Плутоногендiк кенорындар

Гидротермалды плутоногенді кенорындар әртүрлі метасоматитті өзгерілген жыныстардың арасында пайда болады. өзгерістердің түрлеріне серициттену, хлориттену, кварцтену, доломиттену, литствениттену, флюориттену, пириттену, гематиттенулер жатады. Мұндай кенорындар орташа температуралық жағдайларда (200-300⁰ С) 2-4 км терендікте қалыптасады

Рудажаралу сыйыстырушы таужыныстардың қарқынды өзгеруiмен ұштасады. Оларда серициттену, хлориттену, кварцталу, доломиттену, листвениттену, серпентиндену, флюориттену, пириттену, гематиттену кең таралған. Руданың бiтiмi – секпiлдi, желiшiктi, шомбал, ал құрылымы – түйiрлi, порфир тәрiздi, эмульсиялық, пластиналық, торлы болып келеді.

Алтын-кварц кенорындары. Олар көбiнесе дайкалар сериясына жалғасқан гранитоид массивтерiмен байланысты. руда денелерi айырылымды және қатпарлы тектоникалық бұзылыстармен қадағаланады. Олардың пiшiнi негiзiнен штокверк, қарапайым және күрделi желiлер, сонымен қатар қатпар топсаларында орналасқан ер тәрiздi денелер. Рудада алтынды кварц басым таралған, сульфидтердiң мөлшерi 0,5–2 % шамасынан аспайды. Бұл типке Орал (Кочкар). Өзбекстан (Мұрынтау), Сiбiр (Коммунар, “Советский” кенiшi), Швеция (Болиден), Индия (Колар), Мали, Конго, Австралия (Бендиго), Канада мен Бразилиядағы кенорындар жатады.

Вольфрам-молибденит-кварц кенорындары күрт еңiс жатысты желiлерден, құбыр тәрiздi денелер мен секпiлдi руданың штокверк белдемдерiнен тұрады. Олар гранитоид күмбездерiнде және олардың сыртқы жапсар белдемдерiнде орналасады. Бұл типтi кенорындар Қазақстанда (Шалқия, Жоғарғы Қайрақты) және Россиядағы Забайкальеде (Джида, белуха, Букука, Шактама) бар. Кенорындар португалия, Норвегия (Кнабан), ҚХР (Ляндушань, Шанпин), Маңғолия, Мьянме, Австралия, АҚШ (Квеста) мен Канадада (Ред-Роуз, Босс-Маунтин) дамыған.

Касситерит-кварц кенорындары гранит интрузияларының сыртқы жапсарындағы құмтас пен тақтатастар арасында жатады. Секпiлдi, желiшiктi және шомбал руда толтыру желiлерiн, рудаланған белдемдер мен штокверктер, құбыр тәрiздi денелер жасайды. Кенорындардың бұл типi Забайкальеде (Онон, Ималка), Чукоткада (Иультин), Ұлы Британияда (Корнуолл), Португалияда, ҚХР, Нигерияда таралған.

Никель-кобальт-арсенид кенорындары скарндалған эффузиялық-шөгiндi таужыныстарда орналасқан. Секпілдi руда ұялар мен линзалар жасайды, ал шомбал руда күрт еңiс орналасқан желiлердi толтырады. Бұл типтiң нағыз өкiлдерiне Ховуаксы (Тыва республикасы, Россия) мен Кобальт (Канада) кенорындары жатады.

Молибденит-халькопирит (мысты порфир) кенорындары порфир құрылымды, магмалық гранитоид дөңестерi маңында шашыранды рудалану штокверктерi мен желiшiктi-секпiлдi белдемдер қалыптастырады. Рудалы белдемде гидротермалық өзгерген таужыныстар дамыған. Рудалану аймақтық жарылымдармен, жарықшақтар жүйелерiмен қадағаланып, көбiнесе белдемдi құрылысымен сипатталады. Кенорындардың бұл типi Қазақстанда (Қоңырат), Өзбекстанда (Қалмақыр), Арменияда (Каджаран, Агарак) дамыған. Iрi кенорындар АҚШ (Бингем, Кляймакс), Чили (Чукикамата – 5.2-сурет) мен Болгарияда таралған.

Касситерит-силикат-сульфид кенорындары құмтаста, тақтатастарда, әктаста, эффузивтерде, гранитоид массивтерiнiң сыртқы жапсар белдемдерiнде, жарылымдар мен брекчиялы белдемдер бойында орналасады. Рудалануды көбiнесе дайкалар бақылап, оларда секпiлдi, желiшiктi және шомбал руда дамыған. Руда денелерi желi, штокверк, құбыр және линза тәрiздi. Басты руда минералдары – касситерит пен пирротин, желi минералдары – кварц, турмалин мен хлорит. Кенорындардың бұл типi Забайкальеде (Хапчеранга), Саха республикасында (Эге-хая, Депутатское), приморьеде (Хрустальное), Чукоткада (Валькумей), Ұлы британияда (Крофти), Канадада (Маунт-Плезант), Австралияда бар.

Галенит-сфалерит (полиметалл) кенорындары қышқылды және негiздi эффузивтерде, олардың туфында, метаморфтық тақтатастарда, қышқылды және қышқылдау гранитоид массивтерiнiң сыртқы жапсарында орналасады. Олар секпiлдi рудаланған белдемдерден, линзалардан, шомбал руда жатындары мен штоктарынан тұрады. Руданың құрамына галенит пен сфалериттен басқа пирит, солғын кендер, халькопирит, ал бейруда минералдардан – барит, карбонаттар, кварц пен серицит кiредi. Сипатталған типтi кенорындар белгiлi жерлер: Кавказ (Садон, Згид, Холст), Забайкалье (Нерчинск тобы), Германия (Фрайберг), Чехия (Пршибрам), Болгария (Мадан, Руен), Индия, Мьянме (Боудвин), АҚШ (Тинтик), Канада.

№ 15

1. Экологиялық-геологиялық зерттеулер– антропогендік геологиялық жүйелердің өзара əрекетінің заңдылықтары мен экологиялық жағ,дайларын, сол сияқты адамның инженерлік геоэкологиялық əсерімен қоршаған ортада болатын техногендік өзгерістерді, зерттеу əдістерімен осы өзгерістерді бақылауды зерттейді жəне геологиялық ортаға зиянды техногендік əсердің төмендеу əдістерін қарастырады. 10. геоэкологиялық зерттеу жəне карта жасау (ГЭИК) бойынша сынамалау түрлі токсиканттарды зерттеу қажеттілігі. Мұнда суайрықтарды, беткейлермен аңғарларды сынамалау кешені атқарылады.

Радиоактивтік шурф гамма-спектрометрмен өлшенеді, мына белгілермен анықталады U, Th, K. Əрбір горизонт кемінде бір нүктелік анықтамамен сипатталуы қажет.

Ұңғыма кернін сынамалау литологиялық горизонт бойынша жүреді. Шурфтар мен ұңғымаларды ашқаннан кейін атмогеохимиялық зерттеуге үлгілер алынады.

Ал өзендік түзілімнен литоральдық зонадан тыс алады. Үлгінің шикі күйінің көлемі 300-500 см текше.

Батпақты жердің бітінен шымтезек үлігісін алады (тереңдігі 20-30 см), үлгі көлемі 500см текше.

Қар үлгілерін қыстың аяғына таман алады.

Биохимиялық сынамалауға жас кеуіп қалған бұтақтар ұшырайды. Үлгі салмағы 100 г шикі күйінде.

Жербеттік суларының гидрохимиялық сынамалау ағынды бассейндерді анықтау мүмкіндігін береді. Ұзындығы 5-10 км болатын ағын су қалқыма суды жəне сағаны сынамалайды. Ұзындығы 5-10 км созылмалы өзендер – жоғарғы жəне төменгі шет ойпаң сулар. Ірі өзендердің сынамалау интервалы-10-25 км.

Жер асты суларын карталық, іздемелік, эксплуаттық өткелдерін су арқылы ұңғымадан өзі құйылғанда сынамалайды. Гидрогеохимия сынамалауға негізінен құдықтар, бұлақтар. Ағын сулар жарайды.

Радиогеохимиялық зерттеулерге карьерлер, отвалдар сынамасы жатады.

ГЭИК айдыны теңіз ортасының мемлекеттік мониторингінің бір бөлігі блоып табылады. Қайраң шеттерімен ірі ішкі суқоймаларында экологиялық қаупі бар обьектілерді есепке алады. Айдынды қаншалықты ластағаны бағалайды; айдынның гидролитодинамикалық анализі абразиондық жəне аккумулятивтік бедерлерімен ерекшеленеді. Жағалық зоналар мен қайраңдардың эхолоттық өлшемін жүргізеді, сейсмоакустикалық кескіндейді, шеткі көріністі гидролокациялайды, гидрогаздық кескінделеді, фото көріністі кескіндеу сияқты жұмыстар өтеді. Гидрофизикалық жағдайлармен қоса, гидрохимиялық көрсеткіштердің зондылауын да зерттеледі. Бұл кескіндерді зерттеу аралығы 2-5 км қашықтықта жасалады. Қайраңдағы гидрогеологиялық жұмыстар геологиялық, геофизикалық, геохимиялық, гидрофизикалық жəне гидрохимиялық кешендерімен бірге атқарулыда. Геоэкологиялық зерттеулер эколого – геологиялық зерттеулердің жағдайларын бағалап, білу үшін жасалып отыр. Яғни, территорияны жатқа білу, бұл табиғи ортамен жұмыс жасауқауіпсіз екендігін, оның ішінде шикі минерал ресурстардың бұл табиғи ортада өсе алатындығына көзімізді жеткізу. Осындай зерттемелердің нəтижесін эколого-геологиялық картаға түсіріп отырады. Мұндай карта қатарына геоэкологиялық бағалау жəне геоэкологиясы қауіпті деген карталарды жатқызамыз.

2. Көмір – жанатын қатты шөгінді таужыныс, ол солған өсімдік қалдықтарының биохимиялық, физикалық-химиялық, химиялық және физикалық өзгерістері нәтижесінде қалыптасады. Көмірде органикалық құрамдастармен қатар ұдайы минералдық қоспалар болады, олардың мөлшері 1–2 %-тен 50 %-ке дейін өзгереді. Жанғыш шөгінді жаралымдардың құрамында минералдық заттардың мөлшері 50 %-тен асса, оларды көмірлі таужыныстарға немесе жанғыш тақтатасқа жатқызады.

Қазақстанда тас және қоңыр көмiрдiң көп қоры бар. Республика аумағында 200-ге жуық көмiр кенорыны мен 200-ден аса көмiрбiлiнiмі белгiлi. Қазақстан көмiрiнiң жалпы геологиялық ресурсы 164,4 млрд т шамасында деп бағаланады. оның iшiнде: тас көмiр – 71,6 млрд т, қоңыр көмiр – 92,8 млрд т. Барланған қор 60 млрд т шамасында, тысбаланстық қор 19,3 млрд т. Олардың 63 %-i тас көмiр (оның кокстелетiнi – 17 %), 37 % – қоңыр көмiр.

Ең iрi көмiрлi алаптар Орталық Қазақстанда орналасқан (Қарағанды, Екiбастұз, Майкөбен). Iрi кенорындар – Шұбаркөл (қоры 2,2 млрд т), Борлы (0,5 млрд т), Самара (1,3 млрд т), сондай-ақ Теңiз-Қоржынкөл алабының барланбаған бірқатар кенорындары да осында. Соңғысындағы Сарыадыр кенорнында ғана көмiр қоры барланған (179 млн т). Алаптың көмiр ресурсы жалпы алғанда 2,7 млрд т болып бағаланады. Солтүстiк Қазақстандағы ең iрiсi – Торғай энергетикалық қоңыр көмiр алабы, оның қор ресурсы 52 млрд т, ал барланғаны – 7 млрд т ғана. Мұнда көмiрдiң негiзгi бөлiгi Құсмұрын (қоры 2,6 млрд т), Святогорск (алдын-ала бағалау бойынша 1,4 млрд т.) Орлов (1,1 млрд т), Егiнсай (1,1 млрд т), Приозерск (0,4 млрд т), Кызылтал (0,4 млрд т) кенорындарында шоғырланған. Торғай аймағында сонымен қатар Жыланшық қоңыр көмiр алабы (7 кенорын) орналасқан, оның жалпы ресурсы 22,8 млрд т, қоры әлі барланған жоқ. Ең жақсы зерттелгенi Жаркүйе кенорны (38 млн т). Оңтүстiк Қазақстанда Iле және Төменгi Iле қоңыр көмiр алаптары орналасқан. Бiрiншiсiнiң геологиялық ресурсы 14,8 млрд т-ға бағаланады, барланған қоры 0,9 млрд т (Iле кенорны), көмiрi – қоңыр, маркасы – 3Қ. Төменгi Iле алабының геологиялық қоры 9,9 млрд т, оның iшiнде барланғаны – 3 млрд т, көмiрi – қоңыр, маркасы – 2Қ. Шығыс Қазақстанда Қаражыра (Юбилейное) – қоры 1,5 млрд т, тас көмiрдiң маркасы Ұ, Кендiрлiк (1,6 млрд т, барланғаны 250 млн т, көмiрдiң маркасы Ұ, 1Қ) кенорындары белгiлi. Кендiрлiкте көмiрмен қатар жанғыш тақтатас барланған, олардың жалпы қоры 4 млрд т, барланғаны – 20,3 млн т. Қазақстанның батысындағы ең iрiсi – Мамыт қоңыр көмiр кенорны. Оның жалпы геологиялық қоры 1,5 млрд т, ал барланғаны – 0,6 млрд т.

Жанғыш тақтатас. Ең жақсы зерттелгенi – Зайсан ойпаңындағы Кендiрлiк кенорны. Оның жалпы геологиялық қоры 4,1 млрд т, оның iшiнде өнеркәсiптiк категориялар бойынша барланғаны – 20,3 млн т, С₂ – 155 млн т. Кенорын ашық және штольня тәсiлдерiмен игерiлуi мүмкiн. Сонымен қатар, жанғыш тақтатастың ұсақ кенорындары (қоры бiрнеше млн т) Арал маңында (Байқожа және т.б.), Торғайда және Алакөл ойпаңында (қоңыр көмiрмен бiрге) белгiлi.

Петрографиялық құрамы. Көмірді макроскоптық зерттеу кезінде (негізінен жылтырлығы бойынша) макротиптер немесе литотиптер (кларен, дюрен, витрен, фюзен), сондай-ақ олардың түрлестері бөлінеді.

Элементтік құрамы. Көмір химиясында элементтік құрам деп оның органикалық бөлігіндегі негізгі элементтер – көміртек, сутек, оттек, азот пен органикалық күкірттің мөлшерін айтады. Бұл элементтер молекулалық құрамы бойынша күрделі заттар жасап, жанғыш қатты қазба түрлерінің барлығында болады. Бұлардан басқа көмірдің органикалық массасының құрамына фосфор мен кейбір сирек элементтер де кіреді, олардың мөлшері проценттің мыңдық, ал кейде миллиондық бөлігінен аспайды.

3. Геологиялық формациялар - генетикалық, парагенетикалық, стратиграфиялық тұрғыдан, немесе өзге де ортақ сипаттары тұрғысынан топтастырылған геологиялық денелер бірлестігі. Геологиялық формацияларды генетикалық бірлестіктер ретінде оқшаулау ұстанымдары төмендегі анықтамаға сүйенеді: "Геологиялық формация дегеніміз — түзілу жағдайының ортақтығымен (ұқсастығымен) сипатталатын, жер қыртысының басты-басты құрылымдық элементтері дамуының нақтылы сатыларында ғана калыптасқан тау жынысытардың генетикалық түрлерінің заңды және тұрақты түрде астасу бірлестіктері".

Терминнің парагенетикалық бірлестік тұрғысынан дәйектелген анықтамасы: "Геологиялық формация дегеніміз — жер қыртысы құрамындағы жекелеген тау жынысы қабаттарының бір-бірімен парагенетикалық тұрғыдан астасу нәтижесінде түзіліп, уақыт пен кеңістікте жиі-жиі және тұрақты түрде ұшырасып отыратын, заттық болмысы мен құрылымдық сипаттары жағынан өз тұстастарынан біршама анық ерекшеленетін геологиялық денелер жиынтығы".

Геологиялық формациялардың стратиграфиялық түсінігі: "Белгілі бір уақыт аралығында үздіксіз қалыптасқан түзілімдерді біріктіретін нақтылы стратиграфиялық бірліктер жиынтығы тау жынысытардың формацияларын құрайды"

№ 16

1. Экологиялық геология –литосфераның жоғарғы горизонттарын зерттейтін,геологияның жаңа бағыты. Геологиялық терминдерде оның құрамын литосфераның экологиялық функцияларды, олардың өзгеруі мен қалыптасу заңдылықтарын, ең алдымен адамның əрекеті жəне өмірімен байланысты зерттейтін геологиялық ғылымының бағыт ретінде анықтауға болады. Мұндай трактовкада «экологиялық геология» бір жағынан геологияда жаңа ғылыми бағыт, ал екінші жағынан экологиялық геологияның зерттеу обьектісі – геологиялық циклдың ғылымдары үшін тəн: -теориялық – бұл биотты қосқанда оның барлық компоненттерімен, қолданбалы жоспарда –оның жер бетіне жақын бөлігінде көбінесе мүмкін болатын техногендік жердің белдеміндегі литосфера. Ол биоттың дамуына əсер ететін таужыныстарын, жерасты сулары мен газды қосатын көп компонентті динамикалық жүйе ретінде зерттеледі. Практикалық позицияда бұл белдемінің төменгі шекарасы тұрақты болмайды. Литотехникалық жүйелер үшін ол көптеген зерттеулермен 100 м-ден 10-12 км дейінгі тереңдіктерде көрсетіледі жəне техногендік жердің литосфераға ену тереңдігіне сəйкес. Табиғи литожүйе үшін төменгі шекараның жағдайы тағы бір үлкен диапазонда кездеседі – литосферада геофизикалық өрістердің біртекті еместік себеебімен бағаланса, грунт суларының жатыс тереңдігінен, мантиялық деңгейге дейін. Демек, əрбір нақты жағдайда белдемінің төменгі шекарасының жатыс тереңдігі жеке анықталуы қажет, ол экологиялық тапсырмалар мен литосфералық блоктың геологиялық құрылымының спецификасына байланысты.

2. Геологическое картирование по естественным обнажениям и поверхностным горным выработкам при необходимости дополняется глубинным геологическим картированием.

Глубинное геологическое картирование комплексов горных пород, перекрытых более поздними отложениями, проводится на площадях, данные по которым свидетельствуют о перспективах выявления полезных ископаемых, залегающих на доступных для эксплуатации глубинах. Оно осуществляется одновременно с геологической съемкой (доизученисм) поверхности или самостоятельно на готовой геологической основе масштаба 1:50000 путем бурения картировочных скважин с использованием геофизических, геохимических и аэрокосмических методов исследований. Геофизические методы должны предшествовать картировочному бурению и в необходимых случаях применяться как сопровождающие.

По результатам глубинного геологического картирования составляются карта погребенной поверхности горных пород, находящихся под более поздними перекрывающими их отложениями, карты глубинных срезов или горизонтов, освещающие перспективы выявления полезных ископаемых на различных глубинах, прогнозно-металлогенические схемы с оценкой перспективности изучаемого региона на глубине. В зависимости от конкретных геологических условий масштаб составляемых в процессе. - глубинного геологического картирования геологических карт может соответствовать масштабу геологических карт современной поверхности или быть мельче его.

Для изучения перспективных структур и выявления природы перспективных геофизических и геохимических аномалий проходятся поверхностные горные выработки и мелкие скважины, а также единичные, геологические обоснованные глубокие поисковые скважины.

Обнаруженные при геолого-съемочных работах с общими поисками или глубинном геологическом картировании проявления полезных ископаемых должны быть опробованы, систематизированы и оценены по степени перспективности с определением прогнозных ресурсов категории Р2. При выявлении обширных проявлений полезного ископаемого поисково-оценочные работы могут быть начаты до завершения геолого-съемочных работ в районе. Полученная в процессе общих поисков геологическая информация должна быть зафиксирована на крупномасштабных картах и разрезах, соответствующих детальности выполненных работ и площадным параметрам выявленных перспективных объектов.

Конечным результатом геолого-съемочных работ с общими поисками являются Государственная геологическая карта масштаба 1:50000 (1:25000), регистрационная карта полезных ископаемых и карта прогноза их размещения, которая сопровождается обоснованной геолого-экономической оценкой прогнозных ресурсов полезных ископаемых категории Р2. Выделяются объекты, подлежащие дальнейшим исследованиям. Составляются также геоморфологические, гидрогеологические, геохимические и другие карты, а также схемы и разрезы показывающие глубинное строение района.

Методика проведения глубинного геологического картирования основана на геологической интерпретации геофизических, геохимических, геоморфологических и фотогеологических данных, проводимой на основе геологических моделей, данных бурения и аналогий с достаточно изученными участками того же или соседних районов.

Для средне- и крупномасштабного глубинного геологического картирования обязаельна проверка бурением результатов интерпретации материалов геофизических и геохимических исследований и дешифрирования.

Использование материалов аэро- и космических съемок является обязательным элементом комплекса методов при глубинном геологическом картировании.

Геохимические методы служат средством оценки перспектив района и перспектив отдельных элементов геологического строения в отношении полезных ископаемых.

Буровые работы при глубинном геологическом картировании имеют целью:

получение геологической, петрофизической, геохимической характеристики комплексов пород и структур, выделенных по геофизическим данным;

проверку правильности планового или гипсометрического положения геологических границ, установленных по косвенным признакам;

выявление признаков минерализации.

Буровые работы проводятся посредством бурения следующих видов скважин:

параметрических скважин – в целях изучения физических свойств пород для получения геологической основы интерпретации геофизических материалов; проходятся на начальных стадиях глубинного геологического картирования;

структурных и картировочных скважин – в целях вскрытия коренных пород и проверки правильности интерпретации геофизических, геохимических и других косвенных данных, изучения вещественного состава, стратиграфии, физических свойств и условий залегания метаморфических толщ и магматических тел, выяснения строения и прослеживания тектонических структур, сбора данных о роли отдельных элементов геологического строения как факторов контроля полезных ископаемых, выявления перспективных участков и признаков полезных ископаемых;

поисковых скважин – в целях изучения геологического строения перспективных участков, выявления прямых и косвенных признаков полезных ископаемых, а также тел полезного ископаемого; при изучении поверхности погребенных комплексов поисковые скважины могут проходиться на 100–200 метров глубже поверхности изучаемого комплекса.

Скважины имеют целью уточнение геологического строения отдельных сложных участков между профилями, выяснение природы отдельных геофизических и геохимических аномалий, поиски полезных ископаемых, оконтуривание и оценку перспективных участков, проявлений и месторождений полезных ископаемых.

Одиночные скважины задаются на отдельных геофизических и геохимических аномалиях для выяснения их природы.

Во всех скважинах проводятся каротажные исследования, комплекс которых определяется исходя из специфики пород и полезных ископаемых, возможных во всем районе и в месте проходки скважин, а также с учетом необходимости получения опорных физических параметров для повышения достоверности интерпретации геофизических данных.

3. Контроль оруденения - Обусловленность наблюдаемого на некотором участке земной коры пространственного распределения (локализации) орудения различными геологическими факторами. Эти факторы следующие:

1. стратиграфические, обусловливающие приуроченность оруденения к определенным членам стратиграфического разреза (к отдельным горизонтам девона, карбона, юры и т. д.);

2. литологические - приуроченность оруденения к некоторым породам или группам их (например, к известнякам, доломитам, вообще к карбонатным породам, к песчаникам или отдельным разновидностям их, к гранитам, порфирам, ультраосновным породам и т. д.);

3. тектонические (иногда называемые структурными) - приуроченность оруденения к антиклинальным перегибам слоев, к определенным разрывным нарушениям (сбросам, надвигам, зонам разломов, разным системам трещи и т. д.);

4. магматогенные - приуроченность оруденения к определенным местам в кровле, в приконтактовой зоне или внутри интрузивных массивов, к ореолам гидротермального изменения пород вокруг этих массивов и т. д.;

5. геоморфологические - приуроченность оруденения к определенным формам рельефа и т. д.

№ 17

1. Геоэкологиялық картографиялау кезінде аэрофото жəне ғарыштық түсірімдерді бажайлайды (АФК). Бұдан басқа қалалық агломирацияда жəне тау-кен өндірістерінде ИК-жылулық жəне радиожылулық түсірімдер жиі қолданылады.

1. АФКС-ты бажайлау оларға рельефтің, сынық тектониканың, гидрографиялық жүйенің, суқойманың, геологиялық экзогендік процесстердің қасиеттері жайлы, топырақ, техногендік обьектілер туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.

2. Геологиялық зерттеулер төрттік түзілімдердің фациялары мен қуатын, сейсмотектоникалық формаларын, радиоактивтілікті, карст түзілімін анықтауға мүмкіндік береді.

3. Таулы-бұрғылау жұмыстары. Канавалар мен шурфтардан инженерлік-геологиялық жəне геохимиялық анализге түрлі үлгілерді береді.

4. Ландшафты-индикациялық зерттеу арқылы литолого-петрографикалық, гидрогеологиялық, геокриологиялық жəне инженерлік геологиялық жағдайдағы жұмыс ерекшеліктерін білеміз.

5. Геофизикалық тəсіл ВЭЗ, ВП, ЭП, сейсмо бақылау, грави бақылау, ұңғыма каротажы жəне радиометр сияқты тəсілдерді қосады. Электро бақылау сейсмо бақылау жəне ұңғымаларды каротаждау тəсілдерімен тереңдігі 250 метрге жететін литолого-петрографиялық зерттейді, сонымен қатар сол зонадағы тау жыныстардың тұздылығын, жер асты суларының минералдылығын, гидрогеохимиялық аномалиясын анықтайды. Сейсмо жəне элетро бақылаулары арқылы сутіректі тау жыныстарының аэрация зонасындағы күйін, селді массивтік потенциалы анықталады. Əр бір селдік ошақты бір геофизикалық профиль бойынша анықталады.

6. Орта масштабты геохимиялық жұмыстардың аналогы, пайдалы қазбалардың геохимиялық зерттемесі бойынша ерекшеленеді.

7. Гидрогеологиялық жұмыстар – гидрогеологиялық параметрлерді жəне процесстерді талқылау. Олар жер асты гидросферасына динамикасын жəне күйін, сонымен қатар қоршаған ортаға əсерін анықтайды. Бұл бақылау геофизикамен қатар жүргізіледі.

8. Инженерлік-геологиялық жұмыстармен бірге ГЭИК қосылып, мына бір жағдай ерекшеленеді: тау жыныстарына техногендік əсер ету көздері, мысалға, метро салу жұмыстары, тоннель салу, т.с.с.; алаңдар, яғни, тау жыныстарының техногендік өзгерулері болған алаңдар. Инженерлік-геологиялық зерттеулерге арнайы тіректі участокта жүргізіледі. Масштабы 1:25 000 – 1:10 000.

9. Геокриологиялық зерттеулер тірек участоктарын анықтағаннан кейін ғана жүргізіледі. Геокриологиялық картографиялау 2 рангты геожүйде ажыратылады: жергілікті жəне қонысты.

2. Изучение структур рудных полей и месторождений имеет очень большое значение в повышении эффективности геологоразведочных работ. Необходимо помнить, что основными методами изучения структур рудных полей и месторождений являются картировоч-ные. Важнейшее из них — геологическое картирование различных масштабов, в задачи которого входят: 1) выявление структурно-геологической позиции рудного поля или месторождения; 2) выяснение геологической структуры рудного поля, месторождения и истории их развития; 3) изучение закономерностей размещения рудных тел в пределах месторождений. Только на этой основе становятся возможными применение специальных методов исследования и правильная интерпретация их результатов. К кар-тировочным методам изучения рудных полей и месторождений кроме детального геологического картирования относятся также геофизические, минералого-геохимические, фотогеологические методы, морфоструктурный анализ, структурно-петрологический анализ интрузивных комплексов, палеофациальный анализ осадочных толщ, палеовулканический анализ и др.

Важнейшим требованием, предъявляемым к структурным исследованиям рудных объектов, является их комплексность. Только комплексный структурный анализ рудных полей и месторождений позволяет дать научно обоснованный локальный прогноз, необходимый для обнаружения новых месторождений или скрытых рудных тел. Комплекс методов структурных работ формируется в соответствии с конкретной геологической обстановкой, а также исходя из поставленных задач. Наряду с перечисленными картировочными методами, он может включать такие специальные методы структурных исследований, как анализ трещинной тектоники, петрофизические, тектонофизические и структурно-петрофизические исследования, микроструктурный анализ и т.д.

3. субаэральные структуры (денудационные, эрозионные, карстовые), Денудационные структуры представлены поверхностями выравнивания (например, бокситовое месторождение Боке). К эрозионным структурам, выработанным проточной водой относятся речные долины, озерные котловины (аллювиальные россыпи алмазов, золота; бокситы Тихвинского, Северо-Онежского рудных районов). Карстовые структуры могут формироваться за счет экзогенных и эндогенных процессов выщелачивания пород. Примером являются осадочные морские бокситовые месторождения (Красная Шапочка), гидротермальные месторождения золота Карлин, Куранах.

№ 18

1. Геоэкологиялық зерттеулер эколого – геологиялық зерттеулердің жағдайларын бағалап,

білу үшін жасалып отыр. Яғни, территорияны жатқа білу, бұл табиғи ортамен жұмыс жасау қауіпсіз екендігін, оның ішінде шикі минерал ресурстардың бұл табиғи ортада өсе

алатындығына көзімізді жеткізу. Осындай зерттемелердің нəтижесін эколого-геологиялық

картаға түсіріп отырады. Мұндай карта қатарына геоэкологиялық бағалау жəне

геоэкологиясы қауіпті деген карталарды жатқызамыз.

2. Складки встречаются обычно группами, занимающими определенную площадь, а такая совокупность складок называется складчатостью. В зависимости от происхождения выделяют экзогенную и эндогенную складчатость. Экзогенная складчатость встречается в поверхностной зоне и относится к тектоно-экзогенным структурам рудных полей и месторождений.

Эндогенная складчатость подразделяется Г.Д. Яковлевым (1982) на тектоногенную, тектоно-магматогенную и тектоно-метаморфогенную. В геологических структурах эндогенных рудных полей и месторождений наибольшая роль принадлежит тектоногенной складчатости.

Морфологические и генетические типы складок зависят от истории геологического развития рудоносных площадей.

В древних докембрийских образованиях обычно развиты сложные складчатые структуры, представленные изоклинальными складками, складками течения и скалывания. В деформированных слоистых толщах пород образуется кливаж и сланцеватость, происходит тектоническое разлинзование (будинаж) прослоев прочных пород.

В слоистых толщах пород палеозойского и мезозойского возраста образуются линейные складки с крутым падением крыльев и брахискладки.

В осадочном чехле платформ развиты пологие брахиформные и куполовидные складки, а также диапировые складки.

По механизму образования складки разделяются на следующие генетические типы: складки продольного изгиба со скольжением, складки поперечного изгиба, блокированные складки, диапировые складки, складки течения и скалывания.

Складчатые структуры имеют большое значение в размещении гидротермальных месторождений и определяют структурное положение и морфологические особенности рудных тел. Среди рудоносных складчатых структур наиболее часто встречаются складки продольного изгиба и реже отмечаются складки поперечного изгиба, блокированные и диапировые складки.

3. Геофизикалық өрістер құрамына жатады:

· Жердің табиғи өрістері (гравитациялық, геомагниттік, геоэлектрикалық, сейсмикалық, геотермиялық, ядролы-геофизикалық);

· Техногендік жасанды (жарылыстық, жарылыссыз, электрогенераторлар, ионизациялық сәулелелендіру) физикалық өрістер.

Ал енді геофизика нені зерттейді дегенге келсек, ол геологиялық нысандардан пайда болған әртүрлі геофизикалық өрістердің параметрлерін зерттейді. Геофизиканы геологиямен салыстырсақ, геологияның зерттеу аймағы - минералдар, жыныстар, қабаттар, құрылымдар, кен байлықтар және басқа геологиялық құбылыстар. Демек геофизика, геофизикалық өрістердің уақыт аралығында өзгеруін, оның кеңістікте таралуының біркелкі еместігін, құрылымын, табиғатын және оның қалыпты өрістен ауытқу шамасын зерттейді. Ең бастысы, бақылаған өрістер мен Жердің құрылысының байланысын анықтауға, геологиялық ортаны құрайтын тау жыныстарының құрамының біркелкі еместігіне, Жердегі өтіп жатқан процесстердің сипаттамасына, Күн мен Айдың әсеріне, ғарыштық 14 сәулелерге, техногендік белсенділікке және биосфераның әсеріне ерекше көңіл бөлу қажет. Геофизиканың басты мақсаты – ізденіс нысандары туралы, яғни, Жерде жүріп жатқан тектоникалық қозғалыстар, оның ішкі құрылысы және кен орындарының кеңістік координаттары туралы толық және шынайы мәлімет беру. Көптеген ғылыми пәндермен байланысы бар геофизиканы, шешетін мәселелеріне байланысты екі үлкен топқа бөлуге болады (1.3 сурет). Ондай ғылыми бағыттар:

· Жалпы геофизика. Жерді және басқа планеталарды фундаменталды тұрғыдан зерттеу;

· Қолданбалы геофизика. Адамзаттың түрлі бағыттағы іс әрекетін зерттеуге бағытталған ғылым.

№ 19

1. Экологические свойства и функции литосферы:

• Ресурсная,

• Геодинамическая,

• Геохимическая,

• Геофизическая.

• Составляющие части экологической геологии.

• Оценка состояния эколого-геологических условий.

Изучением определенных экологических функций литосферы занимаются такие научные направления:

Экологическое ресурсоведение(ресурсная) – исследования проводятся не на поиски и подсчет запасов полезных ископаемых, а на оценку их соответствия современному уровню потребления и рационального исследования с учетом экологических последствий.

Основными задачами этого раздела являются:

1) Оценка состояния минерально-сырьевых ресурсов с учетом развития современной цивилизации.

2) Геологическое обоснование предложений по регламентаций их потребления с учетом экологической позиции.

Экологическая геодинамика(геодинамическая) – изучает воздействие природных и антропогенных геологических процессов на биоту с позиции, как оценки возможных катастроф, так и комфортности ее проживания. Главными ее задачами являются:

1) Разработка методов оценки устойчивости приповерхностной части литосферы к изменению ее геодинамических параметров под влиянием природных факторов и техногенеза с учетом экологических последствий.

2) Эколого-геологическое обоснование инженерной защиты от опасных и катастрофических геологических процессов.

Экологическая геохимия(геохимическая) – изучает влияние геохимических полей и геопатогенных аномалий (неоднородностей земной коры) природного и техногенного происхождения на биоту. Среди этих полей выделяют: литогеохимические, гидрогеохимические, биогеохимические, атмогеохимические. Их исследование предполагает тесное сотрудничество экологов – геологов с медиками и сотрудниками санитарных служб.

Экологическая геофизика(геофизическая) – изучает геофизические поля природного и техногенного происхождения, их отклонения от нормы и воздействие на биоту. Предполагает также сотрудничество с медико-санитарными службами.

Оценка состояния эколого-геологических условий.

Для оценки экологической роли геологических показателей, т.е. при оценке их влияния на биоту, необходимо использовать не только геологические показатели, но и медико-биологические, в первую очередь – нормативные. При этом используются показатели разных типов: тематические, площадные, динамические.

1) Тематические – это содержательные показатели, характеризующие состояние эколого-геологической системы, биоты или их отдельных компонент.

2) Пространственные критерии оценивают площадь или объем нарушений по тем или иным тематическим показателям.

3) Динамические – характеризуют скорость нарастания неблагоприятных изменений, выявленных по тематическим показателям.

Учет особенностей литосферы позволил выделить следующие классы состояния эколого-геологической обстановки литосферы:

а) класс удовлетворительного (благоприятного) состояния – соответствует зоне экологической нормы экосистемы. Прямые критерии оценки имеют значения ниже фоновых (за исключением природных аномалий);

б) класс условно удовлетворительного (относительно неблагоприятного) состояния – зона экологического риска. Значения прямых критериев оценки эколого-геологического состояния литосферы превышают фоновые до 5 раз;

в) класс неудовлетворительного (весьма неблагоприятного) состояния – зона экологического кризиса. Значения прямых критериев оценки эколого-геологического состояния литосферы в 5 – 10 раз превышает фон;

г) класс катастрофического состояния – зона экологического бедствия. Значения прямых критериев эколого-геологического состояния литосферы более чем в 10 раз превышает фон.

2. Мұнай мен газ. Қазақстанда 200-дей мұнай және газ кен орындары анықталып барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат, 30 мұнай-газ-конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар. Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд. т, газ – 2,5 трлн./м3, конденсат – 0,7 млрд. м3. Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20 – 25 млрд. т деп бағаланады. Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий маңы мұнайлы-газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны ашылған, оларда республикадағы көмірсутек қорының 80%-ы (1,3 млрд. т мұнай, 700 млн. т шамасында конденсат, 1,7 млрд. м3 бос және 577 млрд. м3 сұйытылған газ) шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық үлесі мұнай мен газ өндірісінің жалпы балансында 30%-дан асады. Оңт. Маңғыстау мен Солт. Үстірт – Бозащы аймағындағы ең ірі кен орындар – Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Солт. Бозащы. Мұндағы мұнайдың барланған қоры 700 млн. т, конденсат – 1,4 млн. т және газ – 141,0 млрд. м3 кұрайды. Жалпы респ. баланста бұл аймақтағы көмірсутек өндірісінің үлесі 50% шамасына тең. Мұнайдың өнеркәсіптік мол қоры Оңт. Торғай мұнайлы-газды алабында анықталған (Құмкөл, Майбұлақ, Ащысай, Арысқұм, т.б. кен орындары). Бұл жерде жиынтық болжамдық қоры 400 млн. т шамасындағы 11 кен орыны барланған. Олардың ең ірісі – Құмкөл кен орыны (1990 жылдан мұнай өндіріле бастады). Бұл аймақтың мұнай өндірісіндегі үлесі 10% шамасында.

3. Закономерности возникновения и размещения месторожде­ний в первую очередь зависят от природы созидающих их про­цессов. Понятия рудонакопление, рудогенез, металлогенез фак­тически являются синонимами более выразительного термина — рудообразующий процесс.

Геологические процессы, определяющие формирование зем­ной коры, имеют вещественное выражение. Они сопровождают­ся миграцией вещества, его распределением и перераспределе­нием, концентрированием и деконцентрированием. К рудообразующим процессам принято относить такие геологические про­цессы и явления, которые вызывают обособление значительных масс высококонцентрированного рудного вещества (полезного ископаемого) за счет его однонаправленной миграции с паде­нием содержаний на одних и ростом на других, как правило, локальных участках земной коры. Очевидно, что подобные пе­ремещения вещества отвечают части более широких геологи­ческих процессов — породо- и структурообразования. Соответ­ственно, рудообразующие, или металлогенические процессы —естественные составляющие процессов породообразования, или петрогенеза. Практически рудообразующие процессы вычленя­ются из других геологических процессов лишь при анализе по­ведения и распределения элементов или металлов, входящих в число полезных ископаемых на той или иной стадии научно- технического прогресса.

При любых трактовках природы рудообразующих процессов в каждом из них выделяются три взаимосвязанных и сопряжен­ных в пространстве и времени отрезка: отделение рудного ве­щества от источника, перенос транспортирующими агентами, отложение и накопление в местах рудолокализации. Рудообразующим процессам эквивалентны рудообразующие системы, объединяющие источники вещества, транспортирующие агенты и месторождения.

Источники рудного вещества выступают в качестве исходно­го звена рудообразующих процессов. В. И. Смирнов [28] раз­делил источники рудного вещества по происхождению на три группы: ювенильную, подкоровую, связанную с базальтовой магмой; ассимиляционную, внутрикоровую, связанную с гра­нитной магмой; внемагматическую, связанную с выведением ве­щества химически активными растворами из различных частей земной коры, включая и самые верхние. Эволюция металлогенических обстановок в истории Земли естественно определяет изменение роли различных источников во времени и разные

варианты их сочетания и количественных соотношений в геоло­гическом пространстве.

А. И. Тугаринов, отмечая «вечную» миграцию рудного ве­щества в геологической истории, рассматривал в качестве его источника для месторождений ту ближайшую «остановку» в круговороте рудообразующих компонентов, которая предшест­вует их накоплению с обособлением в форме рудных тел. При таком подходе в круг источников вещества могут включаться и те его различные по концентрациям и масштабам скопления, которые возникали при металлогенических процессах, предшест­вовавших анализируемым. Концентрации подобного рода по формированию могут быть связаны с ювенильными или коровыми источниками, а в дальнейшем сами служат внемагматическими.

Изложенным определяется принципиальная возможность множественности природы источников и многоступенчатости на­копления рудного вещества, в конечном итоге воплощаемого в месторождениях. Реализация подобной возможности допустима при таком развитии геологических процессов, которое обеспе­чивает последовательное накопление тех или иных компонен­тов, не прерываемое рассеиванием. В целом, источники веще­ства могут разделяться как по возникновению (первоисточни­ки), так и по состоянию на периоды, предшествующие рудоотложению (промежуточные источники).