Минералды қоректену элементтерінің өсімдіктер үшін қажеттілігін және физиологиялық рөлін зерттеу

Топырақ арқылы өсімдіктің қаректенуі минералдық қосылыстар мен топырақтағы органик. заттар арқылы жүзеге асады. Дегенмен өсімдіктің қаректенуі үшін көміртек (С), оттек (О), сутек (Н), азот (N), фосфор (P), күкірт (S), калий (K), кальций (Ca),магний (Mg), темір (Fe), т.б. қажет. Қоректік заттарды өсімдік көмірқышқыл газ (СО2) түрінде ауадан, су (Н2О) және минералдық тұздар иондары түрінде топырақтан алады; азотты тамыры арқылы сіңіргенде, оларды нитратты немесе аммоний тұздары түрінде қабылдайды. Ал ауадағы молекулярлы азоттың еркін қозғалыстағы түрін өсімдіктер жеңіл қабылдайды немесе азотжинаушы микроорганизмдердің көмегі арқылы сіңіреді. Ал қалған элементтер ион алмасу процесінде катиондар түрінде тамыр клеткалары арқылы сіңіріледі. Ол үшін топырақта ауа алмасып, тамыр оттекпен белсенді демалуы қажет. Жоғарыда аталған макроэлементтермен қатар өсімдіктің қаректенуіне микроэлементтер: мыс (Cu), бор (B), марганец (Mn), мырыш (Zn), молибден (Mo), кобальт (Co), т.б. қажет Өсімдіктер Физиологиясы (гр. φύσις – табиғат және гр. λόγος – ілім) – өсімдіктің өсуін, дамуын, көбеюін, тыныс алуын, қоректенуін, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына бейімделуін молекулалық, клеткалық, ұлпалық, мүше мен мүшеаралық және біртұтас организмдік деңгейде зерттейтін ғылым; ботаника саласы._да Өсу дамуӨсу туралы жалпы ұғым өсу кезеңдері Өсу өсімдіктің тіршілік әрекетінің ең айқын көрінісінің бірі Ол өсімдіктің зат алмасу процесстерінің жиынтығына байланысты өсімдіктің жеке мүшелеріне және ұлпаларының өсуі біркелкі болмайды Органдардың қарқынды өсуі және жаңадан қалыптасу процестері әдетте өсу төбешігінде немесе мүшелердің ұштарында жүзеге асады Өсімдіктің өсуі үш кезеңге бөлінеді 1ұрықтық 2созылып өсу 3жіктелу 1кезеңінде клеткалардың барлығы цитоплазмаға толған вакуольсіз куйде болады 2ши кезеңінде оның көлемі ұлғайып вакуольдер толық қалыптасады 3ши кезеңінде эмбриондық клеткалардың қызметтік жағынан белгілі бір бағыттарда даму жіктелу деп аталады бұнда меристемалық клеткалардан тұратын палисадтық паренхима өткізгіш шоқтар талшықтар клеткалары қалыптасады Өсу дене массасының және ұлғаюы қайта қалпына келмеитиін үдеріс Өсімдіктер өмір бойы өседі өсу мен дамудың айырмашылығы бар олар Өсу сан жағынан өзгеруі ал даму сапалық жағынан өзгеруіӨсімдіктердің жекелеген клеткалары мен ұлпаларын жасады ортада өсіру Өсімдік органдарын ұлпаларын клетка үзінділерін протопластарын құрамына макро және микроэлементтер қанттар витаминдер амин қышқылдар немесе казеин ерітіндісі фитогормондар енгізілген қоретік ортада өсіреді Өсімдік органдарын жекеленген клеткаларын және ұлпаларын белгілі жағдайда өсіргенде жіктелмеген клеткалардан және ұлпалардан тұратын бұлтық қалыптасады Каллус ұлпасын түрлі жағдайлардаөсіру арқылы клеткалардың жіктелуін қайта қалыптасуын меристеманың пайда болуын және тұтас өсімдіктің қалпына келуін жүзеге асыру Жеке клеткалар мен ұлпаларды өсіру әдісі көптеген дақылдардың селекциясында алшақ туыстарды будандасытыуда түрлі індеттерді ауруларға су тапшылығына кеңінен қолданылады

Фитогормондардың жалпы қасиеттері мен маңызыТыныштық күй өсуді тежейтін және пәрмендейтін фитогормондардың ИСҚ цитокинин АБҚ және гиббериленндердің арақатынасына байланысты реттеледі Кейде ұрықтың өсуінің тежелуі АБҚ және ИСҚ мөлшерірінің шектен тыс көбеюіне байланысты болады Осы гормондардың мөлшері азайып гибберелин және цитокинин мөлшері көбейсе тұқым өне бастайды бүршіктер мен өркендердің тыныштық күйі тұқымдарға қарағанда сытрқы жағдайларға көбірек байланысты болады

Ауксиннің геббереилиннің Цитокининдердің химиялық табиғатта пайда болу көздері Ауксиндер. Индолилсіркеқышқылы (ИСҚ-индолил сірке қышқылы) жәнеоныңтуындыларыауксиндердепаталады.Оларсабақтыңжәнетамырдыңұштарында (апекс)синтезделіп,клеткалардыңсозылыпөсуаймақтарынаауысыпсабақ,жапырақжәнетамырдыңөсуінжеделдетеді.Ауксиндердіңәсеріненжемістердіңтұқымсыздануы(партенокарпия),жапырақтардың,түйіндердіңтүсуітежеліп,қалемшелердіңтамырлануыжеделденіп,мүшелердіңтропикалықиілуібайқалады.ИСҚ-ныңтасымалданғыш бос түрікезкелгенқабылдағыш пен(акцептор)әрекеттесіп,тұрақсызқосындылартүзуімүмкін.Осындайжиынтық клетка созылыпөсукезеңінде мембрана қызметінсүйемелдеугеқажет,ерекшебелоктыңсинтезделуінеықпалынтигізетінкөрінеді.Өсіидіктіңжерүстілікмүшелеріндегіжәнетамыржүйесіндегікөптегенфизиологиялық,морфологиялықпроцестерөркенұшыныңқызметтікырықтығынатығызбайланысты.Қазіргі зерттеулер нәтижесінде ИСҚ клетка қабығының ұзарып өсуін, ондағы белоктар мен нуклейн қышқылдарының синтезделуін,тыныс алу реакцияларын жеделдететіндігі анықталды.Сонымен қатар, ИСҚ әсерінің ұзақ мерзімді,жасырын кезеңі болады деген мәліметтер кездеседі.Байланысқан күйдегі ИСҚ белок синтезін жеделдетіп,өсуін тежеп, клеткалар мен ұлпалардың полярлануына және клетка қабығының жіпшумақ құрамына әсер ететіндігі дәлелденді.Бұл процестер тек оның бос күйдегісі болғанада ғана жүзеге асады.ИСҚ –ның тасымалданғыш бос түрі кез келген қабылдағышпен (акцептор) әрекеттесіп,тұрақсыз қосындылар түзуі мүмкін.Осындай жиынтық клетка созылып өсу кезеңінде мембрана қызметін сүйемелдеуге қажет,ерекше белоктың синтезделуіне ықпалын тигізетін көрінеді.Өсімдіктің жер үстілік мүшелеріндегі және тамыр жүйесіндегі көптеген физиологиялық,морфологиялық процестер өркен ұшының қызметтік ырықтығына тығыз байланысты Гибереллиндер Жапония ғалымы Е.Куросава 1926жылы Gibberella fujikuroi саңырауқұлағында пайда болатын,күріштің жас өскіндерін індеттейтін қосындыларды ашты.Сол елдің екінші ғалымы Т.Ябута осы саңырауқұлақтан химиялық таза зат-гиббереллинді бөліп алды.Соңғы кездегі мәліметтер бойынша сәйкес,гиббереллиндерге 60 тан аса қосындылар жатады.Олардың молекулалық құрылыстары өте ұқсас,көміртектік қаңқалары да бірдей және А1,А2,А3 және т.б(А-ағылшынша асіd-қышқыл)деп белгіленеді.Олардың ішінде барлық өсімдіктерде көп мөлшерде болатыны-гиббереллин А3(гибберелл қышқылы).Крахмалдың ыдырауы гиббереллиннің ферменттердің пайда болуы мен босауын реттеуіне байланысты.Гибберелл қышқылы мен ИСҚ әрекеттесуінен ферменттердің өсімдік бойымен тасымалдануы жылдамдайды.Гибберелиндер жеке, немесе ауксинмен бірігіп жемістерді тұқымсыздандырады.Көптеген жылдар бойы алманың тұқымсыз жемістерін алу мақсатындағы әрекеттер ешқандай нәтиже бермей келіп еді.Соңғы кезде гиббереллиндерді қолдану арқылы бұл мақсат орындалды деуге болады. Гиббереллиндерді қолдану арқылы бұл мақсат орындалды деуге болады. Гиббереллиндердің әсерінен тыныс алу қарқындылығы артады,өсімдіктегі көмірсулардың алмасуы өзгеріп,целлюлозаның,клетчатканың және гемицеллюлозаның синтезделуі күшейеді,осы процестерге байланысты реакцияларды катализдейтін ферменттердің ырықтығы өзгереді.Нәтижесінде крахмалдың,фосфорлы қосындылардың гидролизденуіне Байланысты, Цитокининдер. Клеткалардың бөлінуін қоздыруға қажетті цитокининдер деп аталатын заттардың ең бірінші ашылуы Ф.Скуг,К.Миллер, т.б ғалымдардың зерттеулеріне байланысты.Ең алғашқы кезде ДнҚ-ның кез келген үлгісін,тіпті аденозиннің өзін ғана тиісті жағдайларда өңдегенде,клетканың бөлінуін ырықтандыратын затқа айналатындығы белгілі болды.Сондай ерекше жағдайларда пайда болатын зат 6-фурфуриладенин екендігі анықталды.Қазіргі кезде цитокинидер микроорганизмдерден,балдырлардан,қырыққұлақтардан,мүктерден және басқа да жоғары сатыдағы өсімдіктерден табылды.Өсімдіктерде цитокинидердің синтезделетін негізгі орны-тамырдың ұштық меристемасы екендігі анықталды.Цитокининдердің клетканың бөлінуін қоздыруы ортада ауксин болғанда ғана байқаладыЦитокинин мен ИСҚ қосындысын қолданғанда өсімдіктің жіктелген клеткалары қайтадан бөлінетін күйге ауысады.Асқабақтың тұқым жарнақтары мен үрме бұршақ жапырақтарында цитокининдер клеткалардың созылып өсуін жеделдетеді.

Брассиндердің этиленнің абсциз қышқылының химиялық табиғаты пайда болу көздері С28Н48О6 деп аталатын саңырауқұлағында болатын стероид тектес өсуді реттеушілер өсімдіктердің өсуін жедеодетип этиленнің пайда болуына ықпал етеді бұл заттар еі әуелі рапс тозаңында табылфп брассиндер деп аталады әдетте фитогормондардың өсімдіктердің тозаңдарында көп мөлшерде кездеседі бірақ олар өсімдіктің өсетін мүшелеріне мен гүлдерінде байқалады Сонымен қатар фитогормондардың төртеуі -гиббиреллиндер абсцис қышқылы каротоноидтар сияқты терпеноидтарға жатады Өсімдіктердің өсуін жылдамдатушы қосындылармен қатар тежеушілер де кездеседі олардың табиғи түрлеріне гормон тектес абсцис қышқылы және соған ұқсас этилен сондайақ күрделі полифенолдар және олардың туындылары АБҚ-өте күшті өсуді тежегіш ретінде жапырақтардың түсуін, ағаш тектес өсімдіктердің тыныштық күйге ауысуын жеделдетеді.Ол-сесквитерпендер (С15 Н20 О4) қатарына жататын,құрамында спирттік және карбоксилдік топтары бар,кетонды және қос байланысты қосынды.Күзде өсімдік жапырақтарында ксантофилдер мен АБҚ мөлшері бірдей көбеюі олардың арасындағы байланыстылықты,яғни АБҚ ксантофилдерден пайда болатындығын дәлелдейді.АБҚ-ның флоэма арқылы өсу орталықтарына жылжуы оның гормон тектес реттеуші екендігін дәлелдейді.АБҚ- өсімдіктер әлемінді көптеп тараған,оның мөлшеріқартайған жапырақтарда,пісіп жетілген жемістерде көбейеді.Оның әсерінен клеткалардың бөлінуі мен созылып өсуі тежеледі.Өсімдіктің өсуін тоқтаған кезде АБҚ-ның мөлшері көбейеді.Ағаш өсімдік бүршіктерінің,картоп түйнектерінің тыныштық күйге өту мерзімі АБҚ әсерінен қысқарады.Оның әсерінен жапырақ сағақтары мен жемістерде бөлгіш қабаттың пайда болуы пектиназа,протеаза және целлюлоза ферменттерінің ырықтануына,этиленнің көбеюіне байланысты болатындығы байқалады.

Өсімдіктердің өсуіне сыртқы факторлардың температура ылғалдылық жарық қарқындылығы мен сапасы Өсімдікке жырықтың пайдасы

кеңістіктері үлкенболады. Жапырақтарда хлорофилл болмайды. Сондықтан қараңғыда өсімдік жақсы бойлап өсіп, ұзын пішінге ие болса да, олардың жалпы күйі қалыптағыдан өзгеше болып келеді. Көк және күлгін сәулелер жасушалардың эмбриондық бөліну кезеңдеріне қолайлы әсер етеді, бірақ созылу кезеңін тежейді

Өсімдік сыртқы орта жағдайларының өз тілегіне сөйкес келмегенде кезінде: минералды элементтер, су, О₂ жетіспеу немесе органикалық қосылыстарының синтезделуінің әлсіреуі, түзілген органикалық косылыстардың бір орнынан екінші орынға жылжығанда, немесе оның әлсірегенінде, болмаса өсімдіктің ішкі және сыртқы факторларының бірінің өзгеруі, ақыры өсімдіктің өсуін тоқтатады. Міне, сондықтан да өсу - өсімдік организміндегі тіршілік процестерінің айқын бейнесі, сыртқы орта жағдайларының көрсеткіші болып саналады. Өсімдіктің кері кетпестей ұлғаюы — жаңа клеткалар мен ұлпалардың түзілу нәтижесінде, өсуді қамтамасыз етеді. Ал түзілген клеткалар көлемінің ұлғаюы оның өсуі тек қана клетка ішіндегі структуралық элементтерінің жаңадан құралу нәтижесінде өтпей клетка су қабылдап, тургор қалпына келуінен де болады. Өсімдіктің өсуіне қажетті температураны минимум, оптимум және максимум температура деп ажыратады. Мұның ішіндегі өсімдіктерге барынша қолайлысы-оптимум температура. Минимум және максимум температура жағдайында өсу өте баяу жүреді. Оптималды өсу өсімдіктердің әр түрінде белгілі бір температурада өтеді.

Оптимум температура өсу және даму процестерінің негізінде жататын көптеген реакциялары жүзеге асатын температура диагнозына байланысты. өсімдіктердің көпшілігі үшін оптимум температура 25-350С шегінде болады. Алайда, өсімдіктердің аса қиын орта жағдайларында тіршілік ететін топтары да бар, олар әдеттегі жағдайлардан гөрі басқа температуралық режимге бейімделген. Мысалы, Альпі шалғындығының өсімдігіне қажетті оптимум температура 00С аймағында болады. Эфемерлер өздері өсіп тұрған жерлердің өсімдіктеріне қарағанда төмендегі температурада активті өсед

Өсімдікгің өсу қарқындылығы негізінен сыртқы орта жағдайларына байланысты. Өсімдіктің өсу қарқындылығына әсер ететін сыртқы орта жағдайлары: жарықты, температураны, сумен қамтамасыз етілуін, ауа құрамынадағы оттегі, топырақтан қоректену т.б. атауға болады. Жарық. Жарықтың өсімдіктер тіршілігіндегі маңыздылығы — олардың қатысуымен фотосинтез процесі жүріп, өсімдіктерде күрделі органикалық заттар түзілетіндігі. Жақсы тускен жарықтың әсерінен өсімдік тамырларының өсуі күшейеді, оның жапырақтары мен сабақтары жақсы өседі де жоғары өнім береді, сондай-ақ өнімнің сапасы да едәуір жақсарады.

Өсімдіктердің өсуіне сыртқы факторлардың аэрация минералды элементтер әсері Өсімдік сыртқы орта жағдайларының өз тілегіне сөйкес келмегенде кезінде: минералды элементтер, су, О₂ жетіспеу немесе органикалық қосылыстарының синтезделуінің әлсіреуі, түзілген органикалық косылыстардың бір орнынан екінші орынға жылжығанда, немесе оның әлсірегенінде, болмаса өсімдіктің ішкі және сыртқы факторларының бірінің өзгеруі, ақыры өсімдіктің өсуін тоқтатады. Міне, сондықтан да өсу - өсімдік организміндегі тіршілік процестерінің айқын бейнесі, сыртқы орта жағдайларының көрсеткіші болып саналады. Өсімдіктің кері кетпестей ұлғаюы — жаңа клеткалар мен ұлпалардың түзілу нәтижесінде, өсуді қамтамасыз етеді. Ал түзілген клеткалар көлемінің ұлғаюы оның өсуі тек қана клетка ішіндегі структуралық элементтерінің жаңадан құралу нәтижесінде өтпей клетка су қабылдап, тургор қалпына келуінен де болады. Клетканың жанадан құрлуы - протоплазма массасының және клетка қабығының құрам бөлшегінің артуына байланысты өсімдіктің салмағы артады. Өсімдік тұқымы қараңғы жағдайда өскенде, өсімдіктің салмағы артпайды, бұл кезде жаңадан құралған клетка құрамы, тұқымдағы қор заттарын биохимиялық айналысқа ұшырауынан протоплазма мен клетканың қалған бөлшектерін құрайды. Қор заттарының биохямиялық айналысы негізінен өсімдіктің, өсімдік мүшелерінің тыныс алу кезіңде жүреді

Өсімдіктегі фототропизм құбылысын сиппаттаңыз Жарықтың бір жақты әсерінен өскіндер сабақтар бұтақтар жарық түскен бағытқа қарап иіліп өседі бұл құбылыс фототропизм деп аталады Мысалы бөлмелерде терезеге алднда өсірілген өсімдіктердің жарық түсетін жаққа терезеге бағытталып иіліп өсуі оң фототропизмге жатады Жарықтардың фоторопикалық реакцияларының мағызы өте зор жарықтың бір жақты әсерінен өсімдік органдарының қисая түсуі. Өскіндердің жарыққа қарай өсуі оң, ал қарама-қарсы бағытта өсуі теріс фототропизм мысалы, күнбағыстың өсуі) болып саналады.

Өсімдіктегі геотропизм құбылысын сиппаттаңыз өсімдіктердің жердің гравитациялық алаңына сай келуі. Тамырдың жер қыртысына ене өсуі оң геотропизм болса, сабақтың жоғары бағыттағы өсуі теріс геотропизм болады.Бүйір тамыр мен бұтақтар негізгі сабақпен тамырға белгілі бұрыш жасап орналасады, жапырақтар горизонталды жайғасады.Геотропикалық иілу де өсуге байланысты.Сабақтың төменгі жағы қарқынды өседі,қатты дауыл әсерінен дәнді дақылдар құлап қалады да,қайта қалпына келеді.Геоторпизм- тарту күшін қабылдау, тітіркенуді ауыстыру және тітіркенуге жауап –өскіннің иілуі деп бөлінеді.Геотропикалық құбылыста әсерленуге қажетті мезгіл 2мин.реакция мерзімі 10-90 мин. шамасында болады.
өсімдіктердің жердің гравитациялық алаңына сай келуі. Тамырдың жер қыртысына ене өсуі оң геотропизм болса, сабақтың қарама-қарсы бағыттағы өсуі теріс геотропизм болады.

Өсімдіктегі хемотропизм құбылысын сиппаттаңыз өс. Мүшелерінің химиялық қосындылардың әсерінен өсу бағыттарын өзгертуі.өсімдіктің механикалық әсерге жауап ретінде өсу қозғалысы.Ол тамырда,тозаң түтіктерінде,шықшылдаққтың без түтікшелерінде байқалады.Өсімдік мүшелері,бөліктері тітіркендіріш жаққа бағытталып н/е кері өсуі мүмкін.Тамырдың хемотропикалық сезімталдығы ұшында, одан тітіркену созылып өсу аймағына ауысып,сонда өсу реакциясы байқалады.Хемотропикалық қимыл газдарғада байл.Кейде тамырдың ұштары оттегімен көмірқышқыл газы көбірек жаққа бағытталып өсетіндігі байқалады. өсімдіктердің химиялық қосылыстар градиентіне әсерлене өсуі. Улы химиялық заттан алшақтау (теріс) немесе қоректік заттар бағытына қарай (оң) өсу қозғалыстарын жатқызуға болады Өсімдіктегі тигмотропизм құбылысын сиппаттаңыз өс. Мүшесінің басқа бір денемен жанасуына байланысты өзгеруі.Бұған кольеоптильдердің,кейбір өрмелеп өсетін өс. Мұртшаларының,ауа тамыр ұштарының,жапырақ,сабақтардың түрліше жанасу нәтижесінде бағытын өзгертулер мысал. өсімдіктің механикалық әсерге жауап ретінде өсу қозғалысы. Тұрақты түрде өсу аймағына механикалық әсер ету нәтижесінде өсімдіктің кері бағытта өсу қозғалысын байқауға болады. Бұл теріс тропизмдерге жатса, басқа өсімдікке жанаса, өрмелеп өсетін өсімдіктер (шырмауық) оң тигмотропизмнің мысалы бола алады.

Өсімдіктегі термотропизм құбылысын сиппаттаңыз температураның өсімдіктің өсуіне бір жақты әсері. Көптеген өсімдіктер белгілі бір температураға дейін қарқынды өсіп, оның шамасы күрт төмендегенде немесе артқанда өсу қарқынын баяулатады. Электртропизм – өсімдіктердің электр өрісіне жауап ретіндегі өсу қозғалысы. Өскіндер сабағының оң, ал тамырдың теріс зарядқа бағыттала өсуін байқауға болады. Өсімдіктерде Тропизмдерден басқа да өсу қоғалыстары кездеседі. Мысалы, таксистік, настиялық, нутац., т.б. қозғалыстар Өсімдіктегі электропизм құбылысын сиппаттаңыз өсімдіктердің электр өрісіне жауап ретіндегі өсу қозғалысы. Өскіндер сабағының оң, ал тамырдың теріс зарядқа бағыттала өсуін байқауға болады. Өсімдіктерде тропизмдерден басқа да өсу қоғалыстары кездеседі. Мысалы, таксистік, настиялық, нутац., т.б. қозғалыстар.

Өсімдіктегі травмотропизм құбылысын сиппаттаңыз өз кезінде Ч Дарвин тамырдың бір жағына уытты затпен әсер еткенде оның қисаиып өсетіндінін байқаған болатьын Әдетте тамырлар зақымдалған жағынан қарама қарсы бағытқа иіліп өседі осы құбылысты зерттеу нітижесңнде көптеген әсерлердің травмотропизм құбылысын туғызатындығы байқалады мысал ретінде кейбір өсімдіктердің тұқым жарнақтарын толық жұлып тастап олардың қисаиып осетіндігін байқауға болады қозғалыстар Өсімдіктегі фотонастия құбылысын сиппаттаңыз гүлдермен жапырақтарға тән.Күндізгі гүлдердің көпшілігі жарық қарқынының төмендеуінен жабылады,түнгі гүлдер керісінше ашылады.Кейбір жағдайларда гүлдердің фотонастиялық қймылдары жоғары және төменгі жақтарының өсу жылдамдығының айырмашылығына байланысты болады Өсімдіктегі термонастия құбылысын сиппаттаңыз Жылан қияқ, қызғалдақ сияқты өсімдіктер салқын жерден(100C) жылы жайға (20-250C) ауыстырылса гүлдері тез ашылы бастайды. Бұл термонастия деп аталады. Термонастиядан басқа фотонастия, сейсмонастия, гидронастия, хемонастия, т.б. түрлері кездеседі. Настиялық қимыл-қозғалыстар өсімдіктердің дорсивентральді құрылысты органдарына тән құбылыс. Кейбір өсімдіктерде настиялар клеткалардың созылып өсуінің біркелкісіздігінен пайда болады. Жоғарғы жағы қарқындылау өскенде орган (жапырақ, күлте жапырақша) төмен қарай (эпинастия), керісінше өскенде, жоғары (гипнастия) иіледі. қозғалыстар Өсімдіктегі пигмонастия құбылысын сиппаттаңыз Өсімдіктегі қймылдығ бұл түрін Ч Дарвин өрмелеп өсетін өсімдіктердің мұртшаларын зерттеу арқылы байқаған болатын осындай өсімдіктердің мұртшалары дорсивентральды басқа денелерге жанасқанда оралып қалады Өсімдіктегі нутация құбылысын сиппаттаңыз (гр. nutatіo – тербелу, бұратылу) – өсімдік органдарының тербеле қозғалуының нәтижесінде белгілі бір тірекке орала өсуі. Бұл өрмелеп өсетін лиана өсімдіктеріне тән.Настиялық қарым қатынаста өсімдіктерде жан-жақты (диффузиялы) әсерлейтін жағдайларға байланысты настиялық қимыл-қозғалыстар кездеседі. Ондай жағдайларға, өсімдікті қоршаған ортада біркелкі таралатын температура, ылғалдылық, жарық деңгейі жатады Өсімдіктің өсіп дамуына сыртқы жағдайлардлың әсері Өсімдіктерге әсер ететін қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларын стрессорлар деп атайды. Өсімдіктердің жағымсыз жағдайлар әсер еткенде оларда пайда болатын күйзеліс, абыржу жағдайлары стресс деп аталады.Шығу тегі бойынша стрессорлар биотикалық және абиотикалық болып бөлінеді. Ауру түғызатын саңырауқұлақтар, бактериалар, вирустар, және өсімдік житін жәндіктер, құрөқұмырсқалар биотикалық стрессорларға жатады. Су тапшылығы, экстремальдық температуралар (өте жоғары, өте төмен высокие и низкие), топырақта иондардың көп болатын жағдайлар (тұздық жерлер), гипоксия (отеггінің жетіспеген жағдай), өте жоғары және төмен жарықтық ултра-күлгін радиация; әр-түрлі газдардың улкен өлшемі (SО2, N02, Оз) және т.б.Өсімдіктердің сыртқы ортаның қолайсыз жағдалары әсер еткенде ішкі ортаның ұдайылығын сақтау қабілеті (гомеостаз сақтау) және өмір сүру процестерін жүзеге асыру төзімділік деп аталадыСтрессорлар өсімдіктерге әсер еткенде ерекше, немесе өзгеше реакциалар және жалпы, өзгеше емес реакциялар туғызады.Жалпы реакцияларға жататын процестер:1. Клетканың мембранасының өткізгіштігі ұлғаяды, мембрандық потенциалы деполяризацияға ұшырайды.2. Са2 + -дің цитоплазмаға шығу (клетканың қабығынан және клетканың компартментетрінен: вакуолдан, ЭР, митохондриялардан).З. рН мәні қышқыл жаққа жылжиды.4. Актиндік микрофиламенттердің жиналуы ырықтанады. Ол цитоплазманың тығыздығын ұлғайтады .Өсімдіктің онтогенезі туралы жалпы түсінік және оның негізгі типтері Өсімдік клетканың онтогенезі -клетканың пайда болғаннан тіршілігінің сонғы кезеңіне дейінгі аралықтағы жеке даму процесі Митоз - клетканың курделi бөлiну түрi. М. кезiнде клетка ядросында күрделi өзгерiстер жүредi. Бұнда хромосома әртүрлі өзгеріске ұшырайды. Митоздық бөлiну кезінде клетка ядросы материалынан жiп тәрiздi хромосомалар тузiлiп, процесс 1—З сағатка созылады. М. профаза, метафаза, анафаза, телофаза кезеңдерінен тұрады. Метафаза кезiнде хромосомалар жуандап, доға тәрiздi иiлiп, хромосомалар екiге бөлінеді да, хромадтидтер пайда болады. Клетка орталығында хромосомалар пiшiнi жулдызға ұқсас такта түзедi. 1. Профаза. Цитоплазмада органоидтар ядродан шет жағына көшеді. Ядроның көлемі ұлғайады, хроматиндер кинетохоралар бар хромосомаларға (екі хроматида бар хромосомдардың бөлігі). Хроматида - хромосома денесін құрайтын жіпшелер. Ядрошық, ядро кабықшасы ерiген соң митоз ұршықтары пайда болады.Ядрошық, ядро кабықшасы ерiп, хромосомалар ширатылып айкын көрiнедi. Митоз ұршығы - клеткалардың митоздық бөлiнуiн камтамасыз ететiн құрылым. М.у. профаза кезiнде түзiлетiн митоздық аппаратының құрамына кiредi? пiшінi ұршыққа ұқсас жiңiшке белокты жiпшелер түзiлед Прометафазада(метакинез)хромосомдар қозғалып бастайды. Кинетохорлардың үлкейеді. Хромосомдар бірінші ден полюстерге жылжиды, содан кейін ұршықтың ортасына жылжиды Осы қозғалыс кезінде екі хроматидтер көрінеді. Олар кинетохормен жалғасып тұрады. Осы қоғалыс кезінде хромосомдар ұршықтың бойында жиналып метафаздық табақша (пластинка) құрайды. Бұл кезде РНК, белоктар синтезделеді. 3. Анафаза. Кинетохорлар мен екі хроматидтер бөлінеді, бөлінген хромосамалар кинетохорларымен полюстерге жылжиды. Микротүтіктердің саны полюс жақтарда азайып, экватор жағында көбейеді. Экватор жағында көлденен везикулалар жиналып бөлетін табақша құрайды – Құрғақшылық жағдайында өсімдік өнімділігінің төмендеу себептері Күн нұрының әсерінен гидросфера, литосфера және атмосфераның қызуына байланысты, ауа ағының өзгеруі нәтижесінде жер шарының әр түрлі аймақтарында құрғақшылық құбылыстары жиі кездеседі. П.А.Генкель метеорологиялық факторлардың маңызын өсімдіктердің күйімен байланыстыра отырып, құрғақшылық биометеорологиялық құбылыс ретінде төмендегіше анықтауды ұсынды. Құрғақшылық ұзаққа созылған, немесе қысқы мерзімді жауын – шашынсыз, ауа температурасы мен ылғал тапшылығы жоғарылып, өсімдіктер шамадан тыс сусызданып, қызуы нәтижесінде залалданып, өнімділігі төмендеп, кейде түгел қурап өліп қалатын кезең деп сипатталады. Құрғақшылық өсімдіктерге екі жақты әсер етеді: 1) өсімдік денесінің температурасын жоғарылатады; 2) сусыздандырады (су тапшылығы немесе солу). Сонымен құрғақшылыққа төзімділік өсімдіктің қызуға және сусыздануға төтептілігі болып есептеледі. Осыған сәйкес ыстыққа төзімділік және құрғақшылыққа төзімділік деген екі ұғым пайда болады. Осы анықтамаларға сүйене отырып, өзінің онтогенезінде құрғақшылық әсеріне бейімделгіш және сондай жағдайларда қалыпты өсіп дамуын және тұқымдануын эволюция процесінде тіршілік жағдайларының әсерінен және табиғи сұрыптану нәтижесінде пайда болған қасиеттеріне байланысты, жүзеге асыра алатын өсімдіктерді құрғақшылыққа төзімді деп атауға болады. құрғақшылықтын жағымсыз әсері, ең алдымен, өсімдіктегі су алмасу процесінде байқалады. Топырақ құрғақшылығы клеткалар және ұлпалар бойындағы су азайып, сусызданады, өсімдікте су тапшылығы пайда болады. Сабақта жоғары орналасған жапырақтар мен мүшелер төменгілеріндегі судың біраз мөлшерін өзіне тартып пайдаланып, оларды сусыздандырады Өсімдіктердің төменгі температураға төзімділігі. Климаттық жағдайлар өсімдіктердің өсіп жет ілуіне қолайлы әсер ете бермейді. Қатаң климат жағдайлары өсімдіктердің тіршілігіне қауіп төндіреді. Солтүстік және қоңыржай өңірлерде өсімдіктер аздап, қысқы құрғақшылық пен температураның ауытқуынан зардап шегеді. Мұндай кезеңдерде күздік астық тұқымдары мен жеміс ағаштары үсікке шалдығады. Тұзды топырақты жерлердің өсімдіктері тұздар концентрациясының күштілігімен күреседі. Алайда барлық топырақ-климат жағдайларында да өсімдіктер орта жағдайларына бейімделеді. Қыста өсімдіктер көбіне төменгі температура мен жылылық кезіндегі температураның күрт ауытқуынан зардап шегеді. Н.А. Мансүмов 1912 жылы «Өсімдіктердің үсуі мен суыққа төзімділігі» еңбегінде өсімдіктердің аязға төзімділігі жөнінде, өсімдік клеткаларында мұз қатып, протаплазманың коллоидтың құрылымы бұзылатындықтан, өсімдік үсіп тіршіілігін тоқтады. Демек өсімдік бойында су қанша аз болса, тұз да сонша аз қатады. Өсімдіктің сусыздануы мен қатар, онда қорғаныш заттары- қант пен тұздыңі жиналуы протаплазма коллоидтарының төзімділігін арттырады. Өсімдіктердің зат алмасуы мен орта жағдайлары арасында үйлесімді байланыс бар. Бұл үйлесімділіктің бұзылуы Сергеевтің пікірі бойынша өсімдіктердің зақымдануы мен тіршілігін тоқтатуының себебі болып табылады. Сондықтан ортаның аса қиын жағдайларында организмнің тіршілікке қаблеттілігін оның төзімділігі емес, бейімделгіштігі анықтайды. Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігі Құрғақшылықтың жағымсыз әсер,і ең алдымен, өсімдіктегі су алмасу процесінде байқалады. Топырақ құрғақшылығынан клеткалар және ұлпалар бойындағы су азайып, сусызданады. Өсімдікте су тапшылығы пайда болады. Кейде төмендеу су тапшылығынан өсімдік организмінің тіршілік әрекеттерінде онша бұзылыс байқалмайды. Бірақ су тапшылығы белгілі деңгейден асып кетсе, өсімдік заладана бастайды. Су тапшылығы – өсімдік суға толық қанығуы үшін жетіспейтін судың процентпен белгіленетін бөлігі. Мысалы, өсімдік толық қаныққан күйде, оның ылғал салмағының 100 г-нда судың мөлшері 90г, ал қанықпаған күйде – 70 г болсын делік. Сонда су тапшылығы – 90-70г, немесе шамамен 22%-ке тең. Су тапшылығы күндізгі (сағ. 13-те) және қалдықты деп бөлінеді. Қалдықты деп таңертеңгі (7-8) сағаттардағы су тапшылығын айтады. Қуаншылықтың әсерінен, ең алдымен өсімдіктегі су алмасу процестері бұзылып, судың жалпы мөлшері азаяды да оның мүшелерде қалыпты таралуы өзгереді. Сабақта жоғары орналасқан жапырақтар мен мүшелер төмендегілеріндегі судың біраз мөлшерін өзіне тартып пайдаланып, оларды сусыздандырады. Соның салдарынан төменгі жапырақтар мен басқа мүшелер тез қурап қалады да фотосинтездік аппарат азайып, өсімдіктің өнімділігі төмендейді Өсімдіктердің тұзға төзімділігін сипаттаңыз.
Жердің бетінде 1/15 бөлігі тұзды жерлер болып саналады. Егер неорганикалық иондардың өлшемі 0,2% аспаса, ондай жерлерді тұзсыз деп санайды. 0,2 - 0,4 % — аз тұзды; 0,4-0,7% — орташа тұзды, 0,7-1,0% — қатты-күшті тұзды жерлер деп аталады. Неорганикалық иондардың мөлшері 1,0%-тен көп болса, оларды называют солончактар деп атайды. Тұзды топырақта әдетте катиондардан Na көп болады, бірақ Мg 2+ мен Са2+ өда көп жерлер болады. Аниондардың ішінде С1 и SO4 көп болады, бірақ карбонаттар да көп болады. Тұзды жерде өсетін және тұздың жоғары концентрациясына үйренген өсімдіктерді галофиттар (от греч. galos — тұз, phyton — өсімдік), деп аталады. Тұздық жерде өсетін өсімдіктерді гликофиттер (греч. glycos — сладкий, рhyton — растение) деп атайды. Ауыл-шаруашылық өсімдіктер көпшілігінде гликофиттерге жатады. Олар тек тұздың аз концентрациясына шыдайды, тек кейбіреулер ө орташа концентрациясына - мақтак (Gossipium hirsutum), сұлы (Оvena sativa), қара бидай (Secale sereale) и бидай. Тұздың мөлшері көбейгенде егістің өнімі төмендейді. Галофиттер қатты тұзды жерлерде, солончактарда өсе алады. Әдеттегі галофиттерге маревые тұқымдығы (Chenopodiaceae такие, как солерос европейский (Salicornia europaea), кохия распростертая (Косhia prostrata), петросимония трехтычинковая (Petrosimonia triandra) и др. Тұздың көп мөлшері олардың өсуін ынталандырады Өсімдіктерлдің індетті ауруларға төзімділігі Өсімдіктердің көптеген аурулары оларға бөгде организмдердің – патогенді немесе ауру туғызатын бактериялардың, саңырауқұлақтардың, вирустардың әсер етуінен пайда болады. Бұл патогенді микроорганизмдер өсімдікпен жанасып әрекеттеседі, оның организміне еніп, немесе оның сырт бетінде өсіп-дамиды және тіршілік әрекеттерімен өсімдіктегі физиологиялық процестерді бұзады, яғни өсімдікті ауруға шалдықтырады.Көптеген жағдайда індеттенген өсімдіктердің тыныс алуы жоғарылайды. Бұл өзгеріс індетке шалдыққан ұлпада синтездік процестердің жеделдеуіне байланысты болады да, ұлпаға міндетті микроорганизм толық жайғасқан соң, тыныс алу бәсеңдейді де, тоқтап қалады. Тат ауруы мен ақ ұнтақ ауруын туғызатын саңырауқұлақтардың әсерінен өсімдік ұлпаларында тыныс алудың гексозомонофосфаттық жолының үлесі жоғарылайды, ал вирустың әсерінен темекі жапырақтарында пайда болатын некроз ауруында тыныс алудың жоғарылауы гликолиздік және пентозофосфаттық күйге байланысты болады. Көптеген потогендік ауруға шалдыққан өсімдіктердің індеттенген ұлпаларында фотосинтез қарқындылығы төмендейді

Өсімдіктердің қолайсыз жағдайлар туралы ұғым Өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға төзімділігі:
1.Төзімділік.
2.Өсімдіктердің қолайсыз температуралық жағдайларға төзімділігі.
3.Өсімдіктің қуаңшылыққа төзімділігі.
4.Өсімдіктердің топырақтың немесе қоректік ортаның тұздылығына төзімділігі.
Климаттық жағдайлар өсімдіктердің өсіп жет ілуіне қолайлы әсер ете бермейді. Қатаң климат жағдайлары өсімдіктердің тіршілігіне қауіп төндіреді. Солтүстік және қоңыржай өңірлерде өсімдіктер аздап, қысқы құрғақшылық пен температураның ауытқуынан зардап шегеді. Мұндай кезеңдерде күздік астық тұқымдары мен жеміс ағаштары үсікке шалдығады. Тұзды топырақты жерлердің өсімдіктері тұздар концентрациясының күштілігімен күреседі. Алайда барлық топырақ-климат жағдайларында да өсімдіктер орта жағдайларына бейімделеді.
Қыста өсімдіктер көбіне төменгі температура мен жылылық кезіндегі температураның күрт ауытқуынан зардап шегеді. Н.А. Мансүмов 1912 жылы «Өсімдіктердің үсуі мен суыққа төзімділігі» еңбегінде өсімдіктердің аязға төзімділігі жөнінде, өсімдік клеткаларында мұз қатып, протаплазманың коллоидтың құрылымы бұзылатындықтан, өсімдік үсіп тіршіілігін тоқтады. Демек өсімдік бойында су қанша аз болса, тұз да сонша аз қатады. Өсімдіктің сусыздануы мен қатар, онда қорғаныш заттары- қант пен тұздыңі жиналуы протаплазма коллоидтарының төзімділігін арттырады.
Өсімдіктердің зат алмасуы мен орта жағдайлары арасында үйлесімді байланыс бар. Бұл үйлесімділіктің бұзылуы Сергеевтің пікірі бойынша өсімдіктердің зақымдануы мен тіршілігін тоқтатуының себебі болып табылады. Сондықтан ортаның аса қиын жағдайларында организмнің тіршілікке қаблеттілігін оның төзімділігі емес, бейімделгіштігі анықтайды.
Суды көп буландыратын ағаш тұқымдастары суыққа төзімсіз болады. Қысқа тронстарция неғұрлым төмен болса, өсімдік соғұрлым аязға төзімді келеді.
Күзде вегетация мен өсу процестерін дер кезінде тоқтатудың зор маңызы бар. Шабдалы декабрьде терең тыныштықта болады

Өсімдіктердің аязға суыққа тозімділігі Төмен (-) температураның қолайсыз әсерінен, әсіресе, қыстап шығатын шөптесін, ағаш тектес және жемісті өсімдіктер жыл сайын көптеп залалданады. Өсімдіктің төменгі температураға төзімділігінің, аяздан зақымдануы мен опат болуының себептерін зерттеу жұмыстарымен ғалымдар өсімдіктер физиологиясы ғылымы жаңа ғана қалыптаса басталған кезден-ақ айналысқан. Олардың ең алғашқылары - француз ғалымдары Бюффон мен Дюамаль (1737) өсімдіктердің төменгі температура әсерінен зардап шегуі немесе опат болуы, олардың ұлпаларында мұздың пайда болып, қайтадан еруіне байланысты деген болжам ұсынған. Өсімдіктердің аязға төзімділік себептерін тәжірибелер арқылы зерттеу жұмыстарын алғаш Сакс бастады деуге болады. Оның ұйғаруынша өсімдіктің аяздан зақымдануына ұлпада пайда болған мұздың еру жылдамдығы себепші болады. Ал Мюллер-Тургау (1866) болса зақымдану пайда болған мұздың мөлшеріне байланысты деген пікір ұсынды. Бұл пікірді Молиш (1897) өз тәжірибелерінде дәлелдеді. Өсімдіктердің суыққа төзімділігінің физиологиялық себептерін жан-жақты ғылыми зерттеу жұмыстарының алға қарай дамуына орыс ғалымы Н.А.Максимовтың 1913 жылы жариялаған «Физиологические основы морозостойкости растений»деген еңбегі үлкен ықпалын тигізді. Оның зерттеулері өсімдіктерді суықтан ұлпаларда қатқан мұздың бүліндірушілік әсерінен сақтау әдістерін белгілеуге бастама болды. Максимов өсімдіктердің төзімділігіне химиялық қосындылардың өте маңыздылығын уағыздады (қанттар, тұздар). Сонымен қатар, өсімдік ұлпаларында пайда болған мұз ұлпаларды сусыздандырумен қатар, протоплазманың коллоидты күйіне механикалық, коагуляциялаушылықта әсер етеді деген пікір ұсынды.Мұндай температураға байқалатын көктемгі үсік кезінде қиярдың, томаттың, қауын мен қарбыздың және басқа да жылу сүйгіш өсімдіктердің жас өскіндері зақымданады. Бұл жағдайда суыққа төзімді өсімдіктер зақымданбайды немесе аз зақымданады. Өсімдіктердің суықтың әсерінен зақымдануы оның әсер ету дәрежесі мен ұзақтығына байланысты. Қысқа уақыт әсер ететін, неғұрлым төменгі температура ұзақ уақыт әсер ететін төменгі температураға қарағанда қауіпті емес. Көктемгі және күзгі үсіктің қауіптілігі мынада: олар суыққа бейімделмеген, суықтың әсеріне шынықтырылмаған өсімдіктерге зақым келтіреді. Салқын температурада ұстаудан екі-үш күн өткен соң қиярдың зақымданатыны байқалады

Date: 2016-11-17; view: 1779; Нарушение авторских прав