў, а калі ніцма падаў у падушку, каб адпачыць у забыцці, шэсце зданяў, якое нецярпліва пераміналася за кулісамі, імгненна і гвалтоўна накідвалася на твой мозг. І яно бясконца шпацыравала перад табою. І ты зноў і зноў уступаў у бой з ворагамі, якія ўваскрасалі з попелу. Я падаваў табе лекі:

— Пі, дружа!

— Што больш за ўсё ўразіла мяне... ведаеш...

Нібы баксёр-пераможца, увесь у сіняках ад прапушчаных жорсткіх удараў, ты зноў і зноў перажываў свой подзвіг. Ты расказваў патроху, урыўкамі, і табе пакрысе легчала. А мне ўяўлялася — вось ты ідзеш у люты саракаградусны мароз, у цябе няма ні ледаруба, ні вяровак, ні харчу, а ты караскаешся на адхоны вышынёй у чатыры тысячы пяцьсот метраў, крывавячы ногі, калені і рукі, ці брыдзеш уздоўж вертыкальных абрываў. Ты спакваля траціш і кроў, і сілу, і свядомасць, але ты ідзеш наперад з упартасцю мураша, вяртаючыся на ўласныя сляды, каб абысці перашкоду, падаючы і паднімаючыся ці ўзбіраючыся на тыя схілы, што абрываліся ў бездань, не даючы сабе ніякага спачыну, іначай ты не змог бы ўжо ўстаць са снежнай пасцелі.

Так, калі ты спатыкаўся, ты мусіў як мага хутчэй падняцца, каб не закачанець. Сцюжа ўсё болей і болей скоўвала цябе, і калі ты дазваляў сабе хоць адну лішнюю хвіліну адпачынку, то, упаўшы, ты быў змушаны доўга варушыць сваімі заледзянелымі мускуламі, перш чым мог падняцца.

Але ты не паддаваўся спакуслівай слабасці. «У снезе страчваеш усялякае пачуццё самазахавання, — казаў ты мне. — Пасля ідзеш двое, трое, чацвёра сутак і ўжо не хочаш анічога на свеце, толькі спаць. Я прагнуў спаць. Але я казаў сабе: «Калі мая жонка верыць, што я жывы, яна верыць, што я іду. І таварышы вераць, што я іду. Усе яны вераць у мяне. І я проста нягоднік буду, калі спынюся!»

І ты ішоў, і вастрыём сцізорыка мусіў штодня ўсё глыбей разрэзваць свае башмакі, у якія ўжо не ўмяшчаліся твае разбухлыя абмарожаныя ногі. Я пачуў ад цябе дзіўнае прызнанне:

— Ведаеш, ужо на другі дзень сама цяжкае было для мяне — забараніць сабе думаць. Я вельмі пакутаваў, і ад гэтага маё становішча было надта безнадзейнае. Каб мець адвагу ісці, я павінен быў не ўдумвацца ў яго. На няшчасце, я не дужа патрапляў кантраляваць свае мазгі, яны працавалі, як турбіна. Але я яшчэ быў здольны кіраваць сваім уяўленнем. Я падкідваў яму які-небудзь фільм альбо кнігу. І ўва мне тут жа раскручваліся падзеі фільма альбо кнігі. Але потым мае думкі ўсё роўна вярталіся да явы. Непазбежна. Тады я прымушаў сябе ўспамінаць што-небудзь іншае...

І ўсё-такі адзін раз, калі ты ўпаў, распластаўся ніцма на снезе, ты не стаў паднімацца. Ты быў падобны на баксёра, які атрымаў накдаўн і слухае, як у варожай прасторы адна за адной адлічваюцца секунды, аж да апошняй, дзесятай, якая абскарджавню ўжо ае падлягае.

— Я зрабіў усё, што мог, і не меў ні шматка надзеі, навошта было доўжыць гэтае катаванне?

Табе дастаткова было заплюшчыць вочы, каб набыць спакой у гэтым свеце. Каб сцерці са свайго свету скалы, леднікі, снягі. Толькі змружыць гэтыя цудадзейныя павекі і не мець болей ані ўдараў, ні кулянняў, ні зраненага цела, ні пяклівага марозу, ні гэтага грузу жыцця, які цягнеш, як вол — невымерна цяжкую калымагу. І ты ўжо адчуў, як холад атрутай разліваецца па ўсім целе і, нібы морфій, поўніць цябе асалодай. Тваё жыццё прытаілася там, глыбока ўнутры. Свядомасць спакваля пакідала аддаленыя куточкі гэтага цела, якое, нібы звер, да адвалу накормлены пакутамі, цяпер пачынала ўжо набываць абыякавасць мармуру.

Прыціхлі нават твае згрызоты сумлення. Нашы воклічы ўжо не дападалі да цябе, ці, дакладней, яны гучалі, як у сне. І ў сне ты адгукаўся, ты, шчаслівы, уяўна крочыў нам насустрач лёгкімі бязважкімі крокамі, і перад табой ужо разнасцежваліся жаданыя прасторы раўнін. З якой лёгкасцю ляцеў ты ў свет, які раптам стаў для цябе такі зваблівы! Гіёмэ, скнара, ты намерыўся адабраць у нас радасць свайго вяртання!

З глыбіні тваёй свядомасці ўсплылі згрызоты сумлення. У забыццё раптоўна ўварвалася цвярозая думка.

— Я падумаў пра жонку. Мой страхавы поліс пазбавіў бы яе ад галечы. Так, але поліс...

У выпадку, калі застрахаваны прападае без вестак, па закону ён лічыцца мёртвым толькі праз чатыры гады. Гэтая акалічнасць маланкай прабліснула ў табе і сцерла ўсе астатнія прывіды. Ты ляжаў ніцма на крутым снежным схіле. Надыдзе вясна, і тваё цела будзе разам з граззю змыта ў нейкую расколіну, якіх у Андах тысячы. Ты ведаў гэта. Але ты ведаў яшчэ і тое, што за паўсотні метраў ад цябе ўздымаецца скала.

— І я падумаў: калі я ўстану, то, можа, яшчэ дабяруся да яе. І калі я прыціснуся целам да камення, то мяне знойдуць тут яшчэ летам.

І ты ўстаў, і брыў яшчэ дзве ночы і тры дні. Але ты ўжо і не спадзяваўся зайсці далёка.

— Па шматлікіх прыкметах я прадбачыў канец. Ну вось прыклад. Я стараўся спыняцца толькі праз дзве гадзіны хады, каб трошкі больш разрэзаць башмак, пацерці снегам разбухлыя ногі ці проста каб даць пярэдых сэрцу. Але ў апошнія дні я пачаў траціць памяць. Было, адыду даволі далёка ад месца адпачынку, а потым спахапляюся: зноў я нешта забыў-такі! Спачатку забыў пальчатку, і гэта ў такую сцюжу! Паклаў яе каля сябе і, не падабраўшы, пайшоў далей. Потым забыў гадзіннік. Затым сцізорык. Пасля компас. Што ні супынак — усё нейкая страта...

— Ратуе толькі крок наперад. Яшчэ адзін крок... Усё пачынаецца з кроку наперад...

— Клянуся, я такое здолеў, што ніводнай бестыі не пад сілу.

Зноў прыгадваюцца мне гэтыя словы, — я не ведаю нічога высакародней, гэтыя словы выяўляюць у чалавеку Чалавека, яны ўзвышаюць яго, сцвярджаюць яго сапраўднае месца ў свеце. Ты засынаў, твая свядомасць нарэшце выключалася, але з тваім абуджэннем яна зноў уваскрасала ў тваім зрубцаваным, высахлым, абвугленым целе, каб зноў запанаваць над ім. Дык, значыць, цела — гэта ўсяго толькі някепская прылада, толькі слуга. Але ты ўмеў выказаць сваю гордасць гэтай някепскай прыладай, Гіёмэ.

— Разумееш... у мяне ж не было чаго есці, і на трэція суткі хады... маё сэрца пачувалася не надта добра... І вось аднойчы караскаюся я па амаль вертыкальным схіле, — пада мной урвішча, прорва, выбіваю ў снезе ямкі, каб уперціся кулакамі і падцягнуцца — і тут сэрца церпіць аварыю. То сціхне, то зноў заб'ецца. Ды няўпэўнена, няроўна. Адчуваю — памарудзь яно яшчэ секунду — і я сарвуся. Заміраю і слухаю яго, слухаю. Ніколі, чуеш, ніколі ў самалёце я не адчуваў сябе такім залежным ад матора, як за гэтыя некалькі імгненняў адчуў залежнасць ад свайго сэрца. Я ўгаворваю яго: «Ну, яшчэ адно намаганне! Пастарайся яшчэ...» Але сэрца аказалася што трэба! Павагалася, павагалася трошкі, потым зноў застукала роўна... Каб ты ведаў, як я ім ганарыўся!

Задыхаючыся, ты нарэшце засынаў. А я сядзеў там, у Мендосе, ля тваёй пасцелі і думаў: калі б з Гіёмэ загаварылі пра яго мужнасць, ён толькі паціснуў бы плячыма. Але і ўсхваляць ягоную сціпласць было б маной. Ён вышэй гэтай пасрэднай вартасці. А пацісне плячыма таму, што ўмудроны вопытам. Ён ведае: людзі, якіх спасцігла катастрофа, ужо не баяцца. Людзей страшыць толькі невядомасць. А калі чалавек сутыкаецца з небяспекай твар у твар, яна перастае быць несвядомасцю. Асабліва ж калі сустракаеш яе з такой цвярозай засяроджанасцю. Мужнасць Гіёмэ гэта перш за ўсё праяўленне ягонай сумленнасці.

Ягоная сапраўдная годнасць зусім не ў гэтым. Яго веліч — у адчуванні адказнасці. У адказнасці за самога сябе, за пошту, за надзеі таварышаў. Ён трымае ў сваіх руках і іхняе гора, і іхнюю радасць. Ён у адказнасці за ўсё, што ствараецца там, сярод жывых, у стварэнні чаго павінен прыняць удзел і ён. Ён у адказе за лёс чалавецтва — бо ён залежыць і ад яго працы.

Ён з тых шырокіх натур, якія, падобна вялікім аазісам, здольны шмат што ўмясціць і даць прытулак у сваёй засені. Быць чалавекам якраз і азначае быць адказным за ўсё на свеце. Гарэць ад сораму за галечу, хоць мо яна і не па тваёй віне. Ганарыцца перамогай, якую атрымалі таварышы. Адчуваць, закладваючы ў фундамент камень, што ты памагаеш будаваць свет.

Гэткіх людзей часам блытаюць з тарэадорамі ці ігракамі. Ухваляюць іх пагарду да смерці. А мне чхаць на пагарджанне смерцю. Калі карані яго не ва ўсведамленні адказнасці, то гэта ўсяго толькі адмета духоўнай беднасці альбо занадтай палкасці маладзёнаў. Мне прыгадваецца адзін юны самазабойца. Не ведаю ўжо, якая няшчасная любоў штурхнула яго на гэта, але ён акуратна выпусціў сабе кулю ў сэрца. Не ведаю, пад якога літаратурнага героя падстройваўся ён, нацягваючы перад гэтым белыя пальчаткі, але помню — ад гэтага вартага жалю тэатральнага жэсту на мяне павеяла не высакароднасцю, а галечай. Так, за гэтымі прывабнымі рысамі твару, у галаве, дзе павінен быў мясціцца чалавечы розум, не мелася нічога, анічога. Толькі воблік нейкай дурнічкі, якіх на свеце процьма.

У роздуме над гэтым незайздросным лёсам мне прыгадалася іншая смерць, сапраўды вартая чалавека. Смерць аднаго садоўніка, які казаў мне:

— Ведаеце... часам, было, капаю, — а сам потам абліваюся. Рэўматызм дапякае, ногі баляць, кляну, было, гэтую катаргу на чым свет стаіць. А цяпер, здаецца, капаўся б і капаўся б у зямлі. Гэта такі цудоўны занятак! Тады так вольна дыхаецца! І хто ж гэта цяпер будзе падстрыгаць мае дрэвы?

Ён пакідаў уробленую зямлю. Уробленую планету. Ён быў звязаны любоўю з усімі палямі і садамі, з усімі дрэвамі нашай зямлі. Вось хто высакародны чалавек, шчодры, вялікі чалавек! Вось хто, падобна Гіёмэ, сапраўды мужны чалавек, таму што ён змагаўся са смерцю ў імя Стваральніцтва.