III. Самалёт

Не гэта важна, Гіёмэ, што тваё рамяство прымушае цябе дзень і ноч назіраць за прыборамі, падтрымліваць раўнавагу па гіраскопах, услухоўвацца ў дыханне матораў, абапірацца на пятнаццаць тон металу: задачы, якія ўзнікаюць перад табой, гэта, урэшце, — задачы агульначалавечыя, пагэтаму ты ў сваёй аснове непасрэдна датычны да высакароднасці горца. Ты не горш ад паэта ўмееш цешыцца ранішняй зарой. Як часта ў прорве нялёгкіх начэй ты прагнуў, каб там, далёка на ўсходзе, над чорнымі нетрамі зямлі ўзнік першы слабы пробліск, першы сноп святла. Здаралася, ты ўжо рыхтаваўся да смерці, але ў мораку паволі прабівалася гэтая дзівосная крынічка — і вяртала табе жыццё.

Карыстанне мудрагелістым начыннем не ператварыла цябе ў сухога тэхнара. Мне здаецца, тыя, каго жахае імклівы тэхнічны працэс, проста блытаюць мэту і сродак. Сапраўды, той, хто дамагаецца адзіна матэрыяльнага дастатку, не пажынае нічога, дзеля чаго варта жыць. Але машына — не мэта. Самалёт — не мэта: ён прылада. Гэткая ж прылада, як плуг.

Калі нам здаецца, быццам машына вядзе чалавека ў прорву, то гэта, магчыма, таму, што мы пакуль яшчэ не можам ацаніць такія бліскавічныя перамены, якія выпалі нам на долю. Што значыць стагоддзе гісторыі машыны ў параўнанні з дзвюма сотнямі тысяч гадоў гісторыі чалавека? Мы з цяжкасцю ўжываемся ў сучасны краявід шахтаў і электрастанцый. Мы толькі пачынаем абжываць гэты новы дом, які яшчэ нават не закончылі будаваць. Так імгненна ўсё выначылася вакол нас: чалавечыя адносіны, умовы працы, звычаі. Нават сама наша псіхалогія карэнным чынам змянілася. Паняцці разлукі, адсутнасці, адлегласці, вяртання ўжо не месцяць у сабе ранейшай сутнасці, хоць словы засталіся і тыя ж самыя. Каб спасцігнуць цяперашні свет, мы карыстаемся мовай, якая адпавядала свету ўчарашняму. І нам здаецца, што некалі жыццё лепей адпавядала нашай натуры, але гэта адзіна таму, што яно лепей адпавядае нашай мове.

Кожны крок наперад спакваля ўсё болей аддаляў нас ад звычак, засвоеных намі з такой цяжкасцю, і цяпер мы сапраўды эмігранты, якія яшчэ не стварылі сваёй айчыны.

Усе мы — маладыя дзікуны, якіх прыводзяць у захапленне новыя цацкі. Нашы палёты на самалётах не маюць іншага сэнсу. Самалёт паднімаецца ўсё вышэй, лётае ўсё хутчэй. Мы забываем, дзеля чаго мы змушваем яго ляцець хутчэй. Пакуль сам палёт бярэ верх над мэтай палёту. І гэтак усюды і ва ўсім. Салдат, які заваёўвае землі для імперыі, бачыць сэнс жыцця ў заваяваннях. Салдат з пагардай глядзіць на каланіста. Але ж ён дзеля таго і ваяваў, каб на заваяваных землях пасяліўся каланіст! У гарачцы нашых наступальных зрухаў мы прымусілі людзей служыць пракладванню чыгунак, збудаванню заводаў, свідраванню нафтавых шчылін. Мы трошкі забылі, што ўзводзім гэтыя збудаванні дзеля таго, каб яны служылі людзям. Наш настрой у час заваёвы быў настроем салдат. Але цяпер нам трэба стаць пасяленцамі. Нам трэба абжыць гэты новы дом, які яшчэ не мае свайго завершанага аблічча. Для адных ісціна заключалася ў тым, каб будаваць, для іншых яна цяпер — каб абжываць.

Безумоўна, дом наш паступова стане болей людскі. Сама па сабе машына чым болей дасканаліцца, тым болей засланяецца тою роллю, якую яна прызвана выконваць. Здаецца, што ўсе намаганні чалавека ў прамысловасці, усе яго разлікі, усе яго бяссонныя ночы над чарцяжамі імкнуцца толькі да аднаго — да прастаты, як, да прыкладу, спатрэбіўся вопыт шматлікіх пакаленняў, каб з цягам выявіць лінію калоны, корпуса карабля ці фюзеляжа самалёта і надаць ёй беззаганную чысціню лініі грудзей ці пляча. Здаецца, што праца інжынераў, чарцёжнікаў, калькулятараў у канструктарскіх бюро толькі ў тым і заключаецца, каб глянцаваць і згладжваць, спрашчаць вось гэты стык, ураўнаважваць вось гэтае крыло датуль, пакуль яно перастане кідацца ў вочы, калі ўжо ўбачыш не крыло, прымацаванае да фюзеляжа, а нейкую цудоўна разгорнутую форму, нарэшце, пазбаўленую сваёй абалонкі, нейкае адвольнае, цудадзейна знітаванае адзінства, — адзінства паэмы. Здаецца, што дасканаласць дасягаецца не тады, калі няма ўжо чаго дадаць, а тады, калі няма чаго адкінуць. У канцы свайго развіцця машына амаль перастае быць машынай.

Дасканаласць вынаходніцтва, такім чынам, мяжуе з адсутнасцю вынаходніцтва. Цудоўна, што тэхнічная прылада паступова пазбаўляецца сваёй відавочнай механічнасці і рэч паўстае перад намі ў такім натуральным выглядзе, як адшліфаваная морам галька. Цудоўна і тое, што з цягам карыстання машына паступова прымушае забыцца пра яе.

Некалі мы мелі справу з вельмі складаным механізмам. Але сёння мы забываемся, што матор круціцца. Ён, нарэшце, стаў адпавядаць сваёй функцыі, якая заключаецца ў тым, каб круціцца, гэтак, як сэрца — б'ецца, а мы ўжо не звяртаем на яго ўвагі. Гэтая ўвага ўжо не паглынаецца прыладай. Вызваліўшыся ад прылады, але пры яе пасрэдніцтве, мы зноў набываем усё тую ж вечную прыроду — прыроду садоўніка, мараходца і паэта.

З вадою ж, з паветрам жа мае справу лётчык, калі адрываецца ад зямлі. Калі маторы запушчаны, калі машына ўжо плужыць мора, гандола яго адзываецца, быццам гонг, на ўдары хваль, і пілот усім целам адчувае гэтае напружанае трымценне. Ён адчувае, як гідраплан, набіраючы хуткасць, з кожнай новай секундай усё пакорлівей перадае яму ўладу над сабой. Ён адчувае, як у гэтых пятнаццаці тонах металу выспявае дазвол яму на ўзлёт. Лётчык кладзе рукі на рычагі кіравання, і паступова, нетаропка яго нішчымныя далоні прымаюць гэтую ўладу як дар. Ён завалодвае гэтым дарам, і металёвыя органы сістемы кіравання ператвараюцца ў вестуноў ягонай магутнасці. Калі яна канчаткова саспее, тады адным рухам, плаўнейшым ад таго, якім падбіраецца плод, лётчык узнімае машыну над водамі і вядзе яе ў нябёсы.

IV. САМАЛЁТ І ПЛАНЕТА

Так, самалёт, машына, канечне, аднак і якая прылада пазнання! Гэта ён дазволіў нам адкрыць сапраўднае аблічча зямлі. Ну сапраўды, дарогі вякамі ашуквалі нас. Мы былі падобны на тую царыцу, якой захацелася аб'ехаць свае ўладанні і даведацца, ці шчасна жывецца людзям пад яе панаваннем. Каб ашукаць яе, яе палюбоўнікі паставілі ўздоўж дарогі, па якой яна ехала, некалькі вясёленькіх дэкарацый і нанялі за плату статыстаў, каб яны танцавалі там. І царыца нічога не ўбачыла ў сваім царстве, апрача той тоненькай пуцяводнай ніткі, яна так і не даведалася, што на падуладных ёй землях людзі паміралі з голаду і пракліналі яе.

Гэтаксама і мы брылі толькі па звілістых дарогах. А яны пазбягаюць бясплодных земляў, скалаў, пяскоў, яны служаць толькі патрэбам чалавека і бягуць ад крыніцы да крыніцы. Яны вядуць сялян ад свірнаў да пшанічных палёў, на парозе хлявоў сустракаюць яшчэ заспаны статак і на досвітку адводзяць яго ў сакоўныя мурожныя лугі. Яны злучаюць адно сяло з другім, бо з аднаго ў другое маладыя людзі ходзяць шукаць сабе пару. А калі якая-кольвечы дарога і адважваецца перасекчы пустыню, то яна ідзе на сотні хітрыкаў, толькі каб дабрацца да якога-небудзь аазіса.

Вось так, ашуканыя іхняй ухілістасцю, іхнімі шматлікімі паблажлівымі падманкамі, сустракаючы ў сваіх вандраваннях столькі плодных зямель, садоў, лугоў, мы доўга прыхарошвалі воблік нашай турмы. Вільготнай і лагоднай лічылі мы нашу планету.

Але жыццё наша пасуровела, мы зрабілі рашучы крок наперад. З дапамогай самалёта мы спасціглі прамую лінію. Як толькі мы адарваліся ад зямлі, мы пакінулі гэтыя дарогі, што прыпадаюць да крынічак і хлявоў ці віюцца ад горада да горада. Выбаўленыя цяпер з салодкага рабства, незалежныя ад крыніц, мы бяром курс на нашы няблізкія мэты. І толькі цяпер, з вышыні прамалінейнага палёту, мы адкрываем сапраўдны падзоркавы свет, засілле скалаў, пяскоў і солі, дзе сям-там, быццам жменька моху на руінах, асмельваецца закрасаваць жыццё.

І вось мы ўжо можам стаць фізікамі, біёлагамі, можам вывучаць парасткі цывілізацый — хараство запаведных далін, якія дзе-нідзе, нібы сады, раскошна цвітуць там, дзе ім спагадае клімат. Нашы ілюмінатары — нашы вучэбныя дапаможнікі, і вось мы ўжо можам бачыць чалавека па яго месцы ў сусвеце. І вось мы ўжо можам наноў перачытаць нашу гісторыю.

Калі ляціш да Магеланавага праліва, трошкі паўднёвей Рыа-Гальегас бачыш застылую лаву вулканічнага паходжання. Гэтыя пракаветныя рэшткі дваццаціметровай тоўшчай налягаюць на раўніну. Потым натыкаешся яшчэ на адно такое вывяржэнне, і яшчэ на адно, а потым ідуць горбікі і бугры вышынёй у дзвесце метраў, і кожны з іх зеўрыцца ўласным кратэрам. Ніякага табе ганарлівага Везувія: на раўніне акуратна раскладзены жэрлы гаўбіц.

Але цяпер тут пануе мір і цішыня. Дзіўным і недарэчным выглядае гэты спакой уздыбленай зямлі, дзе некалі тысячы вулканаў пляваліся агнём, падавалі адзін аднаму галасы сваімі аграмаднымі падземнымі арганамі. А цяпер пралятаеш над гэтай навекі анямелай зямлёй, аздобленай істужкамі чорных леднікоў.

Але трошкі далей болей старажытныя вулканы ўжо ўкрыты залатавай посцілкай муравы. Сям-там у кратэры, зусім як кветка ў старым вазоне, расце дрэва. У суцемкавым святле раўніна выглядае раскошна, нібы дагледжаны парк з падстрыжанай травой, і толькі ледзь прыкметна ўзнімаецца вакол гіганцкіх зяпаў. Стрымгалоў уцякае каза, узлятае птушка, жыццё прыняло ў свае ўладанні новую планету, нябеснае цела нарэшце пакрылася плоднай плоццю зямлі.

А перад самай Пунта Арэнас знікаюць і апошнія кратэры. Крывыя лініі вулканаў зліваюцца пад агульнай травяной коўдрай: цяпер яны — сама пакорлівасць. Кожная шчылінка зацыравана пяшчотным плюшам. Зямля роўная, адхоны спадзістыя, і забываешся пра іх паходжанне. Мурожная зеляніна сцірае з пагоркаў усе змрочныя сляды.

І вось нарэшце горад, сама паўднёвы горад у свеце, выпадковая жменька глебы між вулканічнымі лавамі і паўднёвымі леднікамі. Тут, побач з чорнаю плынню лавы, асабліва востра адчуваецца, што гэта за цуд — чалавек! Неверагодная ўдача! Богведама чаго гэты вандроўнік забрыў у сады, якія нібы толькі яго і чакалі, у сады, дзе жыццё, магчыма, такі кароткі прамежак часу — усяго адну геалагічную эпоху, усяго адзін блаславёны дзень — мімалётнае свята сярод бясконцых будняў.

Я прызямліўся ў ціхі, пяшчотны вечар. Пунта Арэнас! Я прыпіраюся плячыма да камянёў фантана і гляджу на дзяўчат. Яны цудоўныя, і за два крокі ад іх яшчэ вастрэй адчуваеш: неспасцігальная істота чалавек. У нашым свеце, дзе ўсё жывое так хораша горнецца да сабе падобнага, дзе нават кветкі пад подыхам ветру перамешваюцца з іншымі кветкамі, дзе лебедзю знаёмы ўсе лебедзі, адны толькі людзі замуроўваюцца ў адзіноце.

Як аддаляе нас адзін ад аднаго наш унутраны свет! Паміж мною і гэтай дзяўчынай стаяць яе лятункі — як жа адолець такую перашкоду? Што я магу ведаць пра дзяўчыну, якая нетаропка вяртаецца дадому, гледзячы сабе пад ногі і ўсміхаючыся сабе самой, перапоўненая марамі і жаданымі мроямі? З нявыказаных думак, са слоў і маўчання свайго каханага яна здолела стварыць уласнае царства, дзе пануе толькі ён, а ўсе астатнія для яе цяпер — проста варвары. Яна за два крокі ад мяне, але яна ўся ў сваёй таямніцы, у сваіх пачуваннях, у спеўным водгуллі сваіх успамінаў, і ад гэтага яна так далёка ад мяне, нібыта мы жывём на розных планетах. Толькі ўчора народжаная вулканамі, зялёнымі лугамі ці салёнай прорвай марскою — сёння яна ўжо амаль багіня.

Пунта Арэнас! Я прыпіраюся плячыма да камянёў фантана. Падыходзяць бабулі, бяруць ваду, іхняя доля — цяжкая праца прыслугі; толькі гэта і адкрыецца мне ў іхнім лёсе. Прыхілілася галавой да сцяны і моўчкі плача дзіця; толькі гэта я пра яго і запомню: слаўнае, навек несуцешнае хлапчанё. Я тут чужы. Я анічога пра іх не ведаю. Мне няма доступу ў іхнія ўладанні.

На якой маленечкай сцэнцы разыгрываецца гэты гіганцкі спектакль чалавечых радасцей, нянавісцей, сяброўстваў! Адкуль бярэцца ў людзей гэтае пачуццё вечнасці, калі яны, рызыканты, сёння стаяць на яшчэ цёплай лаве, а ім пагражаюць ужо заўтрашнія пяскі, пагражаюць снягі? Іх жа цывілізацыя — толькі кволая аздоба: загаворыць вулкан, нахлыне мора, дыхне пясчаная бура — і яны знікнуць без следу.

Гэты горад, відаць, раскінуўся на шчодрай зямлі, мяркуюць, што слой глебы тут глыбокі, як у правінцыі Бос*.

(* Бос — вобласць у Цэнтральным масіве (Францыя))

Людзі забываюць, што жыццё і тут і ўсюды — гэта раскоша і што нідзе няма дастаткова трывалага грунту пад нагой чалавека. І доказам гэтаму — адно вядомае мне азярцо за дзесяць кіламетраў ад Пунта Арэнас. Акаймаванае каравымі дрэўцамі і нізкімі хацінкамі, не возера, а мізэрная лужына пасярод сялянскага падворка, дый годзе, — яно богведама чаму падвержана прылівам і адлівам. Усё вакол так мірна і звычайна, палымнеюць кусты руж, бавяцца дзеці, а яно слухмяна падначалена нейкім іншым законам, і ні ўдзень ні ўначы не замірае яго размеранае дыханне. Пад соннай роўняддзю вады, пад адзіным рассохлым чоўнам нястомна шчыруе месяцавая энергія. Чорнае прадонне азярка жыве адным жыццём з морам. Навокал да самага Магеланавага праліва пад лёгкаю посцілкай травы і кветак усё так дзіўна ўзаемазвязана і ўзаемазалежна. І вось — горад, ён, здаецца, надзейна збудаваны на абжытай зямлі, ты лічыш яго сваім домам, — а каля самага парога, у лужыне шырынёй ледзьве ў сотню метраў, б'ецца пульс мора.

Мы жывём на планеце-вандроўніцы. Час ад часу дзякуючы самалёту яна паказвае нам вытокі свайго паходжання: лужына вады ў залежнасці ад стану поўні выяўляе патаемныя радаводныя сувязі, — але я напатыкаў і іншыя прыкметы.

Калі ляціш над ускрайкам Сахары, паміж Кап-Джубі і Сіснеросам час ад часу напатыкаюцца плато ў форме конусавых пнёў дыяметрам ад некалькіх соцень метраў да трыццаці кіламетраў. Вышыня іх наўздзіў нязменная — трыста метраў. Але, апрача гэтай аднолькавасці ўзроўню, усе яны маюць адзін і той жа колер, адну і тую ж структуру, адну і тую ж форму сваіх абрывістых схілаў. Быццам калоны, якія, адзінока вытыркаючыся з пяску, яшчэ акрэсліваюць цень даўно зруйнаванага храма, гэтыя разрозненыя слупы сведчаць пра вялізнае плато, якое некалі лучыла іх.

У тыя гады паветраная сувязь паміж Касабланкай і Дакарам толькі наладжвалася, нашы машыны былі яшчэ недасканалыя і ненадзейныя, і калі мы цярпелі аварыю, выляталі на пошукі таварышаў ці на выручку, нам часта даводзілася прызямляцца ва ўладаннях няскораных арабаў. А пясок здрадлівы: здаецца, будзе дастаткова цвёрда, а сядзеш — і вязнеш. Старажытныя саланчакі з выгляду трывалыя, як асфальт, і звонка адгукаюцца пад нагамі, але пад коламі самалёта таксама падчас асядаюць. Белая солевая скарынка трэскаецца, і самалёт правальваецца ў чорную смуродную багну. Вось чаму, калі дазвалялі абставіны, мы аддавалі перавагу роўнядзі гэтых плато: яны ніколі не затойвалі пастак.

Парукай бяспекі быў зляжалы моцны зярністы пясок — агромністае радовішча драбнюткага ракушніку. Ён быў абсалютна цэлы на паверхні плато, але пры спуску ўніз па адхоне можна было прасачыць, як ён паступова крышыўся і сплюшчваўся. У сама старажытным пласце, у аснове масіву гэта быў ужо чысты вапняк.

Аднойчы, калі нашых таварышаў Рэна і Сера захапілі ў палон мяцежныя арабы, я прызямліўся на адной з такіх пляцовак, каб высадзіць маўра, пасланага для перагавораў, і стаў шукаць з ім, дзе б яму сысці ўніз. Але з усіх бакоў наша тэраса цяжкімі складкамі крута абрывалася ў бездань. Спуск быў немагчымы.

Трэба было ляцець шукаць іншую пляцоўку, але я марудзіў. Я адчуваў нейкую дзіцячую радасць ад таго, што магу пакінуць свае сляды на зямлі, дзе яшчэ ніколі не ступаў ні звер, ні чалавек. Ніводзін маўр не рынуўся б на прыступ гэтага ўмацаванага замка. Ніводзін эўрапейскі даследнік яшчэ не пабываў тут. Я крочыў па неверагодна першародным пяску. Я быў першы, хто, быццам каштоўнае золата, з далоні на далоню перасыпаў гэты ракушнікавы пыл, першы, хто парушыў гэтую цішу. Тут — на гэтым палярным айсбергу, які за цэлую вечнасць не стварыў ані каліўца травы, — я, нібы занесенае вятрамі зернейка, быў першым сведчаннем жыцця.

У небе ўжо загарэлася нейкая зорка, і я ўзняў да яе вочы. Сотні тысяч гадоў, думаў я, гэтая белая роўнядзь адкрывалася толькі зоркам. Чысцюткі абрус, рассцелены пад яснымі нябёсамі. І раптам, нібы на парозе вялікага адкрыцця, сэрца маё ўздрыгнула: на гэтым абрусе за пятнаццаць — дваццаць метраў ад мяне ляжаў нейкі вялікі чорны камень.

Я стаяў на трохсотметровым залежы ракушніку. Гэты суцэльны агромністы пласт быў неабвержным доказам таго, што тут не можа быць ніякага камення. Магчыма, у падземных нетрах дзе-небудзь і драмаў крэмень, вынік замаруджаных пераўтварэнняў у нетрах планеты, але якім цудам ён мог быць вынесены наверх, на гэтую некранутую пляцоўку? З калатаннем сэрца я падабраў сваю знаходку: цвёрды камень велічынёй з кулак, цяжкі, быццам з металу, і круглы, як слязіна.

На абрус, рассцелены пад яблыняй, могуць падаць толькі яблыкі; на абрус, рассцелены пад зоркамі, можа падаць толькі зорны пыл; ніколі яшчэ ніводзін метэарыт не выяўляў свайго паходжання гэтак яскрава.

І, натуральна, узняўшы галаву, я падумаў, што з кроны гэтай нябеснай яблыні павінны былі нападаць і іншыя плады. І я знайду іх там, дзе яны ўпалі, бо сотні ж тысяч гадоў нішто не магло іх патрывожыць. Бо яны не маглі растварыцца ў гэтым пяску. І я кінуўся ў пошукі, каб праверыць сваё меркаванне.

Яно пацвердзілася. Я падбіраў камень за каменем, прыблізна па аднаму на гектар. І кожны раз — гэты выгляд аплаўленай лавы. І кожны раз — гатая цвёрдасць чорнага алмазу. І ў кароткія хвіліны, калі я замёр на вяршыні майго зорнага дажджамера, перада мною нібы ў адначассе праліўся гэты шматвяковы вогненны лівень.

Але найвялікшым цудам было тое, што там, на выгнутай спіне нашай планеты, між гэтым намагнічаным абрусам і зоркамі прысутнічала чалавечая свядомасць, дзе, як у люстэрку, мог адлюстравацца гэты дождж. Радовішча мёртвай матэрыі, і раптам чалавечы роздум — гэта сапраўдны цуд. А мяне апаноўвае яшчэ адзін успамін...

Неяк я пацярпеў аварыю ў сэрцы пясчанай пустыні, і я чакаў ранку. Схілы дзюнаў, асветленыя поўняй, зіхацелі золатам, а процілеглыя бакі заставаліся цёмныя да самага грэбеня, дзе тонкая выразная лінія падзяляла святло і цень. На гэтай пустыннай будаўнічай пляцоўцы змроку і месячнага святла панаваў спакой часова прыпыненай працы, а яшчэ — цішыня пасткі, на дне якой я і задрамаў.

Калі я пракінуўся, перад маімі вачыма была толькі чаша начнога неба, бо я, скрыжаваўшы рукі на грудзях, ляжаў на вяршыні бархана тварам да гэтага зорнага акварыума. Да мяне ніяк не даходзіла, што гэта за прадонне, і ажно галава закружылася, што нідзе не было ніводнага карэньчыка, за які можна было б ухапіцца, ніводнага даху, ніводяай галінкі паміж гэтымі нетрамі і мной, і я ўжо адчуваў, што няўтрымна падаю, імкліва ныраю ў прорву.

Але не, я не падаў. Выявілася, што ўвесь я з галавы да ног прыкуты да зямлі. І мне рабілася невымоўна лёгка, што я магу аддаць ёй цяжар свайго цела. Сіла прыцягнення здавалася мне велічнай, як любоў.

Я адчуваў, як зямля падпірала маё цела, падтрымлівала, прыўзнімала, несла мяне ў начную простань. Я рабіў адкрыццё: мая ўласная вага прыціскае мяне да планеты, як на крутым віражы ўсім цяжарам уціскаешся ў кабіну, і я смакаваў асалоду ад гэтай дзівоснай апоры, такой трывалай, такой надзейнай, і ўсім сваім целам угадваў пад сабой выпуклую палубу майго карабля.

Я так ясна ўсведамляў гэты рух у прасторы, што зусім не здзівіўся б, калі б з нетраў зямлі да мяне дапаў змучаны голас парод, якія з цяжкасцю прыстасоўваюцца адна да адной, паскрыпванне старога парусніка, які ўваходзіць у гавань, працяжны рэзкі скрып перагружанай баржы. Але ў нетрах зямлі панавала глыбокая моўча. Але плячыма я адчуваў сілу прыцягнення — усё тую ж гарманічную, нязменную, дадзеную на векі вякоў. Так, я неаддзельны ад роднай планеты, — гэтак целы мёртвых галернікаў са свінцовым грузам на нагах навекі застаюцца ў марскім прадонні.

І, загублены ў пустыні, згалелы, безабаронны, сярод пяскоў і зорак, адцяты ад магнітных палюсоў майго жыцця бязмежнаю цішай, я стаў абдумваць сваё становішча. Бо я ведаў, што днямі, тыднямі, месяцамі буду рабіць усё магчымае, каб вярнуцца да гэтых жыццядайных полюсаў, калі толькі які-небудзь самалёт не адшукае мяне ці калі заўтра мяне не прырэжуць маўры. Тут у мяне ўжо не заставалася анічога. Я быў усяго толькі звычайны смертны, які заблудзіўся паміж пяскоў і зорак, і ўсведамляў, што валодае толькі адзінай радасцю — дыхаць...

І, аднак, я зрабіў адкрыццё, што я перапоўнены летуценнямі. Яны нахлынулі на мяне бясшумна, як крынічная вада, і я спачатку не мог уцяміць, што гэта за пяшчота агортвае мяне. Не было ні слоў, ні мрояў, было толькі адчуванне, што побач нехта ёсць, нехта вельмі блізкі і родны, і вось зараз, зараз я пазнаю яго. А потым я зразумеў, што гэта такое, заплюшчыў вочы і аддаўся чарам успамінаў.

Недзе ў свеце існаваў парк, зарослы цёмнымі ялінамі і ліпамі, і стары дом, дарагі майму сэрцу. Няважна, што быў ён далёка, не побач, што, стаўшы тут згадкаю, ён не мог ні абагрэць мяне, ні даць мне прытулак нанач: ён існаваў — і гэтага было дастаткова, каб запоўніць сабою маю ноч. Я перастаў быць проста целам, няўдала вышпурнутым на пясчаны бераг, — я азіраўся, я быў дзіцем гэтага дома, быў перапоўнены ягоным водарам, прахалодай ягоных пярэдніх, галасамі, якія ажыўлялі яго. І нават канцэртам жаб у балотцах, які раптам уварваўся ў мяне. Мне так патрэбны былі тысячы гэтых драбніц, каб зноў пазнаць самога сябе, каб зразумець, з якіх страт узнікае ў пустыні пачуццё самоты, каб спасцігнуць сэнс яе моўчы, калі не чутно нават жабак.

Не, я ўжо не лунаў між пяскоў і зорак. Няўзрушнае наваколле ні пра што не гаварыла мне, і нават пачуццё вечнасці, аказваецца, зыходзіла зусім не ад гэтага наваколля — цяпер я разумеў і ягонае паходжанне.

Перада мною зноў узніклі вялікія ўрачыстыя шафы. Яны прыадчыняліся — і з'яўляліся стосы белых, як снег, просцін. Яны прыадчыняліся — і з'яўляліся горы снежнага глянцу. Старая нянька, як мышка, засяроджана тупала то да адной, то да другой шафы, бесперастанку правярала, разгортвала, згортвала, пералічвала адкрухмаленую бялізну, ускліквала: «Ах, божачкі, якое няшчасце!» пры кожнай прыкмеце зносу, якая ставіла пад пагрозу існаванне ўсяго дома, і тым жа пэндам бегла да якой-небудзь лямпы сляпіць свае вочы, цыруючы гэтыя алтарныя покрывы, гэтыя ветразі трохмачтавага судна, няўтомная ў сваім служэнні нечаму вялікаму, не ведаю ўжо якому богу ці караблю.

Ах, я з радасцю падару табе старонку, мадмуазель! Калі я вяртаўся дадому са сваіх першых падарожжаў, я заўсёды знаходзіў цябе з іголкай у руцэ, з кожным годам у цябе прыбаўлялася зморшчынак і сівізны, але ты па-ранейшаму па калені патанала ў белых покрывах у вечным клопаце ўласнаручна падрыхтаваць нам гэтыя просціны без ніводнай складачкі для нашых пасцеляў, гэтыя абрусы без ніводнай зморшчынкі для нашага стала, для свята крышталю і святла. Я прыходзіў у твой бялізнавы пакой, прымошчваўся насупроць цябе і пачынаў расказваць пра свае смяротна небяспечныя прыгоды, каб усхваляваць, адкрыць табе вочы на свет, каб падкупіць цябе. Я ніколечкі не змяніўся, казала ты. Я ж і хлапчуком вечна прыходзіў дадому ў пашкуматанай кашулі («Ах! якое няшчасце!») і з паабдзіранымі да крыві каленямі, і ўвечары мяне трэба было суцяшаць, зусім як сёння. Але ж не, мадмуазель, не! Я вяртаюся ўжо не з парку, а з край-свету і нясу з сабою ўедлівы водар адзіноты, смерчы пясчаных бур, асляпляльнае ззянне трапічнай поўні! Ну, вядома, адказвала ты, хлапчукі вечна носяцца на скрут галавы, трушчаць сабе косці і яшчэ думаюць, што яны героі! Але ж не, мадмуазель, не, я сапраўды пабываў ужо далёка за межамі нашага парку! Каб ты толькі ведала, як мізэрна мала месца акрываюць гэтыя шаты! Якімі самотнымі выглядаюць яны на зямлі сярод пяскоў і скал, дрымучых лясоў і балот! Ці ты хоць ведаеш, што на свеце ёсць такія мясціны, дзе чалавек пры сустрэчы з чалавекам імгненна ўскідвае карабін? Ці ты хоць ведаеш, мадмуазель, што на свеце ёсць пустыні, дзе з надыходам ледзяной ночы людзям даводзіцца спаць пад адкрытым небам, без ложка, без просцін...

— Ах, дзікуны! — ускліквала ты.

Як я ні стараўся, яна заставалася цвёрдай і непахіснай у сваёй веры, як царкоўны служка. І я аплакваў яе няшчасную долю, якая рабіла яе сляпой і глухой...

Але ў тую ноч у Сахары, безабаронны, сярод пяскоў і зорак, я ацаніў яе па заслугах.

Не ведаю, што са мною творыцца. У небе столькі намагнічаных зорак, а нейкая сіла прыкоўвае мяне да зямлі. А яшчэ нейкая іншая сіла вяртае мяне да мяне самога. Я адчуваю: як шмат да чаго прыцягнелы я ўласнай вагою! Мае мары куды рэальнейшыя, чым гэтыя барханы, гэтая поўня, гэтае ваколле. Ах, найвялікшая дзівоснасць дома не ў тым, што ён дае табе прытулак ці сагравае цябе, і зусім не ў тым, што ты ўладальнік ягоных сцен! Цуд у тым, што ён спакваля перадае нам свае запасы пяшчоты. Што ў нашым сэрцы, у самай яго глыбіні, ён стварае гэтыя цьмяныя нетры, дзе, як вада ў крыніцы, нараджаюцца мары...

Сахара мая, Сахара, вось і цябе дазвання зачаравала старая пралля.

V. ААЗІС

Я столькі нарасказваў пра пустыню, што, перш чым зноў загаварыць пра яе, мне хацелася б апісаць адзін аазіс. Той, які паўстае зараз перад маімі вачыма, тоіцца не ў Сахары. Але самалёт валодае яшчэ адным дзівосным дарам: ён здольны імгненна перанесці вас у самае сэрца невядомага. Вы толькі што, нібы вучоны-біёлаг, са спакойным сэрцам разглядвалі чалавечы мурашнік, гарады на раўнінах, да якіх, нібы да зорак, збягаюцца ўсе дарогі, што, быццам крывяносныя сасуды, сілкуюць іх сокам палёў. Але раптам закалацілася стрэлка вышынямера, і невядомая зялёная плямка пад вамі робіцца цэлым сусветам. Вы — вязень палянкі пасярэдзіне соннага парку.

Не, зусім не вёрстамі вымяраецца аддаленасць. За агароджаю якога-кольвечы саду часам тоіцца болей таямніц, чым за Кітайскай сцяною, і душа дзяўчынкі ахавана маўчаннем куды надзейней, чым адзінокі аазіс — неабсяжнасцю пяскоў Сахары.

Раскажу пра адну сваю вымушаную пасадку. Гэта адарылася ў далёкай Аргенціне, пад Канкордзіяй, але магло адбыцца і ў любой іншай мясціне: на свеце так багата цудаў.

Я прызямліўся пасярод поля і нават не падазраваў, што неўзабаве траплю ў цудоўную казку. Ні ў прыязнай сямейнай пары, якая падабрала мяне («Паначуйце ў нас...»), ні ў іхнім старэнькім «фордзе» не было нічога надзвычайнага.

І вось за чарговым паваротам паказаўся невялічкі гаёк, абліты месячным святлом, а за ім — дом. Які дзіўны дом! Нізкі, масіўны, амаль што крэпасць. Спавіты легендамі замак, які, быццам манастыр, прапаноўваў за сваім парогам такі ціхі, такі спакойны, такі надзейны прыТулак.

Нечакана з'явіліся дзве дзяўчыны. Яны дапытліва агледзелі мяне, быццам стража ля варот пільна ахоўваемага царства: малодшая злёгку надзьмула вусны, пастукала па зямлі нядаўна зрэзаным кіёчкам; нас перазнаёмілі, дзяўчаты моўчкі, з цікаўнасцю і недаверам падалі мне рукі — і зніклі.

Гэта і развесяліла мяне, і замілавала. Усё адбылося так проста, маўкліва і хутка, нібыта мне шапнулі, што пачынаецца таямніца.

— Але, але, яны ў нас дзікункі, — прастарэча сказаў бацька.

І мы зайшлі ў дом.

Мне заўсёды па сэрцы была дзёрзкая трава, што вытыркаецца ў сталіцы Парагвая з кожнай шчылінкі брукаваных вуліц — лазутчыца, высланая нябачнымі, але вечна нядрэмнымі ляснымі нетрамі, яна правярае, ці горад усё яшчэ ў руках у людзей, ці не пара расшпурляць гэтае каменне. Мне заўсёды па сэрцы была такая занядбайнасць, па якой пазнаеш незлічоныя скарбы. Але тут я проста дзіву даўся.

Бо ўсё тут было ў надзвычайным заняпадку і выклікала сама дзівосныя пачуцці, быццам старое замшэлае дрэва, прыгорбленае ўласнай спрадвечнасцю, быццам драўляная лаўка, куды прыходзілі пасядзець шматлікія пакаленні закаханых. Шалёўку стачыў шашаль, дзверы ледзь ліпелі, крэслы кульгалі... Але калі ў доме нішто не рамантавалася, то прыбіралася тут вельмі дбайна. Усё было вышаравана, наглянцавана.

І ад гэтага воблік гасцінай быў такі красамоўны, нібы твар бабулі, спярэшчаны маршчакамі. Парэпаныя сцены, пабітая на шчыліны столь — усё было дзівоснае, і асабліва паркет: сям-там ён паправальваўся, сям-там гойдаўся пад нагой, як хісткія сходкі, але навошчаны, наглянцаваны, ён ззяў, як люстэрка. Дзівацкі дом, ён зусім не сведчыў пра нядбайства ці безгаспадарчасць, наадварот, ён выклікаў надзвычайную павагу! Ну пэўна ж, кожны год прыносіў нешта новае ў яго складаны і дзіўны воблік, дадаваў яму абаяльнасці, цеплыні і зычлівасці, а разам з тым, дарэчы, большала і небяспек на дарозе з залы ў сталовую.

— Асцярожна!

У падлозе чарнела дзірка. Калі б я праваліўся, то мог бы і ногі паламаць, заўважылі мне. Ніхто невінаваты, што тут дзірка: гэта ўжо час так пашчыраваў. Цудоўным было гэтае ісціна арыстакратычнае нежаданне апраўдвацца. Гаспадары не казалі: «Мы маглі б залатаць гэтыя дзіркі, не збяднелі б, але...» І нават не тлумачылі, хоць гэта, дарэчы, была чыстая праўда: «Горад здаў нам гэты дом на трыццаць год. Горад і павінен рамантаваць яго. Пабачым, хто каго пераспрэчыць...» Ім і не ў галаве было апраўдвацца, і такая прастата прыводзіла мяне ў захапленне. Хіба што мімаходзь заўважаць:

— Але, але, трошкі паднасілася...

І гаварылася гэта з такім лёгкім сэрцам, што ў мяне склалася такое ўражанне, быццам гэта ніколечкі не засмучала маіх сяброў. Бо толькі ўявіце: у гэтыя сцены, што столькі пабачылі на сваім вяку, урываецца брыгада муляраў, цесляў, чырванадрэўшчыкаў, тынкоўшчыкаў, урываецца ў гэтую спрадвечнасць са сваімі кашчуннымі прыладамі і за тыдзень да непазнавальнасці пераробіць ваш дом, і вось вы — як у гасцях. Ні таямніц, ні патаемных куточкаў, ні пастак пад нагамі, ні з даўніх даўняў некарыстаных рэчаў — не дом, а прыёмны пакой у мэрыі!

Не дзіва, што ў гэтым доме абедзве дзяўчыны зніклі, як у казцы. Калі ўжо гасціная, быццам вышкі, на кожным кроку рыхтавала новы сюрпрыз, то якія ўжо тут вышкі?! І адразу мроіцца, што варта толькі прачыніць дзверы адной з насценных шафак — і адтуль хлынуць стосы пажоўклых лістоў, прадзедаўскія рахункі, процьма ключоў, для якіх не хопіць замкоў ва ўсім доме і ніводзін з якіх, безумоўна, не падыдзе ні да аднаго замка. Дзівосна непатрэбныя ключы, і ты ўжо гатоў сабе галаву скруціць, навошта яны, і ўжо мрояцца суровыя скляпенні, глыбока закапаныя сундукі, клады старажытных залатых манет.

— Просім за стол, калі ласка.

Мы прайшлі ў сталовую. Пераходзячы з пакоя ў пакой, я ўдыхаў разліты ўсюды, быццам ладан, пах старых кніг, пах, з якім не зраўнаюцца ніякія водары свету. Ды цудоўней усяго было тое, што і лямпы вандравалі разам з намі. Гэта былі цяжкія, старадаўнія лямпы, іх кацілі на высокіх падстаўках з пакоя ў пакой, як у часы майго сама ранняга маленства, і ад іх на сценах ажывалі казачныя цені. Буйна расцвіталі букеты святла, аблямаваныя пальмавымі лістамі ценю. А потым лямпы займалі сваё месца, астраўкі святла нерухомелі, а наўкол застываў прадонны неруш змроку, і там патрэсквала драўніна.

Зноў з'явіліся дзяўчаты, гэтак жа загадкава, гэтак жа маўкліва, як раней, зніклі. І паважна селі за стол. Канечне, яны паспелі накарміць сваіх сабак, птушак, паспелі, расчыніўшы вокны, нацешыцца месячнай ноччу, надыхацца зялёным водарам вячэрняй прахалоды. А цяпер, разгортваючы сурвэткі, яны краёчкам вока спатайка цікавалі за мной і прыкідвалі, ці варта прыняць мяне ў лік сваіх прыручаных звяркоў. Бо яны ж ужо прыручылі ігуану, мангусту, лісу, малпу і пчол. І ўсё гэта суседства цудоўна ладзіла паміж сабою, жыло мірна і дружна, нібы ў новым зямным раі. Дзяўчаты ператваралі ўсе жывыя стварэнні ў сваіх падданых, зачароўвалі іх сваімі маленькімі ўвішнымі рукамі, кармілі, паілі іх, расказвалі ім казкі — і ўсе, ад мангусты да пчол, іх заслухоўваліся.

І я чакаў — вось зараз гэтыя дзве гарэзніцы акінуць сядзячага насупраць прадстаўніка іншага полу няўмольным праніклівым позіркам і ўпотай вынесуць яму вырак — хуткі і канчатковы. Гэтак мае сёстры ў дзяцінстве выносілі адзнакі гасцям, якія ўпершыню наведвалі наш дом. І калі застольная бяседа на момант сціхала, нечакана раздавалася звонкае:

— Адзінаццаць!

І ўсёй чароўнасцю гэтай лічбы ўпіваліся толькі сёстры ды я.

Ад гэтага ўспаміну мне стала трошкі ніякавата. Асабліва бянтэжыла мяне, што суддзі мае былі такія спрактыкаваныя. Яны ж беспамылкова адрознівалі хітрых звяркоў ад прастадушак, па кроках лісы разумелі, у добрым яна настроі ці зараз да яе лепей не падыходзіць, і бадай не горш разбіраліся і ў чужых думках і пачуццях.

Я любаваўся гэтай дапытлівай, строгай і чыстай маладосцю, але мне было б куды прыемней, каб яны памянялі гульню. А пакуль, у боязі атрымаць «адзінаццаць», я пакорліва падаваў ім соль, падліваў віна, але, падняўшы вочы, зноў і зноў натыкаўся на іх мяккую паважнасць непадкупных суддзяў.

Тут ні да чаго была б нават ільсцівасць: пыха была чужая ім. Пыха, але не гожая гордасць: яны так хораша думалі пра сябе, чаго б я ніколі не адважыўся б сказаць ім услых. Мне нават і ў галаву не прыйшло пакрасавацца ў арэоле свайго рамяства, — было б занадта дзёрзка лезці на вяршыню платана толькі дзеля таго, каб паглядзець, ці ўвабраліся ў пер'е птушаняты, і па-сяброўску павітацца з імі.

Пакуль я еў, мае негаваркія феі так пільна цікавалі за мной, я так часта лавіў на сабе іх бліскавічныя позіркі, што ўрэшце я і зусім змоўк. Усталявалася цішыня, і тут на падлозе нешта ціха засіпела, шорхнула пад сталом і сціхла. Я паглядзеў на дзяўчат. І тады малодшая, відаць, задаволеная ўчыненай праверкай, усё-такі не ўтрымалася ад спакусы яшчэ разок выпрабаваць мяне: упіваючыся ў кавалак хлеба моцнымі зубамі юнай дзікункі, яна, вядома ж, у надзеі ашаламіць мяне, акажыся я нікуды не вартым варварам, нявінна растлумачыла: «Гэта гадзюкі».

І задаволена змоўкла, нібыта гэтага тлумачэння было дастаткова для кожнага, калі толькі ён не дурань з дурняў. Старэйшая сястра маланкава зірнула на мяне, ацэньваючы маю найпершую рэакцыю, і адразу ж абедзве з сама абыякавым і нявінным выглядам схіліліся над сваімі талеркамі...

— А!.. Гадзюкі... — міжвольна вырвалася ў мяне. Нешта слізганула па маіх нагах, даткнулася да шчыкалатак — а гэта, аказваецца, проста гадзюкі...

На маё шчасце, я ўсміхнуўся. І вельмі чыстасардэчна: прытворная ўсмешка іх бы не ашукала. А ўсміхнуўся я таму, што мне было весела, што гэты дом з кожнай хвілінай усё больш падабаўся мне, і яшчэ таму, што мне карцела паболей даведацца пра гадзюк. На дапамогу прыйшла старэйшая сястра:

— Пад сталом у падлозе дзірка, тут яны і жывуць.

— А ўвечары, гадзін у дзесяць, вяртаюцца дадому, — дадала малодшая. — А ўдзень яны палююць.

Цяпер ужо я спатайка разглядваў дзяўчат. Спакойныя, ціхамірныя твары, а глыбока ўнутры — жывы, дасціпны розум, прытоеная ўсмешка. І гэтае непараўнанае ўсведамленне сваёй перавагі...

Нешта разлетуценіўся я сёння... Усё гэта цяпер так далёка. Што сталася з маімі дзвюма феямі? Яны ўжо замужам, канечне. А можа, цяпер іх ужо і не пазнаць? Бо гэта ж такі сур'ёзны крок — развітанне з дзяцінствам, ператварэнне ў жанчыну. Як маецца ім у новым доме? Ці па-ранейшаму дружаць яны з дзікімі травамі і са змеямі? Яны былі саўдзельны ў жыцці цэлага свету. Але настае дзень — і ў юнай дзяўчыне прачынаецца жанчына. Яна марыць паставіць нарэшце некаму ўсе «дзевятнаццаць». Гэты вышэйшы бал — быццам груз на сэрцы. І тады з'яўляецца нейкі дурань. І дагэтуль такія праніклівыя вочы ўпершыню ашукваюцца і бачаць дурня ў сама ружовым святле. Калі дурань прачытае вершы, яго прымаюць за паэта. Вераць, што яму даспадобы старэнькі дзіравы паркет, вераць, што ён любіць мангустаў. Вераць, што ён усцешаны даверам гадзюкі, якая пад сталом лена прагульваецца па яго нагах. І аддаюць яму сваё сэрца — дзікі сад, а яму даспадобы толькі падстрыжаныя газоны. І дурань вядзе прынцэсу ў рабства.