Даму психологиясы

Даму психологиясы немесе жас ерекшеліктерінің психологиясы — жеке адамның психикалық дамуын, өмір тіршілігінде қалыптасу зандылықтарын танып білуге көмектесетін психология ғылымының дербес саласы. Даму:

1) материалдық объектілердің заңды, бағытты, қайтымсыз өзгеруі, нәтижесінде объектінің жаңа қасиеттері туындайды;

2) тұлғаның сыртқы және ішкі, басқарылатын және басқарылмайтын факторлардың әсерімен даму үрдісі.

Даму кезінде адамда сандық және сапалық өзгерістер туындайды. Даму психологиясы адамның жеке басының қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді, адам жасының өсуіне сәйкес психикалық даму ерекшеліктерін азаматтық қасиеттерінің кемелдену жағдайларын, өзіндік ерекшеліктеріндегі психологиялық зандылықтарымен таныстырады. Даму психологиясы психикалық дамудың қозғаушы күшін, заңдылықтарын және адамның онтогенезде қалыптасуын қарастырады.

Даму психологиясы келесі бөлімдерден тұрады:

мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы;

бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуы мен жеке басының қалыптасуы;

жеткіншектердің психикалық даму ерекшеліктері мен жеке бастарының қалыптасуы;

жасөспірімдердің психикалық дамулары мен психологиялық ерекшеліктері;

ересектер мен егде жастағылардың психологиялық ерекшеліктері;

қартайған жастағылардың (геронтопсихология) психологиялық ахуалдары.

Даму психологиясы — онтогенезде адамның психологиялық және қылықтық дамуының заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттейтін мәліметтері бар психологиялық зерттеулер саласы. Дамудың әлеуметті жағдайы — адамның психологиялық және қылықтық дамуы өтетін әлеуметтік жағдай. Дамудың әлеуметтік жағдайы дамудың қандай факторлар жүйесіне байланысты екендігін де қарастырады Дамудың жақын зонасы — психикалық дамудың мүмкіндіктері, адамға сырттан минималды көмек беру арқылы ашылады. Дамудың жақын зонасы ұғымын әйгілі ғалым Л.С.Выготский енгізген. Дамудың жақын зонасы - айналадағы адамдардың кішігірім көмегін немесе демеуінің негізінде балада айқындалатын және соларды пайдаланып оның шынайы дамуына мүмкіндіктер. Дамытатын күштер — балаларды оқыту мен тәрбиелеуде ересектердің өз алдына қойылатын мақсаттары, яғни баланың өзін өзі жетілдірудегі қажеттіліктері.^[1]

Адамның психикалық дамуында алғашқы адамдардың қоғамдық санасында бейнеленген өндірістік қатынастардың маңызы зор. Қалыптасқан келе жатқан қоғамдық сана өз тарапынан, жеке адамдар санасында өзінің таңбасын қалдырып отырды.
Жануарладың бір-бірімен өзара қарым-қатынастарының ереушеліктерін олардың «өздерінің» өзгешелегі көрсетеді. Бір жануардың басқағ дыбыстар арқылы әсер етуі жануарлардың басқаға дыбыстар арқылы әсер етуі жануарлардың қарым-қатынасын білдіретін белгілі. Бұл кезде адамның сөздік қарым –қатынасын сипаттайтын үрдіс бола ма? Олардың сырттай ұқсастығы болатыны рас. Іштей бұл үрдістер түбегелей өзгеше болады. Адам өз сөзінде бір объективтік мазмұнды білдіреді және өзіне айтылғн сөзге дыбыстүрінде ғана емес, сөзде айтылған ақиқатқа жауап береді. Жануарлардың дауыспен қарым-қатынас жасауы бұдан мүлдем өзгеше болады. Мәселен, топтасып өмір сүретін құстарға топқа төніп тұрған қауіпті білдіретін арнайы дыбыстар болады. Жануарлардың бұл дыбыстарында объективтік нәрсенің тұрақты мағынасы болмайды.
Адам санасының пайда болуы және оның психологиялық сипаты дамуының жоғары, жаңа кезеңінің басталуын білдіреді. Санадағы беунелеудің жануарларға тән психикалық бейнелеуден айырмашылығы – бұл зат болмасының бейнеленуі.
Адамның саналы әректінің ерекшеліктері үш түрлі сипатта болады.бұл ерекшеліктердің біріншісінің мәні мынада: адамның саналы әрекетінің биологиялық ықпалдар мен қажеттіліктерге бағынбай, олармен үйлеспей, тіпті олардан басым болады (мысалы, батырлық).
Адамның саналы әрекетінің екінші ерекшелігі, бүл жануарлардың мінез-құлқына қарағанда, оның ортадан алған көрнекті әсерлер арқылы айқындалуы міндет емес. Адам орта жағдайынан жануарларға қарағанда әлдеқайда терең білдіреді.
Үшінші ерекшелігінің мәні, ол адамның білімділігі мен іскерлігінің басым көпшілігі оның өзіндік тәжірибиесінің нәтижесі болмай, ұрпақтың тарихи-қоғамдық тәжірибесімен меңгеріледі. Бұл адамның саналы әрекетін жануардың мінез-құлқына түбегейлі өзгеше екенін көрсетеді.
Адам санасының дамуы әрқашан да жалпы тарихтың үрдістің барысына бағыныштыболды, оның қоғамдық болмыс, яғни сол қоғамның өмірі белгілейді. Ал бұл өмірдің аса маңызды шарты – материалдық өндіргіш күштердің, оның ішінде еңбек құралдарының даму дәрежесі