Лекцыя 11. А.1. Якi зычны, цьверды цi мягкi, перад канчаткам такiх прадметнiкаў жан

А. 1. Якi зычны, цьверды цi мягкi, перад канчаткам такiх прадметнiкаў жан. роду:

вада, галава, рука, саха, нага, калiна, работа, гора, душа, маца, вулiца, матка, шапка?...

зямля, сям’я (=сямй-а, siamja), доля, воля, гаспадыня?

2. Праскланяй: старшыня, стараста, сабака, судзьдзя.

§ 24. Увагi аб канчатках прадметнiкаў жан. роду. I. Давальны i месны склон адз. лiку маюць тую самую форму. У прадметнiках, што маюць перад канчаткам цьвёрды зычны, гэтыя склоны канчаюцца на -е (э): вадзе, галаве, руцэ, сасе, назе (нацiск на канчатку); калiне, палавiне, блазноце, рабоце (нацiск не на канчатку).

Калi-ж перад канчаткам стаiць адзiн з ацьвярдзеўшых зычных р, ц, ч, ж, ш або к, то ў давальным i месным склоне маем -ы: зары, гары, мацы, душы, дзяжы (пад нацiскам); вулiцы, аборы, кашы, пражы, лаўцы, лаўцы, матцы, шапцы i г. д. (не пад нацiскам). Пасьля асноў на -к канчатак -ы ужываецца толькi тады, калi нацiск не на канчатку: лаўка - лаўцы, матка - матцы, шапка - шапцы. Калi-ж нацiск на канчатку, то канчатак будзе -э: мука - муц э, рука - руц э. Тое самае спатыкаем часам пасьля р: на гар э, на зар э.

У скланеньнi з мяккiм зычным перад канчаткам заўсёды маем канчатак -і: зямлi, сям’i, долi, волi, княгiнi, гаспадынi i г. д.

Прадметнiкi з асновай на к, г, х зьмяняюць iх на ц, з, с: ру к а - ру ц э, гор к а - гор ц ы, на г а - на з е, даро г а - даро з е, са х а - са с е, стра х а - стра с е, Лявонi х а - Лявонi с е.

II. Родны склон множ. лiку мае часта канчатак -аў, як у муж. родзе: водаў, варонаў, маладзiцаў, песьняў, земляў i г. д. Але най-часьцей ужываюцца гэткiя формы, як дачок, дзявок, гор, зор, кароў, галоў, зямель, нядзель, сьлёз, лялек, шпiлек i г. д. (чыстая аснова: гор, зор, галоў або з устаўкай -о-, -е-: дачк-а - дачок, зямл-я - зямель...). Толькi рук, ног заўсёды без канчатку -аў.

Радзей сустракаем канчатак -ей: сьвiней, сяней i г. д.

§ 25. Прадметнiкi муж. роду на -а (-я). Таксама, як прадметнiкi жан. роду на -а скланяюцца прадм. муж. роду на -а: старшыня, стараста, ваявода, судзьдзя, сабака i iнш. Толькi ў твор. склоне часам сустракаюцца формы муж. скланеньня: з старастам, з сабакам i г. д.

Б. Перапiсваючы, аддзялi канчаткi прадметнiкаў жан. роду на -а i пастаў нацiск:

Над з збоджжам убогiм вецер гуляе на волi. Ходзяць па полi ў задуме мужчыны. Моцна хлопец занудзiўся па бацьку, па маме. У хаце сьвяцiлася газьнiца. Бацька на калодцы лапаць выплятае. У рэчцы купаюцца хлопцы. Будзе кiрмаш i на нашай вулiцы. Спадабалася котцы рыбка. Старой бабцы хораша i ў шапцы. Быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы. Вучзньне паможа змагацца з нядоляй. З надзеяй сеем жыта мы ўвосень; з надзеяй сустрачаем выраi вясной. Палiўся срэбрам сьпеў прыгожы ў далёкай сiняй вышынi. На палiцы дзьве сiнiцы. На сваёй лаўцы i памерцi добра.