Дереу дамитын жоғары сезімталдықтың иммундық кешендік

(ІІІ-типі) түрі.

Бұл кезде антиденелер (ІgМ, G) аллергенмен биологиялық сұйықтарда (қанда, лимфада, жасушааралық сұйықтарда) байланысады да, аллерген - антидене иммундық кешен қүрады. Аллерген болып дәрі-дәрмектер, бөтен қан сары суы, тағамдық заттар, саңырауқүлақ ж. б. есептеледі. Егер бұл кешен антигеннің шамалы артықшылығымен болса, онда ол тамыр кемерлеріне жиналады. Құрылған аллерген - антидене кешені өзіне комплементті жабыстырады. Комплементтің компоненттері (С_3а, С_5а ж. б.) нейтрофилдерге хемотаксистік әсер етеді. Осыдан нейтрофилдер аллерген - антидене кешенін фагоциттейді және коллагеннен тұратын серпімділік талшықтарын ыдырататын, қан тамырларының өткізгіштігін жоғарылататын лизосомалық ферменттерді бөліп шығарады. Лейкоциттердің ыдырауы және лизосомалық ферменттердің босауы тіндердің протеолизіне, жасушааралық сұйықта К⁺ және Са²⁺ иондарының, жасуша ішінен босап шығуынан, мөлшері кебеюіне әкеледі. Осыдан тіндердің нервтік-еттік қозымдылығы көтеріледі. Протеолиздік ферменттердің әсерленуіне байланысты тіндердің және тамыр кемерлерінің өткізгіштігі жоғарылайды, ісіну пайда болады (11 -сурет).

Иммундық кешендер (преципитаттар) тромбоциттердің сыртына жабысып, оларды ыдыратады; қан ұюына қажетті тромбоциттік, фосфолипидтік фактор 3 босайды, тамыр ішінде қан ұюы болады, тромб құрылады, кейде қан кетулер болады.

ДДЖС-ң бұл түрі Артюс феноменінде, сарысулық ауру, анафилаксиялық шок, ревматизм, гломерулонефрит, геморрагиялық васкулит, жүйелі қызыл жегі аурулары кездерінде байқалады.

Тәжірибеде Артюс-Сахаровтың феноменін қоянда алуға болады. Ол үшін қоянға тері астына 0,5—1 мл жылқы қан сары суын әрбір 5—6 тәуліктен кейін жіберу керек. Біртіндеп жіберілген сары судың сіңірілуі азайып, гиперемия, ісіну мен лейкоциттердің эмиграциясымен сипатталатын қабыну реакциясы пайда болады. 4—5 екпеден кейін сары су енгізілген жердің тері астында және теріде қарқынды некроздық қабыну байқалады. Бұл кезде қанда тұндырғыш (преципитиндер) антиденелердің мөлшері қатты көтеріледі. Бұл преципитиндердің аллергендермен байланысуы иммундық кешендердің (преципитаттардың) құрылуына әкеледі. Олар тері капиллярларының эндотелийлерін бүліндіріп, тромбоз дамуына әкеліп, некроздық қабынуды дамытады. Осындай жергілікті серпілістер адамдарда да және ішкі ағзаларда да кездесуі мүмкін.

Анафилаксиялық реакцияның адамдардағы ерекше түрі болып сарысулық ауру есептеледі. Ол адамға емдік жылқының сары суын қайталап, кейде көп мөлшерде бір рет енгізгенде байқалады. Дерт жіберілген бетен антигенге қарсы антиденелер түзілгеннен кейін біртіндеп дамиды. Сондықтан емдік сары суды бірінші жібергеннен кейін 7—12 күн өткен соң сырқат адамның лимфалық түйіндері үлкейеді, есекжем, теріде қышитын бөртпелер пайда болады, көз қабағы, бет және буындар ісінеді. Кейде олар ауырып, дене қызуы көтеріледі. Бұл белгілердің пайда болуы организмде жылқының қан сары суына арнайы антиденелер өндірілуімен байланысты. Өндірілген антиденелер қанда бос күйінде айналып жүрген жылқының сары суымен (аллергенмен) байланысып, иммундық кешен құрады. Олар капиллярлардың эндотелий жасушаларына тері, бүйрек ж. б. тіндердің жасушаларына, лимфоциттерге жабысады. Осыдан капиллярлардың өткізгіштігі жоғарлайды, ісіну, есекжем, лимфалық түйіндердің, бүйрек шумақтарының, жүректің қабынулары ж. б. бұзылыстар дамиды.

Сайып келгенде, сезімталдығы жоғарылаған организмге арнайы сенсибилизация шақырған аллерген қайталап түскенде аллерген мен антидененің арасында физикалық-химиялық реакциялар пайда болады, аллерген мен антиденеден түратын макромолекулалық иммундық кешен қүрылады. Осының нәтижесінде ДДЖС-ң медиаторлары пайда болады. Оларға гистамин, серотонин, простагландиндер (ПГҒ2а), лейкотриендер Д4, лизосомалық ферменттер, эозинофилдердің хемотаксистік факторы, әсерленген комплемент жүйесі, Хагеман факторы және калликреин жүйесі жатады. Комплемент жүйесінің әсерленуі тін жасушаларының және микробтардың мембраналарын ыдыратады, жаңа биологиялық белсенді заттардың босануына әкеледі, фагоцитозды, қанның протеолиздік ферменттерін, Хагеман факторын әсерлендіреді, мес жасушаларының түйіршіксізденуін туындатады. Хагеман факторының әсерленуі қан ұю жүйесін арттырады, калликреинкинин жүйесін ынталандырып, брадикинин қүрылуына әкеледі. Ол тамырларды кеңітіп, олардың өткізгіштігін жоғарлатады, тегіс еттердің жиырылуына әкеледі, ауыру сезімін шақырады.

Көрсетілген аллергияның медиаторларының әсерлерінен тіндер мен жасушалардың, ағзалардың қызметтері өзгереді, ДДЖС-тің 3-ші патофизиологиялық өзгерістерінің сатысы дамиды. Патофизиологиялық өзгерістер аллерген-антидене байланысуынан бүлінген жасушалардың, тіндердің, ағзалардың және жалпы организмнің бұзылыстарынан тұрады.

Аллергендердің әсерінен қан жасушалары (эритроциттер, тромбоциттер, лейкоциттер), дәнекер тін жасушалары (гистиоциттер, лаброциттер ж. б.), нерв, тегіс ет, тамыр, жүрек ж. б. жасушалар бүлінеді. Нерв жасушалары өзгеруінен қозу және тежелу үрдістері бұзылады, тегіс ет жасушалары өзгергеннен контрактуралық жиырылу пайда болады. Тамыр жасушаларының өзгеруінен өткізгіштіктің жоғарлауына, экссудация мен лейкоциттер эмиграциясының күшеюіне әкеледі. Қан базофилдері мен лаброциттердің түйіршіксізденуі болады.

Көрсетілген жасуша өзгерістері жеке ағзалардың қызметтері өзгеруіне әкеледі. Бұған ағзалардың нервтік, гуморалдық реттелуінің бұзылыстары қосылады. Бұл кезде қан айналымы жүйесі бұзылады. Жүрек соғуы әлсірейді, артериялық қысым төмендейді, қан тамырларының өткізгіштігі қатты көтеріледі, тонусы азаяды. Бұл өзгерістерге ацетилхолин, брадикинин, гистамин, серотонин және кейбір простагландиндер әкелуі мүмкін. Сыртқы тыныс алу ағзаларының қызметтері бұзылады. Брадикинин, серотонин, гистамин, лейкотриендер бронхиолалардың тегіс еттерін жиырады, бронхоспазм дамиды, өкпеде ауа өтетін жолдардың саңылауы тарылады. Сонымен бірге эпителий жасушаларының секрециялық қызметі көтерілуінен көптеп қою шырыш шығарыла бастайды, бронхиолаларды және алвеолаларды қоршаған капиллярлар кеңиді, олардың өткізгіштігі жоғарылайды, тіннің ісінуі болады. Осы көрсетілгендердің бәрі тыныс алуды ауырлатып, экспирациялық алқыну (демді сыртқа шығарудың қиындауы) пайда болады. Адамда аллергиялық реакциялардың патофизиологиялық бұзылыстар сатысының жалпы көріністері түтас организм серпілісі ретінде әртүрлі аллергиялық аурулар мен синдромдар түрлерінде байқалады (олар жоғарыда келтірілді).

Аллергиялық серпілістердіњ ІV-түрі немесе жасушалардың қатысуымен отетін, баяу дамитын жоғары сезімталдық (БДЖС)

БДЖС-ты алғаш 1890 жылы Р. Кох ашты. Ол туберкулезбен ауыратын адамға тері астына туберкулин жібергенде 24—48 сағаттан кейін сол жерде қызару, домбығу пайда болатынын көрсетті. Демек, туберкулездің қоздырушысымен организмнің түйісуі нәтижесінде оның сезімталдығы жоғарылайды, сенсибилизация дамиды. Осыған Пиркенің туберкулезді анықтау реакциясы негізделген.

БДЖС тек XX ғасырдың 40—50 жылдары зерттеушілердің назарын аударды. Өйткені ағзалардың басқа организмге ауыстырылып отырғызылуына байланысты тін үйлесімсіздігін зерттеулерде трансплантациялық иммунитет деген түсінік қалыптасты. Бөтен трансплантатты ыдыратудың негізгі жолы жасушалық иммундық үрдіспен байланысты.

БДЖС-тың ДДЖС-тан айырмашылықтары:

1. БДЖС дамуы сенсибилизацияланған организмде антиде-нелердің немесе антиген-антидене байланыстарының болуымен байланысты емес;

2. БДЖС-ты жануарларға сенсибилизацияланған жануарлардың қан сары суын (антиденелерін) жіберу арқылы алуға болмайды;

3. БДЖС-тың енжар сенсибилизациясын жануарларға белсенді сенсибилизацияланған жануарлардың лимфалық түйіндерінің, көкбауырдың жасушаларын немесе қан лимфоциттерін жіберу арқылы алуға болады. Сенсибилизацияланған лимфоциттерде БДЖС-ты енжар түрде тасымалдайтын, Лоуренс (1955) ашқан, «ауыстыру факторы» болады. Ол трипсиннің, ДНКазаның, РНКазаның әсерлеріне тұрақты, пептид (м. м. 700—4000)

4. БДЖС антиген енгеннен кейін бірнеше сағаттың ішінде дамып, ең жоғары деңгейге 24—48 сағаттан кейін жетеді;

5. ДДЖС-тің жергілікті ошағы тез дамитын сероздық-экссудаттық қабынумен қалыптасады және оның жасушалық қүрамы полиморфты ядролы жасушалардан (нейтрофилдер, эозинофилдер ж. б.) тұрады. БДЖС-тың жергілікті ошағы ұзаққа созылатын тығыз инфилтрат түрінде көрінеді және жасушалық құрамы моноядролық жасушалардан (лимфоциттерден, моноциттерден ж. б. макрофагтардан) тұрады.

БДЖС туберкулездің микобактерияларының, туляремияның, бруцеллездің, мерездің, көкжөтелдің қоздырғыштарының антигендерімен, вирустармен (қызылша, шешек ж. б.), қарапайымдардың, құрттардың антигендерімен ж. б. шақырылады. Бүл кезде БДЖС организмнің қорғаныстық қызметтері болып есептеледі. Олар жұқпаларға қарсы жасушалық иммунитетті қамтамасыз етеді. Бірақ ұзаққа созылған қабынулық серпілістер, БДЖС-тың қорғаныстық маңызын бүркейтін, дерттік өзгерістерге әкеледі, БДЖС-қа әртүрлі гаптендер де (динитрохлорбензол, бояулар, дәрілік препараттар, өсімдік улары ж. б.) әкелуі мүмкін.

БДЖС ерекше түрі болып көптеген өндірістік және тұрмыстық жанасулық дерматиттер ж. б. аурулар есептеледі.

Ағзалар мен тіндерді басқа организмге ауыстырып отырғызганда тіндік үйлесімдікке жауапты антигендер (транс-плантациялық антигендер) БДЖС-ты жігерлендіреді. БДЖС жақсы еритін молекулалық массасы және иммуногендік қасиеті төмен антигендермен немесе кейбір бактериялық анатоксиндермен, жасуша ішінде тіршілігін ұзақ сақтайтын бактериялармен шақырылады және бүл сезімталдық даму үшін қанға антигеннің біртіндеп аз мөлшерде түсуі шарт.

Иммундық әсерленістер сатысында организмге сырттан түскен немесе өзінде құрылған аллергендер макрофагтармен байланыстырылып, өңдеуден өткеннен кейін, сыртында антигенді танитын рецепторлары бар жәрдемші Т_х-лимфо-циттерге беріледі. (12-сурет). Бұлар интерлейкин - 2 өндіріп, Т-жендет және жады жасушаларының өсіп-өнуін жігерлен-діреді. Организмге аллерген қайталап түскенінде жедел иммундық жауап қайтаруда Т-жады жасушаларының маңызы өте зор. Т_к-жендет лимфоциттер бетен аллергендер (бактерия-лар, дәрілер, химиялық заттар) орналасқан немесе аутоаллергендері бар ағзалар мен тіндерге немесе ауыстырылып отырғызылған ағзаға жабысады. Содан керсетілген аллергендер мен жендет лимфоциттер байланысады. Осының нәтижесінде БДЖС-тың екінші, патохимиялық өгерістер сатысы дамиды. Бұл кезде жасушаларға жабысқан Т-лимфоциттері лимфокиндер (медиаторлар) шығарады. Бұл лимфокиндер — нәруыздық заттар және олардың көпшілігі гликопротеидтер. Нысана — жасушалардың сыртқы беттерінде әрбір лимфокинге рецепторлар болады. Лимфокиндер әртүрлі әсер етеді (31-кесте). Олар жасушалардың қимылын өзгертеді, қабынуға қатысатын жасушалардың белсенділігін арттырады, жасушалардың есіп-өнуі мен жетілуіне ықпал етеді, иммундық қабілетті жасушалардың бірігуін реттейді. Олар макрофагтарға.және нейтрофилдерге, лимфоциттерге, фибробластарға, сүйек кемігінің бағаналы жасушасына, ісік жасушаларына, ауыс-тырылып отырғызылған ағза жасушаларына, аутоаллергені бар ағза жасушаларына ж. б. әсер етеді.

Лимфокиндер әсер ету түрлеріне қарай: жасушалардың белсенділігін төмендететін (макрофагтар мен лимфоциттердің миврациясын тежейтін фактор, макрофагтардың агглютинациясын туындататын фактор, лимфотоксиндер ж. б.) және арттыратын (макрофагтар мен лимфоциттерді белсендіретін фактор, митогендік фактор, ауыстыру факторы ж. б.) болып бөлінеді.

Лимфокиндердің әсерлерінен аллерген орналасқан жерде бірнеше сағаттың ішінде макрофагтар, лимфоциттер, моноциттер жиналып қалады, қан тамырларының өткізгіштігі жоғарылайды, қабыну процесі дамиды. Иммундық қабілетті тіндерде (лимфалық түйіндерде, сүйек кемігінде, көкбауырда ж.б.) бласстрансформация (лимфоциттердің жас түріне ауысуы) байқалады, антиденелердің түзілуі және Т-лимфо-циттердің құрылуы артады.

· Иллюстрациялық материалдар:

Кестелер: