Дакладнасць, лагічнасць і чыстата маўлення

Дакладнасць маўлення часцей звязваюць з дакладнасцю словаўжывання. Дакладнасць словаўжывання залежыць ад таго, наколькі той, хто гаворыць, ведае прадмет маўлення, наколькі ён эрудыраваны, ці ўмее лагічна думаць, ці знае законы беларускай мовы, яе правілы. Можна адзначыць, што дакладнасць маўлення вызначаецца веданнем прадмета, логікай мыслення, уменнем выбіраць у дадзены момант патрэбныя словы. Гэтая камунікатыўная якасць маўлення цесна звязана з захаваннем лексічнай нормы.

Дакладнасць маўлення звязана з захаваннем наступных лінгвістычных умоў:

а) правільны выбар лексічнага эквіваленту. Як адзначае Т.І.Тамашэвіч, недакладнасць словаўжывання тлумачыцца тым, што мы часта бяром словы з пэўнай тэматычнай групы, не задумваючыся, не «праводзячы аналіз» яго значэння. Гэта досыць часта праяўляецца ў практыцы вуснага і пісьмовага маўлення. Пошук патрэбнага слова часта прымушае нас сур’ёзна задумацца. Нават вядомыя пісьменнікі гавораць аб «муках слова». Здаецца, – піша Янка Брыль, – пачынаю яшэ раз зноў па-новаму разумець, што такое пакуты слова. Злосць на самога сябе, што «не выйшла», цяжка бывае аддзяліць ад злосці на ворагаў тваёй шчырасці, тваёй думкі. Слова, калі яно ўжыта неабачліва, можа «помсціць». Параўн.: Гэты апрануты ў кажух і разлезлыя валёнкі, ішоў не дарогай а па лёдзе замерзлай рачулкі (І. Навуменка). Але кажух – апранаюць, а валёнкі – абуваюць. Зразумела, што пры пабудове выказвання словы павінны падбірацца ў адпаведнасці з уласцівай ім у літаратурнай мове семантыкай і стылістычнай афарбоўкай;

б) размежаванне паронімаў і амонімаў. У беларускай мове, як і ў ішых мовах, ёсць шэраг слоў, якія структурна, сваім знешнім афармленнем вельмі падобныя, але маюць абсалютна розныя значэнні. Такія адзінкі носяць назву слоў-паронімаў. Яны валодаюць наступнымі ўласцівасцямі: як правіла, аднакарэнныя, належаць да адной часціны мовы, маюць агульныя граматычныя характарыстыкі, аб’ядноўваюцца звычайна ў пары, хоць нярэдка ўтвараюцца і паранімічныя рады па тры, чатыры і больш слоў: асобны – асобы, кудзелісты – кудзельны, планаваць – планіраваць, застаялы – застоены – застойны, крамянёвы – крамяністы – крамяны – крэмніевы.

Нярэдка такое структурнае падабенства прыводзіць да таго, што паронімы не размяжоўваюць, блытаюць, прычым гэта адбываецца як у вусным маўленні, так і на старонках розных друкаваных выданняў. Гэта назіраецца, напрыклад, у такіх сказах: Процілеглы бераг рэчкі быў вышэйшы – ён быў не лугавы, балотны (трэба балоцісты), а палявы (П. Пестрак); Зямля тут была ўраджайная (трэба ўрадлівая), найлепшая ў наваколлі (А. Чарнышэвіч).

Частае і ненаўмыснае зблытванне паронімаў абумоўліваецца, па-першае, тым, што ў параніміі з найбольшай сілай праяўляецца прынцып няпоўнага члянення слоў як з фармальнага боку, так і з боку семантычнага, а па-другое, слабай вывучанасцю самой з’явы параніміі ў беларускай мове і амаль поўнай адсутнасцю навукова-практычных дапаможнікаў.

Што да амонімаў, то пад імі звычайна разумеюць словы, якія вымаўляюцца і пішуцца аднолькава, але маюць зусім розныя, не звязаныя між сабой значэнні. У маўленчай практыцы часта сустракаюцца памылкі ў выкарыстанні міжмоўных амонімаў. Напрыклад: А тады, некалі, ехала Тамара дамоў, можна сказаць, з благімі (трэба: добрымі) намерамі – хацела пераманіць да сябе ў Рыгу колішняга аднакласніка Андрэя Пархоменку (І. Кірэйчык). У рускай мове слова благие (намерения) мае значэнне ‘добрыя’ (параўн.: благодать, благоприятный, благожелательный), а ў беларускай – ‘кепскія’ (параўн.: благі ў твары, блазнота, зблажнелы). Аўтар жа меў на ўвазе менавіта добрыя намеры;

в) размежаванне значэнняў мнагазначных слоў. Мнагазначнасць – гэта ўласцівасць слова мець некалькі лексічных значэнняў. Канкрэтнае лексічнае значэнне выяўляецца толькі ў кантэксце. Няведанне дакладнага значэння слова прыводзіць да непаразумення, памылак. Здольнасць мнагазначнага слова набываць у кантэксце новыя значэнні ці адценні значэння шырока выкарыстоўваецца пісьменнікамі і публіцыстамі, якія ствараюць яркія, вобразныя малюнкі прыроды, характары людзей, трапна перадаюць думкі і пачуцці людзей.

Як заўважае Т.І. Тамашэвіч, маўленчая полісемія бывае выпадковай, ненаўмыснай ці можа быць абумоўлена свядомым, мэтанакіраваным выкарыстаннем мнагазначнасці слова. Майстры слова часта карыстаюцца гэтай крыніцай выразнасці. Так, у аднаактовай п’есе А. Макаёнка «Крымінальная справа» ў дыялогу са следчым Хартлі дворнік Хол гаворыць: Ён хацеў, каб вы, лаяльны амерыканец, пасадзілі ў турму ці на электрычнае крэсла мяне... Слова пасадзіць тут адначасова выкарыстана ў двух значэннях – ‘арыштаваць, засадзіць у турму’ і ‘прымусіць дзе-небудзь сесці’. Аднак у працэсе камунікацыі мнагазначнасць слова можа ствараць пэўныя цяжкасці, і, як вынік гэтага, назіраюцца памылкі ў маўленні: Мы напалам з братам хадзілі ў грыбы; У нашай камандзе кульгае абарона;

г) размежаванне сінонімаў. Патрэбна быць вельмі ўважлівым пры выкарыстанні слоў-сінонімаў. Блізкасць лексічнага значэння сінонімаў стварае магчымасці іх узаемазамены, але такая замена не заўсёды магчымая, бо часта залежыць ад лексічнай спалучальнасці. Так, можна сказаць, што сукенка вузкая альбо цесная; позірк сумны, маркотны, журботны. У гэтых выразах сэнсавыя адрозненні паміж сінонімамі вузкі і цесны; сумны, маркотны, журботны сціраюцца. І калі апошнія тры сінонімы амаль заўсёды ўзаемазамяняльныя (настаўнік, лес – сумны, маркотны, журботны), то гэта нельга сказаць пра першыя два: магчыма спалучэнне вузкія вочы, аднак нельга сказаць цесныя вочы. Узаемазамена не заўсёды магчымая і ў сінанімічным радзе алфавіт, азбука. Можна сказаць Складзіце спіс па алфавіце, але нельга Складзіце спіс па азбуцы.

Маўленне з’яўляецца лагічным, калі сэнсавыя сувязі паміж яго асноўнымі элементамі (словамі, словазлучэннямі, сказамі) адпавядаюць законам логікі, законам мыслення.

Словы – гэта перададзеныя з пакалення ў пакаленне агульныя назвы, сімвал прадметаў і іх прымет, дзеянняў, працэсаў і інш. Праз вядомыя значэнні слоў, праз узаемадзеянне іх з іншымі асэнсаванымі словамі-назвамі ствараецца пэўная думка. У выніку моўных зносін яна выклікае ў субяседніка аналагічныя або тыя ж самыя асацыяцыі, вобразнае адлюстраванне рэчаіснасці. Лагічнасць маўлення грунтуецца пераважна на сінтаксічным узроўні, г. зн. пры пабудове выказванняў і тэкстаў на аснове ўзаемадзеяння слова як выразніка і ўтрымальніка паняцця з іншымі словамі, што дапамагаюць сцвярджаць ці адмаўляць ісціну, заключаную ў думцы [1].

Як адзначае Т.І. Тамашэвіч, умовамі лагічнасці выступаюць наступныя лінгвістычныя сродкі:

а) парадак слоў у сказе. Беларускай мове ўласцівы адносна свабодны парадак слоў, г. зн. члены сказа могуць знаходзіцца ў любым месцы. За кошт магчымых перастановак слоў нават у межах невялікага сказа можна стварыць некалькі яго вырыянтаў. Кожны з іх будзе мець розныя сэнсавыя адценні.

Зразумела, што сэнсавым адценням павінны адпавядаць і інтанацыя чытання (гаварэння). Відавочна, што са змяненнем парадку слоў мяняецца сэнс выказвання, таму парадак слоў не можа быць адвольным. Прыназоўнікі, напрыклад, займаюць строга фіксаванае месца: перад словамі, у афармленні якіх яны ўдзельнічаюць; падпарадкавальныя злучнікі ці злучальныя словы – у пачатку дадзенай часткі складанага сказа пасля таго слова, да якога яны адносяцца і г.д. Веданне законаў узаемасувязі і размяшчэнне адзінак мовы, у прыватнасці, слоў неабходна кожнаму, хто вывучае мову, карыстаецца ёю;

б) лексічная спалучальнасць. Спалучальнасць адзінак лексічнага ўзроўню – гэта своеасаблівая здольнасць слова прагназаваць паяўленне другога слова ў маўленчым ланцужку. «Зразумела, што верагоднасць паяўлення ў тэксце словазлучэння птушка ляціць непараўнальна вышэйшая, чым, дапусцім, спалучэння птушка сумняваецца ці змяя ляціць. Падобныя факты, несумненна, закладзены ў моўнай свядомасці, атрымліваюць сваю тэарэтычную інтэрпрэтацыю ў ідэі так званага семантычнага дапасавання як аднаго са сродкаў семантычнага выказвання». Мы гаворым зграя ваўкоў, караван вярблюдаў, круглы год, глыбокая восень, бархатны сезон. Але не адпавядаюць маўленчай практыцы словазлучэнні зграя ластавак, караван кароў, круглы час, глыбокая вясна, глыбокі дзень, бархатны перыяд;

в) правільная будова і сувязь сказаў. Логіка маўлення, як вядома, павінна перадаваць логіку думкі. Сказы павінны быць сэнсава звязаны, у адваротным парадку становіцца відавочным алагічнасць. Напрыклад: Раён своечасова справіўся з планавым заданнем. Частыя паломкі тэхнікі зацягнулі ўборку буракоў. У гэтым тэксце наглядаюцца сінтаксічныя і лексічныя промахі, з-за чаго сказы не даюць лагічна звязанай інфармацыі. Нелагічнасці выказвання можна было б пазбегнуць, калі б аўтар у пачатку другога сказа выкарыстаў супраціўны злучнік але.

Або: У калгасе часта праводзяцца сустрэчы з артыстамі, на якіх гучаць песні вядомых эстрадных майстроў, якія навяваюць успаміны аб маладосці. Тут няўдала спалучаны сказ у саставе складанага. У абодвух выпадках злучальныя словы якіх, якія вельмі далёка стаяць ад сваіх асноўных. Узнікаюць пытанні: песні гучаць... на артыстах? майстры ці песні навяваюць успаміны аб маладосці? Сказ лёгка перабудаваць у лагічна правільны, замяніўшы «эстрадных майстроў» на «майстроў эстрады»;

г) абазначэнне пераходу ад адной думкі да другой. «Блытаная мова» – так часта гавораць пра выступоўцаў, якія прапускаюць асобныя звёны ў развіцці думкі або збіваюцца з яе, укліньваючы ў выказванне пабочную інфармацыю, не звязаную з асноўнай. Такія нелагічныя падыходы часта выяўляюцца і ў мастацкіх тэкстах – у апісаннях малюнкаў прыроды, характараў дзейных асобаў, падзей, бытавых падрабязнасцей. Укліньванне ў тэкст неабавязковых дэталей часта парушае так званы агульны вугал бачання. Паслабляе лагічныя сувязі і зацямняе асноўнае дзеянне (думку);

д) правільнае ўжыванне займеннікаў як сродку сінтаксічнай сувязі. Паводле правіл, займеннік 3-й асобы павінен паказваць на бліжэйшы да яго назоўнік таго самага роду і ліку. Параўн. правільнае ўжыванне: Куды цяжэй было атрымліваць анкеты і адсылаць іх назад у паўпрэдства праз лагерную пошту. Цэнзары рабілі сваё, і з імі трэба было змагацца (Я. Брыль). Правіла гэта, на жаль, часта парушаецца, у выніку паяўляюцца лагічныя памылкі: Маці купляла для іх [дзяўчынак] аднолькавыя сукенкі і чаравічкі. І сястрычкі насілі іх аж да таго часу, пакуль яны самі не звальваліся з плячэй (В. Макарэвіч). Відавочна, што словазлучэнне звальваліся з плячэй можа ўступаць у сэнсавую сувязь толькі з адным назоўнікам – сукенкі. Але ў дадзеным кантэксце «звальвацца з плячэй» мусілі і чаравічкі.

Чыстата маўлення – гэта маўленне без пазалітаратурных сродкаў. Безумоўна, кожны сумленны носьбіт мовы павінен адчуваць маральную адказнасць за яе чыстату, усведамляць значэнне роднага слова ў развіцці грамадства, яго культуры. На жаль, у маўленні многіх з нас прысутнічаюць пазалітаратурныя сродкі. Найбольш частыя з іх наступныя:

а) дыялектызмы. Літаратурная мова ўвесь час узбагачаецца разнастайнымі моўнымі сродкамі, якія ідуць з крыніц народнай словатворчасці. Дыялектная лексіка папаўняе, узбагачае літаратурную мову, калі ў той не хапае слоў для наймення таго ці іншага паняцця або адцення. Так у моўны ўжытак прыйшлі словы ганараваць, чаркаваць, шалахцець, засмуголены, якія першапачаткова былі дыялектнымі. Такія выдатныя знаўцы слова, як Я. Купала, Я. Колас, К. Чорны, І. Мележ, К. Крапіва. М. Лынькоў і інш. давалі ўзоры правільнага выкарыстання гэтай невычэрпнай моўнай крыніцы. На жаль, некаторыя пісьменнікі, кіруючыся прынцыпам «так гавораць», без усякіх падстаў і адчування меры «абцяжарваюць» аўтарскую мову твораў дыялектнымі словамі ці фразеаўжываннямі, ад чаго часам добрыя мастацкія рэчы становяцца цьмянымі, трацяць сваю эстэтычную прывабнасць, як гэта адчуваецца ў рамане В. Адамчыка «Чужая бацькаўшчына»;

б) запазычанні. Запазычанне слоў з іншых моў – з’ява натуральная і неабходная. Запазычаная лексіка была магутнай крыніцай узбагачэння беларускай мовы ў перыяд яе фарміравання. І цяпер адбываецца бесперапынны працэс пранікнення іншамоўнай лексікі ў нашу нацыянальную мову і, наадварот, беларуская лексіка сваёй істотнай часткай становіцца здабыткам, напрыклад, польскай мовы. Але запазычанне павінна ўкладвацца ў пэўныя рамкі і межы. Увядзенне ў літаратурную мову запазычанняў пры наяўнасці ўжо гатовага слова – гэта недаравальная абыякавасць да роднай мовы, яе несвядомае ці свядомае збядненне і прыніжэнне. Так, напрыклад, цяжка разабрацца, пра што гаворыць маладая паэтэса ў такіх радках: Нудлівы шэраг думак хворых. І сэнс яго – пракляты сфінкс, Не разгаданы ім дагэтуль, Нязменная ідэя фікс Ідэалістаў і паэтаў (В. Хамчук). Ці могуць гэтыя радкі пра што-небудзь сказаць радавому чытачу. Не. Тут – звычайнае любаванне запазычанымі моўнымі сродкамі;

в) канцылярызмы і штампы. Адзначаныя моўныя адзінкі ўжываюцца ў афіцыйна-дзелавым стылі пры афармленні папер і дакументаў. У гэтым выпадку яны з’яўляюцца неабходнымі, абавязковымі. Але нават у дзелавых паперах яны засмечваюць мову, калі выкарыстоўваюцца празмерна часта. У нашай свядомасці замацаваліся такія трафарэтныя канструкцыі, як з выпадку.., з боку.., у інтарэсах.., прыняць да ведама.., па лініі.., уяўляе сабой.., мець дачыненне і інш. Гэта раней падрыхтаваныя формулы, пазбавіцца ад якіх даволі цяжка. Не патрабуючы асаблівых намаганняў думкі, яны як бы аўтаматычна ўрываюцца ў наша маўленне. Шкоднасць канцылярызмаў і штампаў не столькі ў тым, што яны робяць маўленне бязвобразным, сухім, але і ў тым, што яны, як правіла, «маскіруюць банальныя думкі»;

г) словы-паразіты. Назойлівыя, надакучлівыя словы, якія часта паўтараюцца ў маўленні, выклікаюць непрыемныя асацыяцыі і сведчаць аб нізкай маўленчай культуры, няведанні багацця нацыянальнай мовы. Чалавек, абмежаваны запасам слоў, вымушаны ў працэсе маўлення рабіць паўзы, аднак псіхалагічна ён арганізоўвае сваю слоўную плынь так, што «аслабленыя» ўчасткі запаўняюцца моўнымі адзінкамі, якія ў выніку становяцца дзяжурнымі. Частае ўжыванне слоў і канструкцый тыпу не сакрэт, праўда, так, значыць так, разумееце, значыць, як той казаў тлумачыцца звычайнай абыякавасцю да маўлення, звычайнай лянотай падумаць перад тым, як казаць;

д) жарганізмы. Пад жарганізмамі разумеюць сацыяльную разнавіднасць мовы, якой карыстаюцца прафесіянальныя групы і сацыяльныя праслойкі людзей, аб’яднаных агульнасцю інтарэсаў, звычак, заняткаў, сацыяльнага становішча. У мінулым сацыяльнай асновай жаргону з’яўляліся дэкласаваныя элементы ці прадстаўнікі засакрэчаных прафесій. Жарганізмы могуць сустракацца і ў асяроддзі паляўнічых, спартсменаў, вучоных, ваенных і інш. Але сустракаецца пераважна жаргон у асяроддзі маладога пакалення, звязанага прафесійна-вытворчай блізкасцю. Барацьба супраць жарганізмаў у маладым асяроддзі з’яўляецца цяпер вельмі актуальнай. У нашым грамадстве не павінна быць духоўнай і інтэлектуальнай уродлівасці, што праяўляецца ў асобных групах моладзі, якая імкнецца пад уплывам заходняй музыкі і кіно апашліць маўленне нашага часу;

е) неалагізмы, аказіянальныя словы. Неалагізмы – гэта словы ці звароты, якія ўжываюцца ў мастацкім творы з пэўнымі стылістычнымі мэтамі. У перыяд складвання беларускай літаратурнай мовы амаль кожны пісьменнік, паэт для запаўнення лексічных прагалаў прапаноўваў свае словы. Многія з іх сталі агульнаўжывальнымі: выбаршчык, змаганне, схільнасць, мілагучны, адлюстраваць, светапогляд і інш. Але шматлікія літаратары, асабліва маладыя, ствараюць цэлую праблему наватвораў у мастацкай літаратуры, каверкаючы агульнанародныя словы, адвольна перабудоўваючы іх без усякай неабходнасці. У выніку дасягаецца адваротны эфект, слова працуе не на задумку аўтара, яно глухне [6].