Фарміраванне беларускай нацыі. Адраджэнне беларускай мовы і літаратуры

Вялікія этнічныя супольнасці, якія атрымалі назву нацый, фарміраваліся ў эпоху пераходу ад феадалізму да капіталізму. Для аб'яднаных у нацыі людзей уласцівыя супольныя тэрыторыя пражывання, эканамічнае жыццё, матэрыяльная і духоўная культура, літаратурная мова. Раней за іншыя склаліся заходнееўрапейскія нацыі. Працэс утварэння англійскай і французкай нацый завяршыўся ў XV-XVI стст. Крыху марудна гэты працэс ішоў у раздробленых краінах - Італіі ды Германіі.

Іншай была сітуацыя ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Тут існавалі буйныя шматнацыянальныя імперыі: Аўстрыйская, Асманская, Ра-сійская. Іх урады, зразумела, былі зацікаўлены ў тэрытарыяльным адзінстве дзяржаў і аслабленні нацыянальных рухаў. Тым не менш у XIX ст. у цэнтры і на ўсходзе Еўропы актывізаваліся нацыянальныя рухі. У 1804-1813 і 1815 гг. уздымалі нацыянальна-вызваленчыя паўстанні сербы, у 1821-1829 гг. - грэкі, у 1830-1831 і 1863-1864 гг. - палякі і літвіны-беларусы. У выніку ўласнай актыўнай барацьбы і знешняй пад-трымкі некаторыя народы атрымалі дзяржаўнасць. Здолелі дамагчыся незалежнасці ад туркаў Грэцыя (1830), Сербія, Чарнагорыя і Румынія (1878), Балгарыя (1908). У 1867 г. венгры дамагліся пераўтварэння Аўстрыйскай імперыі ў Аўстра-Венгерскую, дзе абедзве часткі мелі суверэнныя правы. У складаных умовах адбывалася фарміраванне нацый на тэрыторыі Расійскай імперыі, у тым ліку беларускай.

Тэрыторыя, на якой адбываўся працэс складвання беларускай нацыі, у аснове супадае з тэрыторыяй сучаснай беларускай дзяржавы. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расійскай імперыі, Беларусь уваходзіла ў склад Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай губерняў. Згодна з Усерасійскім перапісам 1897 г., насельніцтва Беларусі налічвала 6.579,6 тыс. чалавек. 73% складалі беларусы, 13,8% - яўрэі, 4,7% - украінцы, 4,3% - рускія, 2,5% - палякі. Адметнай рысай тагачаснага становішча беларускага этнасу была абсалютная перавага вясковага насельніцтва. Да яго належала больш за 90% беларусаў. Наадварот, у гарадах беларусаў было няшмат - толькі 13,2%. 58,2% гарадскіх жыхароў былі яўрэямі, 17,8% -рускімі, 12% - палякамі. Іншаэтнічны горад на Беларусі стаў адной з прычын замаруджанасці кансалідацыі беларускай нацыі, бо менавіта ў гарадах канцэнтравалася інтэлектуальнае, культурнае, палітычнае жыццё, друк, шмат хутчэйшы абмен інфармацыі. У 2-й палове XIX - пачатку XX стст. канфесійная прыналежнасць усё яшчэ адыгрывала вялікую ролю ў грамадска-палітычным і нацыянальным жыцці. Нярэдкія, і асабліва сярод сялян, былі выпадкі, калі нацыянальная прыналежнасць вызначалася асобай у адпаведнасці з традыцыйнымі гістарычнымі ўяўленнямі: праваслаўныя беларусы маглі называць сябе рускімі, а католікі - палякамі. Напрыканцы XIX ст. сярод беларусаў быў 81% праваслаўных і 19% католікаў. Беларусы-католікі жылі пераважна ў паўночна-заходніх раёнах. Канфесійны падзел таксама адмоўна адбіўся на працэсе этнічнага згуртавання беларусаў.

Ва ўсім свеце ў якасці лідэра нацыянальных рухаў выступала, як правіла, эканамічная і інтэлектуальная эліта: Беларуская буржуазія адрознівалася слабасцю. Галоўным эканамічным заняткам большасці беларусаў была сельская гаспадарка. Заможнае сялянства было нешматлікая - каля 8%. На праваслаўную яго частку мелі моцны ўплыў руская праваслаўная царква і расійскія палітычныя сілы, на каталіцкую - каталіцкі касцёл і польскія партыі. У выніку вярхушка беларускага сялянства абыякава ці нават варожа ставілася да беларускага нацыянальнага руху. Яшчэ меншую долю складалі беларусы сярод гандлёва-прамысловай буржуазіі. Напрыканцы XIX ст. у пяці заходніх губернях 84,5% купцоў былі яўрэямі, 10,7% - рускімі. Беларусаў сярод іх было 1,7%.

Па-іншаму выглядала сітуацыя ў шляхецкім асяроддзі. 50% спадчынных шляхцічаў шасці беларуска-літоўскіх губерняў у 1897 г. назвалі сваёй роднай мовай беларускую. Нацыянальны рух развіваўся намаганнямі адносна нешматлікай групы выхадцаў са шляхты (пераважна небагатай), сялянства. Даволі многа беларусаў па роднай мове было сярод інтэлігенцыі, ніжэйшага чынавенства, служачых. Паводле перапісу 1897 г., яны складалі 60% настаўнікаў, 40% чыноўнікаў, 29% паштова-тэлеграфных служачых і г. д.

Позняе ўзнікненне і параўнальная слабасць беларускага нацыянальнага руху былі абумоўлены, сярод іншага, слаба развітай нацыянальнай беларускай самасвядомасцю часткі насельніцтва. У 1-й трэці XIX ст. Цэнтральную і Заходнюю Беларусь называлі Літвой, Усходнюю - Беларуссю. Пасля паўстання 1830- 1831 гг. расійскія ўлады на ўсю тэрыторыю распаўсюдзілі назву "Севера-Западны край", а насельніцтва спрабавалі падзяліць на рускіх (праваслаўных) і палякаў (католікаў). Шляхта і інтэлігенцыя супраціўляліся адміністратыўнай змене назвы этнасу і краіны. У адозвах К. Каліноўскага па-ранейшаму ўжываліся назвы Літвы і Беларусь, ліцвіны і беларусы.

Варта зазначыць, што назвы Літва трымаліся прыхільнікі адраджэння незалежнасці і дзяржаўнасці ў выглядзе адноўленай Рэчы Паспалітай абодвух народаў. Аднак пасля парады паўстанне 1963 г. гэта ідэя была цалкам пахаваная. Таму беларуская эліта адмовілася ад назвы Літва. Каб супраць стаяць пераўтварэнню Радзімы ў Паўночна-Заходні край Расіі, яны пагадзіліся з назвай Беларусь. Як кажуць, з двух гораў выбіраюць меньшае. Адпаведна, мясцовыя саманазвы "ліцвіны", "тутэйшыя" былі выціснуты этнонімам "беларусы". Перапіс 1897 г. засведчыў, што большасць жыхароў Беларусі ўжо засвоіла і трымалася яго.

Паўстанне стала прыкметным этапам у распаўсюджанні ідэй беларускага нацыянальнага руху. Кастусь Каліноўскі і яго паплечнікі актыўна выкарыстоўвалі беларускую мову ў прапагандысцкіх мэтах напярэдадні і падчас паўстання. На ёй былі напісаны агітацыйныя "Гутарка старога дзеда", "Гутарка двух суседаў", усе сем нумароў газеты "Мужыцкая праўда", "Лісты з-пад шыбеніцы" К. Каліноўскага.

Упершыню ж тэарэтычнае абгрунтаванне існавання асобнага беларускага этнасу было распрацавана беларускімі народнікамі. У двух нумарах свайго часопіса "Гоман", якія выйшлі ў 1884 г. у Санкт-Пецярбургу, а таксама ў іншых публіцыстычных творах яны прапанавалі цэльны, канцэптуальны погляд на Беларусь і беларускі народ, іх мінулае, сучасны стан і будучыню. Стаўленне ўладаў Расійскай імперыі да беларускага нацыянальнага руху ў цэлым было насцярожанае і падазронае. Палітыка русіфікацыі асабліва ўзмацнілася пасля падаўлення паўстання 1863 г. Яна праводзілася праз царкву, школу, друк. Публікацыя твораў на беларускай мове была фактычна забаронена. Выключэнне складалі толькі этнаграфічныя матэрыялы.

У такіх умовах даводзілася развівацца беларускай літаратуры. Новая беларуская літаратура зарадзілася ў 1-й палове XIX ст. Спробы пісаць па-беларуску рабілі Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Уладзіслаў Сыракомля. Аднак гэта былі толькі нешматлікія вершы. Яны былі напісаны пад уплывам беларускага фальклору. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч зрабіў беларускую мову асноўнай мовай сваёй творчасці. Яго вершаваныя і драматычныя творы "Гапон", "Пінская шляхта", "Залёты" і іншыя сталі буйной з'явай айчыннай літаратуры. Высокімі літаратурнымі вартасцямі адрозніваліся і паэтычныя зборнікі Францішка Багушэвіча "Дудка беларуская" (1891) і "Смык беларускі" (1894). Пасля адмены цэнзуры падчас рэвалюцыі 1905-1907 гг. Велізарную ролю ў станаўленні новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы адыграла газетае "Наша ніва", якая выходзіла ў 1906-1915 гг. у Вільні. У асяродку "Нашай нівы" выраслі класікі беларускай літаратуры Янка Купала, Якуб Колас, з ёй супрацоўнічаў Максім Багдановіч.

Паралельна адбывалася афармленне новай беларускай літаратурнай мовы. Яна фарміравалася на аснове сярэднебеларускіх гаворак. Вялікі ўплыў на гэты працэс аказалі паэма "Тарас на Парнасе", творы В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Лучыны. Найбольш актыўна нормы беларускай літаратурнай мовы выпрацоўваліся на пачатку XX ст. аўтарамі, якія друкаваліся ў "Нашай ніве": Я. Купалам, Я. Коласам, А Пашкевіч (Цёткай) і іншымі.

Другая палова XIX - пачатак XX стст. сталі вырашальным этапам працэсу фарміравання беларускай нацыі. Ён яшчэ не быў канчаткова завершаны, аднак менавіта ў гэтую эпоху выразна выявіліся і стабілізаваліся найбольш адметныя яе рысы.

Date: 2016-05-14; view: 703; Нарушение авторских прав