Главная Случайная страница


Полезное:

Как сделать разговор полезным и приятным Как сделать объемную звезду своими руками Как сделать то, что делать не хочется? Как сделать погремушку Как сделать так чтобы женщины сами знакомились с вами Как сделать идею коммерческой Как сделать хорошую растяжку ног? Как сделать наш разум здоровым? Как сделать, чтобы люди обманывали меньше Вопрос 4. Как сделать так, чтобы вас уважали и ценили? Как сделать лучше себе и другим людям Как сделать свидание интересным?


Категории:

АрхитектураАстрономияБиологияГеографияГеологияИнформатикаИскусствоИсторияКулинарияКультураМаркетингМатематикаМедицинаМенеджментОхрана трудаПравоПроизводствоПсихологияРелигияСоциологияСпортТехникаФизикаФилософияХимияЭкологияЭкономикаЭлектроника






Бүлек. Габдулла Тукай Казан чоры биогрфиясе





Мин хәзер Казанда инде. Уральскида вакыт шуны сөйли-сөйли авыз суларым кибеп бетдеге вә шунда бару хакында шигырьләр яздыкым Казанда инде!.. Монда күңелле. Дус – иш, зыялылар күп, сөйләшәбез, көлешәбез, укыйбыз...

(Г.Тукайның Г.Кариевка язган хатыннан, 1907)

 

1907 нче елның көзеннән Тукайның Казан чоры – халкына, Ватанына шигьри сүзен әйтер өчен бирелгән биш ел да сигез айлык дәвере башлана. Казан... Ул – нинди шәһәр аның нинди үзенчәлекләре, нинди культурасы, рухи байлыгы бар? Казан үзенең мәшһүр университеты, андагы математика, химия мәктәбе белән бөтен Россия империясенең гыйлем үзәкләреннән берсе була. Университетның типографиясе татар һәм урта Азия – Казакъстан халыклары өчен бик күп уку китаплары, дәреслекләр бастырып бу халыкларны агартуга зур өлеш кертә. Университеттагы Көнчыгыш факультетында демократик карашлы галимнәр зур тәэсир ясаган: монда профессор Готвальлар, Катановлар һ.б. белән Мәрҗаниләр, Насыйрилар Болгар тарихын, татар фольклорын өйрәнгәннәр.

Казанга килгәндә ул әле “кечкен генә гәүдәле, өстенә иңбашлары төшеп тора торган кием кигән, бер күзенә бераз ак төшкән, йонсыз-төксез, өтек кенә бер малай” була. [4]

Шушы кайтудан алып соңгы көннәренә кадәр Г.Тукай Казанда яши. Шагыйрь биредә шәкертләр һәм студентлар акчаларына чыгарыла торган “Әльислах” газетасы белән якын иҗади элемтә урнаштыра. Шул чордагы газеталарга караганда, “Әльислах” иң демократик, иң прогрессив газета була. 1908 нче елның ахырларына кадәр Г.Тукай “Әльислах”ның әдәбият бүлеген алып бара. Газетаның һәр номерына диярлек шигырьләрен биреп тора. Газет чыгачак кичне Вафа Бәхтияров белән бергә типографига бара ул. “Тукай анда шигырьләренең корректурасын карый. Вафа Бәхтияровның эше беткәнче, типогрфия конторасының өстәленә яки өйгән кәгазьләр өстендә ятып йоклый, яки җырлап утыра торган була. Тукай “Әльислах”та бирелеп, һәрбер эшкә ярдәм итә”. [5]

Ләкин, Г.Камал сүзләре белән әйткәндә, “ярлы оешманың барлы-юклы акчасы Г.Тукайның тормышын тәэмин итә алмыйлар”.[6]

Ф.Әмирхан, Г.Камал ерак Уральскидан килгән Тукайны Казан һәм аның эчке дөньясы белән таныштыралар, эчкерсез күңелле яңа дуска эшлекле киңәшләр бирәләр.

Казан – университетлы, институтлы, берничә гимназияле, күп санлы реальное училищелы, мәдрәсәле, бик күп клублы, әллә ничә төрле җәмгыятьле шәһәр. Әллә ничә газета-журнал, әллә ничә типография бар анда. Тукай, Казанга килгәч тә әнә шул культура-мәгърифәт атмосферасына чумып, иң кирәкле ике юнәлешне сайлап ала: халык әдәбиятын күтәрү һәм яшь буын өчен әсәрләр, уку китаплары, дәреслекләр язу. Тукай балалар әдәбиятына һәм халык әдәбиятын өйрәнү, бастырып чыгару эшенә нигез сала. Аның Казандагы кыска гомерендә балалар өчен булган унөч, халык иҗаты буенча дүрт, барлыгы утыздан артык китабы чыга.

Казанда Тукайның энергиясе яңа, киң мәйдан сорый. 1910 нчы елның башында журналист Әхмәт Урманчиев редакторлыгында сатирик журнал “Ялт-йолт” чыга башлый. Тукай бөтен көчен шушы журналга бирә, сатирик әсәрләренең бик күбесе “Ялт-йолт”та басыла. Ул шәһәрнең иҗтимагый эшләрендә актив катнаша. Әйтик, “Шәрык клубы” программасындагы кичәләрдә концертлар, лекцияләрне оештыруда Г.Коләхмәтов, Ф.Әмирхан, Ф.Агеев, С.Рахманколый кебек алдынгы карашлы яшьләр белән бергә эшли. Концертларда үзе чыгыш ясый. 1910 нчы елның 15 нче апрелендә “Шәрык клубы”нда халык иҗаты буенча лекция укып, шәһәр яшьләрен таң калдыра.

Шагыйрь үзенең табигый фикер әзерлеге белән илдә яңа революцион күтәрелеш башланганны тоеп ала. Әле генә кара реакция эзәрлекләүләре, тикшерүләр, төрмәләр, судлар белән тетрәнеп алган татар яшьләре каршына чыгып, Тукай тарихи оптимизм тулы сүзләрен әйтә: “Дөресен әйткәндә, халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул”.[7]

Тукай поэзиясенең чәчәк аткан вакыты, әлбәттә, Казан чоры. Китап нәшриятлары алдан ук аның әсәрләрен басарга вәгъдә биреп торалар, аның әсәрләрен Оренбургтагы “Шура” белән “Вакыт”та, Казандагы “Йолдыз” да көтеп кенә тора. Ихтимал, Г.Камал йогынтысындадыр (ул “Йолдыз”редакциясендә эшли), Тукайның социаль характердагы бик күп шигырьләре либераль юнәлештәге “Йолдыз”да басыла. Социаль-политик эчтәлекле “Хөрмәтле Хөсәен ядкаре”, “Көзге җилләр” кебек иң көчле шигырьләренең бу газетада басылуы шулай уйларга нигез бирә. Тукайның шагыйрь буларак дәрәҗәсе шулкадәр зур югарылыкка менә ки, байлар акчасына чыгып килгән дини-фәлсәфи, әдәби- политик журнал “Шура” Тукайның байларны тәнкыйди иткән үткен социаль мотивлы “Сайфия” шигырен дөньяга чыгара.

Татар театрының эшчәнлегендә дә Тукай зур игътибар бирә. Казанда профессиональ татар театрын оештыруда Тукайның каләмдәш дуслары Г.Камал, С.Рәмиев, Г.Кариевлар һ.б. янып эшлиләр. Беренче спектакльләр уйнала, бу хәрәкәткә демократик яшьләр актив кушыла. Г.Тукай демократик театр хәрәкәтен ихлас хуплап, татар театры эшләп китүгә, милли культура хәрәкәте үсүгә шатланып, “Театр” шигырен яза. “Халыкка дәресе гыйбрәттер театр...”, “Театр яктылыкка-нурга илтә, кире юлга җибәрми, уңга илтә”, “Ул дарел-голүм (белем йорты), дарел-әдәбтер (әдәп йорты). [8]

Театрның үзәгендә төп фигура – Тукайның яшьтәше һәм Уральскидагы сабакташы Габдулла Кариев. Театрда әсәрләрен куйдыручы, кайбер спектакльләрдә үзе дә уйнаучы – Г.Камал. Тукайның Казанга килгәч язган иң әүвәлге шигырьләреннән берсе театр турында. Театрның әһәмиятен Тукай әхлакый яктан гына түгел, социаль караштан чыгып та билгели.

Кызганычка каршы, Тукайның әйләнә-тирәсендә гел Хөсәен, Әмирхан, Гафур һәм Камаллар гына булмый. Казан-чуар шәһәр, анда “пролетарий, марксист-большевик, галим-профессор, жор сәүдәгәр, корсагын киергән татар бае, поп-академик, киез хата кигән меңләгән шәкерт, картуз кигән студент, бәхет эзләп килгән йомышчы малайлар, ак манжетлы интеллигент, ачлы-туклы журналист” һ.б. бик күпләр яши.[9] Шул чуар корама эчендә бишбугаз милләтчеләр, кадимчеләр, бохарачы-төрекчеләр, тагын әллә кемнәр, әллә кемнәр гөҗли, аваз сала. Соңгыларының җыела торган урыны - Тукай яшәгән “Болгар” номерларының тәрәзә астында гына- Печән базары. Монда төрле караштагы кешеләрне очратырга була. Бу атмосфера Тукайның тыны буыла, Печән базары аңа татар тормышының артталыгы символы булып күренә башлый. Шулай да Печән базары Тукай иҗатына зур файда китерә: сатирик әдәбиятыбызның иң гүзәл үрнәге булган “Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш” поэмасы язылуга сәбәп була. Бу поэманы “Купеческое собрание” бинасында алык алдында укып, ул үзенә мәңгелек шөһрәт казана (Шәрәфләр исә Тукай белән шул ук кичтә сөйләшәләр һәм атна-ун көн дигәндә китапны бастырып та чыгаралар). Казан шәһәре Тукайның дөньяга карашын бик нык тирәнәйтә. Казанда ул күптөрле рухи халәт кичерә, дәртле эш, кара реакция елларында вакыты-вакыты белән күңел төшенкелеге, унынчы еллардан соң янә күңел күтәренкелеге, якты өметләр...

Кайвакытта Казан атмосферасында эче пошып, Тукай сәяхәткә чыгып китә: Нижний Новгородка Мәкәрҗә ярминкәсенә барып килә; Сембер губернасында Гурьевка фабрикасында була; Әстерханга Сәгыйть Рәмиев янына кунакка бара. Шәһәрдә булганда да гел хәрәкәттә: әле “Шәрык клубы”нда концертта катнаша; әле “Мөхәммәдия” шәкертләре алдында чыгыш ясый; Крестовникалар заводы белән таныша.

Күптәннән килгән үпкә авыруы көннән-көн көчәя. Шуның өстенә 1912 нче елның мартында зур фаҗига кичерә: ул “әүлия” дип атаган Хөсәен Ямашев – татар халкының иң гүзәл улларыннан берсе – кинәт үлеп китә. Бу көтелмәгән үлем Казан яшьләрен тетрәндереп җибәрә. Тукай Хөсәен Ямашевка багышлап ике шигырь яза. Ямашев үлгәч, ничектер, дөньядан күңеле бизеп китә. Ул сәяхәткә чыга, Уфада, Петербургта була, аннан тагын Уфага килә. Дусларының киңәшен тотып, сәламәтлеген кайгырта башлый, казакъ даласына барып кымыз эчә. Бу йөрүләр, бу сәяхәтләр нәтиҗәсе буларак,искиткеч бай тасвирлы юлъязмалар циклы туа. [10] Шулай да гомер елларының инде санаулы гына калганын Тукай аңлый. Дөресрәге – айларының. Шуңа күрә, бер генә көнен дә әрәм итми, халыкка әйтәсе сүзләрен әйтеп бетерергә ашыга. 1912 нче елның җәендә Ф.Әмирхан белән бергәләп яңа әдәби-сәнгать журналы чыгарырга ниятләнәләр. Моның нәшире итеп шул заманның алдынгы фикерле укымышлысы Әхмәтгәрәй Хөсәнине күндерәләр. Хөсәниләрнең Аккош күле янындагы дачасында мондый карар кабул ителә: журналны “Аң» дип исемләргә Тукай аның беренче саны өчен махсус шигырь яза:

 

Без бишенче елны бер көнне уяндык таң белән,

Эшкә дәгъвәт итте безне кемдер изге нам белән.

Эшкә ябшыр чак җитеп, ямьсез озын төн үткәнен

Күз ачып белдек без, үлчәп күктәге Чулпан белән.

Булса да ул чакта бездә керсез иман, саф күңел,

Күз һаман булды эренле, йөз дә саф һәм пакъ түгел.

Шул сәбәпле дустны, дошманны дөрест фәркъ итмичә,

Күп саташдырдык рәзил шәйтанны чын инсан белән.

Аңгы-минге баш белән дә эшләдек, булсын кабул;

Җәбраил ачкай ул эшләргә сигез кат күккә юл.

Үтте инде,дустларым, ул үткән эш, ни булса ул;

Инде эшлик саф, ачык күзләр белән, чын аң белән.[11]

 

1913 нче елның башында шагыйрьнең сәламәтлеге бик нык какшый. Ләкин ул иҗат эшен туктатмый. Тукайның соңгы айларында язган әсәрләре аның чын мәгънәсендә зур патриот, гражданин һәм тарихны тирәнтен аңлаган шәхес икәнен исбат итәләр. Аның иң соңгы шигырьләрендә кат-кат Лев Толстойга мөрәҗәгать итүе, Шиһабетдин Мәрҗәни шәхесе турында язуы, “Уянгач беренче эшем”, “Юбилей мөнәсәбәте белән”, “Ике ихтар” кебек публицстикасы һәм “Олугъ мөнәсәбәте белән халык өмидләре”, “Суык” шигырьләре – чын мәгънәсендә шедеврлар. Бу – шагыйрьне үз гомеренә йомгак ясавы, әйтәсе килгәнне әйтеп калырга омтылуы.

Тукай Клячкин больницасына кергәндә дә үзенең соңгы “сәяхәткә” чыгуын аңлап китә. Иртәгә больницага ятар алдыннан ул “Амур”дагы күршесе Ф.Әмирхан янына керә. Әмирхан аңа:

- Тиз терелеп чык, тиз күрешик!- дигәч Тукай:

- Юк, тиз күрешмик әле, син озаграк яшә, - ди...[12]

15(2) апрелендә шагыйрьнең йөрәге тибүдән туктый.

Казан шәһәренең моңа кадәр андый күп халык җыйган җеназа күргәне булмый. Авылларда, шәһәр мәдрәсәләрендә Тукайны күмгән көнне дәресләр уздырылмый. Матбугат органнары илнең төрле почмакларыннан килгән кайгы телеграммалары белән күмелә. Мәскәү, Петербургта чыккан рус матбугатында бу турыда хәбәрләр күренә. Бигрәк тә “Мусульманская газета” бу кайгылы хәлгә күп урын бирә. Анда телеграммалардан тыш Тукайга багышланган русча шигырьләр басыла. Рус һәм чит ил матбугаты Тукай шәхесе белән кызыксына башлый. Петербург газетасы “День” Тукайны «Татарский Пушкин” дип атап зур мәкалә бастыра. “Восточный сборник” дигән академик җыентыкта Тукайның биографиясе, берничә шигырьнең русчага тәрҗемәсе бирелә. Лондонда чыга торган “The Russian Review” (Рус журналы)1914 нче елда Тукай турында мәгълүмат бирә, аның “Пар ат” шигырен инглизчә бастыра. Тукай турында Төркия матбугатында күп языла...

Казан шәһәренең бүген Островский исеме белән йөртелгән урамындагы болницадан Тукайны Яңа бистә зиратына озаталар. 1912 нче елда шагырь болай яза:

Бервакыт онтыр җиһан Пушкинне һәм “ Евгениен”,

Яүме мәхшәрсез онытмаслар бәрәңгемне минем.

Язганын булса бәкалы, ул бәкага тартыла;

Мин дә булдым һич тә онытылмас кеше шул аркада. [13]

 

Date: 2015-05-23; view: 1137; Нарушение авторских прав; Помощь в написании работы --> СЮДА...



mydocx.ru - 2015-2024 year. (0.008 sec.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав - Пожаловаться на публикацию