Ике телем — ике канатым

Әнием сөйләгән бер легенда исемә төште. Исеме дә булмаган бер елга ярында ике агай: рус һәм татар кешесе очрашкан. Сөйләшеп киткәннәр. Борынгыдан килгән кунакчыллык гадәте буенча, төенчекләрен ачып уртак табын ясаганнар. Татар агае «аша» ди икән, ә рус «ешь» дип кыстый ди. Шул вакыттан бирле бу елганы «Ашаешь» дип йөртә башлаганнар.

Нигә бу искә төште соң әле?

Чөнки без нәкъ шундый чорда яшибез. Гүя, елганың бер ярында — татар, икенче ярында рус тора. Татар илендә яшибез, руска терәлеп торабыз. Бик элекке заманнардан килгән ике халыкның дуслык хисләре чагылышы булып Агыйделнең кече сеңлесе Ашаешь агып ята...

Минем туган телем бик күптән барлыкка килгән. XVII—XVIII йөзләрдә ул рус дәүләтенең Шәрык илләре белән дипломатик мөнәсәбәтендә зур әһәмияткә ия булган. Менә шуңа күренекле тарихчы М. Худяков: «Руслар дәүләтчелек культурасы нигезләре белән татарлар аша таныштылар», — дип яза. Рус дәүләте исеменнән Төркиягә, Иран, Һиндстан, Монголиягә ул чорда җибәрелгән документлар, башлыча, иске татар телендә язылганнар. Халык шагыйре Хәсән Туфан юкка гына болай димәгән:

Син — минем тере тарихым,

Син — минем киләчәгем.

Тик синдә, газиз туган тел,

Бәхеткә җитәчәгем.

Туган телем язмышы — милләт язмышы. Туган тел мәсьәләсе иң актуаль, иң җитди социаль, сәяси-иҗтимагый проблема булып тора. Чөнки тел — халыкның бөтен яшәү гомерендә тапкан һәм табынган социаль-мәдәни байлыкларының иң кыйммәтлесе һәм иң кадерлесе — зиһен байлыгы, һәр милләт кешесе өчен «иң моңлы көй — милли көй, иң матур тел — туган тел». Бу хисләрне тоеп, ләззәтләнеп яшәгән кеше, һичшиксез, бәхетле кешедер. Андый кеше эшкә дә, гыйлемгә дә маһир була.

Шушы зур бәхетне югалтмас өчен генә дә без үзебезнең татар телен белергә тиешбез. Ана теле яңгырашы белән колакны назласа, ягымлылыгы белән ул күңелне юата, тәэсирлеге белән изгелек хисләре уята. Милләтнең төп күрке — тел һәм моң. Соңгы елларда туган телебезне гамәлгә куюда, укыту-өйрәнүдә беркадәр җанлану булганга мин сөенәм, шатланам. Телевидениенең әлеге темага багышланган тапшыруларын кызыксынып карап барам. Туган телнең мәсьәләләрен яктырткан язмаларга вакытлы матбугатта да урын бирелә. Шул юнәлештә миңа «Мәдәни җомга» газетасының «И туган тел» дигән кушымтасы аеруча ошый. Тел мәсьәләләренә багышланган аерым газета һәм журналлар да күренгәли башлады.

И, кадерле туган телем — татар теле!

Башка телдән бай да түгел һәм ярлы да...

Уйлар, хисләр, сөюләрем, нәфрәтләрем,

Кайгы, хәсрәт, шатлыкларым сыйган бар да.

Туган тел — тарихның хәзинәсе, рухы, җаны ул. Аның матурлыгы шагыйрьләр, язучылар өчен генә түгел, барыбызга да кирәк. Әгәр туган телебезне онытсак, балачагыбызда кичергән сөенечләребезне онытачакбыз. Татар милләтен тергезү һәм үстерүнең бер чарасы буларак, Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы законын әзерләде һәм аны 1992 нче елның 8 нче июлендә кабул итте. Аның нигезендә татар теле рус теле белән тигез дәрәҗәдә дәүләт теле булып үсеш алырга тиеш иде. Кабаттан Югары Совет 1994 нче елның 20 нче июлендә Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасын раслады, Законны гамәлләштерүңең конкрет юллары күрсәтелде.

Тукай һәм туган тел! Татар халкы тарихында бу төшенчәләр бер-берсеннән аерылмый:

И туган тел, и матур тел,

Әткәм-әнкәмнең теле...

Шул телдә безнең телебез ачылган, шул телдә без беренче тапкыр «әттә-әннә» дип елаганбыз. Шулай сабый чактан ук телнең бик кирәк икәнен, бишек тирбәткәндә әнкәй, әбекәй көйләгән җырлардан аның матурлыгын, әкиятләрдән аның гүзәллеген төшенгәнбез. Ана теле бар кодрәте, матурлыгы, нәфислеге, моңы белән җанга сеңгән һәм үсә төшкәч, башка телләрнең дә кирәклеген, гүзәллеген аңларга ярдәм иткән.

Тукай рус телен дә бик яратып өйрәнгән, белгән, иҗатында киң файдаланган:

Рус белән тормыш кичердек сайрашып,

Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.

Бүгенге көндә рус телен белү бик мөһим. Без бәләкәйдән үк рус телен бик теләп өйрәнәбез. Чөнки Пушкин, Лермонтов, Достоевский, Толстой әсәрләрен оригиналда укып аңлау безне рухи яктан баета. Икенчедән, татар һәм рус телләре дәүләт теле дип игълан ителде. Ул телләрнең икесен дә яхшы белү — безнең бурычыбыз. Мин Шәйхи Маннур язган сүзләр белән тулысынча килешәм:

Татарча да яхшы бел,

Русча да яхшы бел.

Икесе дә безнең өчен

Иң кирәкле затлы тел.

Иң борынгы, моңлы, газиз, матур, саф туган телебезгә галимнәр, язучылар, шагыйрьләр дан җырлаганнар, иҗатларын телгә багышлаганнар. Халык шагыйре Н. Нәҗми, Ә. Атнабаев, Р. Фәйзуллин, Р. Миңнуллин, Г. Зәйнашева һәм башка шагыйрьләрнең тел турында гаҗәп матур сүзләре бар.

Байлык-фәлән теләмәде безгә,

Кичерсәк тә, гәрчә, авыр чак.

Тел ачкычы тели иде әнкәй,

Берәребез юлга җыенсак, —

дип язды Харрас Әюп.

Башкорт шагыйре Рәми Гариповның түбәндәге юллары да гыйбрәтле: илне — ил, халыкны — халык, телне тел берсен-берсе хөрмәт итеп, өйрәнеп, сыешып яшәргә чакыра:

Телне телләр хушсынмаса,

Артылмаслык тау булыр.

Булмаса дуслык — дау булыр,

Дау артыннан яу булыр.

Чыннан да, күп гасырлы бөек тарихында нык сыналган телебезне революциядән соңгы чорда имгәтү, аны рус сүзләре белән чуарлау гадәткә кереп киткән иде. Башкортостанның халык шагыйре Ә. Атнабаев моңа бик борчылды:

Күкрәк сөтедәй саф ана телен

Әйләндердек мама теленә.

Ни урысча, ни татарча белмәс

Имгәтелгән буын тилерә.

Татар классик поэзиясенең күренекле вәкиле Дәрдемәнд тә телләрне өйрәнергә, ләкин аларны бер-берсе белән бутап, телләрне пычратмаска куша:

Кил, өйрән, и туган, бер башка телне,

Бүген телләр белү яхшы һөнәрдер.

Катыштырма вә ләкин телгә телне,

Тел уйнатмак наданлыктан әсәрдер.

Мин аның белән килешәм. Телләр белү олы байлык дип исәплим.

Зур фән дөньясына керергә омтылган кеше халыкара 14 телнең кимендә икесен бик яхшы белергә тиеш дип уйлыйм мин. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, аның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кеше ни хәтле күбрәк тел белсә, шул хәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Моңа тарихтан күп мисаллар китерергә булыр иде. Бәлки шуңадыр, әти-әнием мине укырга рус сыйныфына биргәннәр. Фән нигезләрен мин рус телендә өйрәнәм, ә туган телем минем каныма ана сөте белән кергән. Мин башкортча укыйм, бөек Гёте телен — немец телен теләп, яратып өйрәнәм. Ә ике кадерле тел — татар теле һәм рус теле — мине балачактан алып гомер буена озатып баручы юлдашларым, ике канатым.

Республикабызда хәзер татар теле һәм рус телләре тигез хокуклы дәүләт теле дип игълан ителде. Әхмәт Ерикәйнең күп еллар элек язылган бу шигыре бүген дә актуаль яңгырый:

Заман миңа: «Югарыга мен!» — дип,

Ике канат биреп үстерде.

Канатымның берсе — татар теле,

Икенчесе — бөек рус теле!..

Республикам минем
(Юлъязма)

Алтын көз. Көз — елның муллык вакыты. Игенчеләр, кара тир тамызып, көнне төнгә ялгап, басу-кырларда үстергән игеннәрен амбарларга ташыдылар һәм киләсе ел уңышы өчен җир эшкәртү чаралары күрәләр.

Көз — белем йортларында укулар башланган чор. Безнең Казан Дәүләт университеты биналары да үз укучылары белән гөжләп тора.

Мин — булачак журналист. Шул көннәрнең берсендә, һич уйламаганда, туган якларыма кайтып төшәргә туры килде. (Бер атналык ял бирелгән иде.)

Һәр төбәктә уңыш бәйрәме көннәре. Мин дә райондашларымның шушы зур хезмәтчән тантанага әзерлек чорына туры килдем. Ул гына да түгел, актанышлыларның шатлыгын уртаклашырга якташыбыз Минтимер ага Шәймиевнең дә киләчәген белгәч, куанычым эчемә сыймады.

Журналист буларак, мин магнитофон, блокнот һәм язу әсбаплары алдым да авылдашларым белән бергә район үзәгенә юл тоттым.

Көн матур, кояшлы. Игенчеләрнең тырыш хезмәтен зурлагандай, табигатьне кояш нурлары иркәли. Киров авылыннан унбиш чакрым үткәч, Чаллы-Актаныш юлы башлана. Асфальт. Тигез юлдан ит-май тутырылган тартмалар, капчык-капчык ашлык, терлек-туар, кош-корт, печән һәм салам төяп, район үзәгенә машиналар агыла.

Юлның ике ягыннан тезелеп киткән урман полосасы тырыш халкыма һәйкәл булып үскән һәм ул туган ягымның табигатенә өстәмә ямь биреп тора. Әй гүзәл безнең яклар! Әй бездәге матурлык! Көзге табигать эчендә калгач, күңелләр нечкәреп китте, хисләр болыты чорнады.

Чыннан да, Актаныш төбәге — иң гүзәл төбәк. Якташым Р. Закиров юкка гына:

Актанышым, никтер синдә генә

Кайгыларга урын тар сыман.

Кайсы якка күз төбәсәм, шунда.

Көтелмәгән шатлык бар сыман, —

дип горурланып язмаган. Аның турында берсеннән-берсе мавыктыргыч риваятьләр сөйләнә. Имеш, ул кайчандыр Аккошлар иле булган. Ә аккош — табигатьнең йөзек кашы. Бу зиннәтле горур затлар дөньяның иң сөйкемле, иң җимле, иң мәрхәмәтле урынын гына сайлыйлар. Ихтимал, бу риваятьнең нигезендә тирән хаклык ятадыр. Чыннан да, туган ягыбыз — табигатьнең илаһи матур урыны. Халкым әйткәндәй, көрәк сабы тыксаң да үстерә ала торган уңдырышлы туфрагы, урман-суы, тырыш, кунакчыл, итагатьле халкы — аның горурлыгы. Районыбыздан нинди генә күренекле шәхесләр чыкмаган! Биш Советлар Союзы Герое, татар театрының мәшһүр талант иясе һәм трагик артисты М. Мутин, РСФСРның атказанган артисткалары Н. Җиһаншина, Ә. Авзалова, шагыйрь Н. Баян, Г. Афзал, Р. Хәлиуллина, драматург Р. Ишморат, Р. Хисмәтуллин, З. Мәҗитов, Н. Гыйззәтуллин, Э. Шәрифуллиналар белән бергә, үзебезнең мәктәптә белем алган пародияләр остасы Ләбиб Лерон, драматург Данил Салихов һәм җырчы Дәниф Шәрәфетдиновлар белән ничек горурланмыйсың!

Горурлана, бик урынлы горурлана Актаныш халкы. Ә Минтимер ага Шәрип улы Шәймиев — райондашларыбызның йөзе, горурлыгы, ирекле республикамның беренче илбашы. Илбашының якташым булуы миңа зур горурлык өсти.

...Машиналар чаба. Ә мин хыял диңгезендә йөзәм. Очрашу мизгелләре минем күңелемне кытыклый. Күңел тизрәк тантанага — район үзәгенә ашкына.

Машина безне Актаныш аэропортына алып китте. Ниһаять, баскычтан, тыйнак һәм батыр кыяфәте белән безнең кыю йөрәкле болгар бабаларыбызны хәтерләтеп, Минтимер Шәрип улы Шәймиев төште һәм туган төбәгенә аяк басты. Бу — аның туган төбәге. Г. Тукай әйткәнчә: «Монда ул тир тамызган, җир казыган, яшәү иртәсе кабызган».

Президентыбыз, район хакимият башлыгы Аликс Хәбибуллин белән кочаклашып күрешкәннән соң, каршы алучылар белән бик җылы исәнләште. Бу мизгелдә якташларын үз итү дә, туган райондашларының уңышы белән канәгатьләнү хисе дә бар иде.

Мин түзмәдем, батырлыгымны җыеп, кыенсына-кыенсына, Минтимер Шәрип улы Шәймиев янына килдем һәм түбәндәге сорау белән мөрәҗәгать иттем:

— Гафу итегез, Минтимер Шәрипович, сез — туган туфрагыгызда. Бу минутта сез нинди хисләр кичерәсез?

Ул, гадәттәгечә, аз гына елмайды, акыллы күзләрен киң кырларга төбәп, тыныч кына болай диде:

— Мин туган төбәгемдә горурланып басып торам. Сөендерделәр быел якташларым республиканы. Алар бөртеклеләрнең һәр гектарыннан 31 ц уңыш җыеп алдылар. Татарстан амбарларына 60 мең тонна ашлык керттеләр. Аларны сатудан быел 57 миллиард сум керем көтелә. Якташларым игенчелектә генә түгел, социаль-көнкүреш мәсьәләләрен хәл итүдә дә күркәм эш эшләделәр. Бер ел эчендә 230 километр газ торбасы суздылар. Ике-өч ел эчендә районны тулысынча газлаштыруны максат итеп куйганнар. Мин якты йөз, күтәренке күңел белән якташларымны зур уңышлары илә котларга килдем. Алар шатлыгы — минем дә куанычым, республика сөенече ул, — дип, сүзен төгәлләде Президент. Аның ялкынлы сүзләре магнитофон тасмасына язылып барылды. Рәхмәтемне әйтеп, кунаклар белән бергә мин дә Аеш күмәк хуҗалыгына юл тоттым. Чөнки бүген биредә авыл тарихында ике зур вакыйга — мәктәп һәм балалар бакчасы ачыла, авылның иң беренче газ кергән йортында газ плитәсенең уты кабызыла.

Авыл кешеләре, балалар Минтимер Шәрип улы Шәймиевне бик җылы каршыладылар. Мәктәп һәм балалар бакчасын ачу тантанасы тагы да тәэсирле булды, җыелган халык күзендә куанычлы яшьләр ялтырады. Мин үзем дә бала чагыма кайттым. Аеш укучылары Президентны үзләре сафына хөрмәтле укучы буларак кабул итеп, аңа карандаш, линейка, каләм салынган портфель бүләк иттеләр. Мин янәдән ташыган хисләремне бүлешергә теләдем:

— Гафу итегез, Минтимер Шәрипович. Сезнең кулыгызда — беренче сыйныф укучысына кирәкле уку-язу әсбаплары. Бу мизгелдә нинди хисләр кичерәсез? — дип сорадым.

— Их, яңадан сабый чакка кайтасы иде дә шушы мәктәптә сөенеп укыйсы иде, үткән гомер кире кайтмый шул! Ә без укыганда язарга дәфтәр юк иде. Китап битләренең буш урыннарына язып дәрес хәзерләдек, — дип, бала чагын исенә төшереп алды һәм балаларны якты мәктәпләрдә тырышып укырга чакырды.

Леш халкы белән саубуллашып, Президент Актаныш мәдәният йортында үткәреләчәк бәйрәмгә ашыкты.

Актаныш. Үзәк урам. Урам тулы халык. Алар барысы да бәйрәмчә киенгән. Минем игътибарымны шул җәлеп итте: халыкның йөзендә шатлык, иман нуры, бәхетле елмаю иде.

Юлның ике ягына азык-төлек һәм куллану товарлары тезелгән. Нинди генә нигъмәтләр юк монда! Һәрберсе — игенче хезмәте! Мин Питрәч, Мөслим, Минзәлә, башкорт дуслардан, Чаллыдан килгән мөхтәрәм кунаклар кабул итәрлек дәрәҗәдәге кунакчыл халкым белән кабат горурландым. Бер төркем җәяү килүчеләрне күргәч, халык ихтирам белән артка чигенде. Юллар киңәйде.

Менә ул безнең Президентыбыз! Менә ул гаделлек сакчысы Минтимер Шәрип улы Шәймиев! Менә ул — иленең абруйлы солтаны! Ул ышанычлы адымнар белән, эре-эре атлап, пальто итәкләрен җилфердәтеп, алга — өметле, ышанычлы елларга карап, халык арасыннан мәдәният йортына үтте. Тантанада катнашучылар XIII гасыр шагыйре Кол Гали күрергә теләгән гадел хөкемдар артыннан ашыкты. Бу минутларда ул миңа үз балаларын хәвеф-хәтәрдән саклаучы лачын да, балалары өчен таудан ташланырга әзер торучы бөркет кебек тә тоелды. Ул райондашларын үз һәм Дәүләт Советы исеменнән җиңү белән котлады. Мәмләкәтебезнең куәтен үстерүдә зур уңышлар теләде. Әйе, минем Президентыбызның иманлы халкымны тыныч шартларда яңа биеклекләргә күтәрәчәгенә шигем юк.

Уңыш бәйрәме төгәлләнде. «Ока» һәм «КамАЗ» машиналары ярыш алдынгыларына тапшырылды. Халык, авыл хуҗалыгы өлкәсендәге күркәм нәтиҗәләренә куанып, киләчәккә дәрт һәм илһам алып, рухи күтәренкелек белән авылларга таралды.

Бу хезмәтчел республикам халкының бер көне генә әле. Ә мондый куанычлы көннәр кайларда гына үтми! Йөрергә, карарга, күзәтергә, өйрәнергә кирәк. Бүгенге көн остазларыбызның күркәм йолаларын киләчәк буынга җиткерергә кирәк. Журналист хезмәтенең асылы да шунда бит.

Менә мин тагын юлда. Яңадан дусларым янына — изге уку йортыма кайтам. Уфа-Казан автобусы асфальт юлдан элдерә генә. Ә мин узган тантанадан алган тәэсирләр, аны якташларым белән уртаклашу (ә алар сумкадагы магнитофон язмасында) хыяллары эчендә йөзәм, һәм, ирексездән, Ләбиб Айтугановның шигъри юллары искә төшә:

Тибрәндереп якты уйларымны

Җәйрәп ята данлы, киң Илем.

Юллар, юллар алга таба дәшә

Бармый калыр хәлем юк минем.

(«Юллар»)

Әнә нурлы Казан! Чал Кремль үзенең кунакларын каршы алды.

Мин, борынгы бабаларыбызның иман нуры сеңгән, җылы эзләре калган ташларга басып, горур гына Казан урамыннан барам.

Ә күңелемдәге уйлар һаман туган ягыма, якташым Минтимер Шәрип улы Шәймиевкә барып тоташа.

Әйе, гади татар авылында туып, гади крестьян гаиләсендә үскән ныклы хуҗа ич ул! Республикамдагы икътисади һәм социаль хәлнең Россия белән чагыштырганда күпкә яхшырак булуы да Минтимер Шәрип улы Шәймиевнең тырышлыгына бәйле ич. Татарстан лидеры — халыкара мәйданда ышанычлы партнер да. Ул татар халкын сабыр һәм тырыш халык итеп дөньяга танытты.

Әйе, Рәхмай Хисмәтуллин юкка гына:

Әмма барыбер

Татар ягыннан алсу таң атар! —

дип язмады.

Илем күгендә алсу таң атты: Татарстан мөстәкыйльлек яулады. Бу көннәрдә Әхәт Гаффар, горурланып, болай дип язды:

Нинди олуг бәхет ич ул

Бәйсезлек таҗын үрү!

Гасырлар көткән мизгелне

Үз күзең белән күрү!

Республикамның үз Төп Законы, үз флагы, үз гербы бар.

Ак барслы герб бәхет тели

Чәчәк атар туган җиребез, —

дип татар шагыйре урынлы горурлана.

Татарның йөзендә елмаю артты, хәсрәт бозлары эреде.

Татар теле дәүләт теле дип игълан ителде. Халкым үз теленә кайта.

Ул — табыну талисманы,

Ул — милли моң учагы.

Шунысы чиксез сөендерә: халык телебезнең, динебезнең иң мөкатдәс байлыгыбыз булуын аңлап алды, үз кыйблабызга йөзе белән борылды.

Мең тирәктә сайраган мең сандугач кебек, республикам халкы бердәм, тату гаиләдә гүзәл уйлар, якты теләкләр белән яши.

Нури Арсланов әйткәнчә:

Азат та син,

Гүзәл дә син,

Әй туган җирем,

Күкрәп яшә, Татарстан —

Республикам минем!

Date: 2015-09-18; view: 2339; Нарушение авторских прав