Тақырыбы: С.Көбеевтің шығармалары

Жоспары:

1. С.Көбеевтің ұстаздық қызметі мен өмірі

2. “Үлгілі бала” жинағындағы шығармаларының тақырыптары

3. Шығармаларының қарапайым тілмен жазылғандығы

Лекция мақсаты:

С. Көбеевтің Крыловтан аударған «Үлгілі тәржіме» жинағында басылған мысал өлеңдері мыналар еді: «Күйеу таңдаған сұлу қыз», «Өтірікші», «Аң ауласқан қоян», «Емен мен тал шыбық», «Шал мен өлім», «Қасқыр мен тырна», «Маймыл мен тырна», «Қасқыр мен мысық», «Шымшық пен көгершін» т.б. өлеңдерінің тәрбилік мәні бар

Лекция мәтіні: 11 қазанда қазіргі Қостанай облысы, Мендіқара ауданы, Ақсуат ауылында туған. Ы.Алтынсарин ұйымдастыран Қарағайлыкөл ауыл мектебінде (1892-1895), Қостанайдағы орысша-қазақша мектепте (1895-1897), педкурста (1898-1901) оқыған. Бүкіл өмірін ауыл мектебінде ұстаздық етуге арнаған.Оқу, тәрбие салаларныдағы ісіне орыс әдебиеті шығармаларының тәлімдік жағын пайдаланыды.

С. Көбеевтің Крыловтан аударған «Үлгілі тәржіме» жинағында басылған мысал өлеңдері мыналар еді: «Күйеу таңдаған сұлу қыз», «Өтірікші», «Аң ауласқан қоян», «Емен мен тал шыбық», «Шал мен өлім», «Қасқыр мен тырна», «Маймыл мен тырна», «Қасқыр мен мысық», «Шымшық пен көгершін», «Маймыл мен көзілдірік», «Аққу, шортан һәм шаян», «Көл бақа мен өгіз», «Қарға мен түлкі», «Аңға шыққан арыстан», «Маймылдар», «Аю мен мүсәпір шал», «Қасқыр мен қазы», «Құмырсқа мен шегертке», «Түлкі мен жүзім жемісі», «Екі көгершін», «Әтеш пен меруерт тас», «Арыстан мен сары масалар», «Арыстан мен кісі», «Есек пен сандуғаш», «Ағаштың тамырлары мен жапырақтары», «Пәлеге ұшыраған қарашекпен», «Қасқыр мен кісі», «Арыстан мен тышқан», «Екі төбет», «Ұқыпты достар», «Хакім тілеген көлбақалар», «Көлбақалар», «Қомағай ит», «Етікші мен бір бай кісі», тағы басқалар.

И. Крылов өзінің мысалдарын нағыз орыс тілінің көркемдік байлығын сұрыптап пайдаланып, аса шеберлікпен көркем етіп жазды. И. Крылов мысалдарын Спандияр да қазақ тіліне өлеңмен аударды.

Спандияр Крылов мысалдарын ақындығы ұстап, ақындық өнер, өлеңнің үлгісін көрсетейін деген мақсатпен аударған жоқ. Бұл шығармалардағы ой мен идея жазушының бойын да, ойын да билеп, аудармасқа амалы болмағандықтан аударды: халыққа орыс әдебиетінің үлгілерін насихаттау, олар арқылы қазақ оқушыларына игі ой салу мақсатымен аударды. Мысал өлеңдерінде И. А. Крылов аңдар, құстар, өсімдіктер жайын кеңес етеді. Сырттай қарағанда оның мысалдары май ғана аңдар, құстар, өсімдіктер жөніндегі жеңіл күлдіргі ертек, әңгіме сияқты көрінеді. Ал, анықтап, мағынасына үңілсек, Крыловтан мысалдары адам жөніндегі, адам қоғамы жөніндегі күлдіргі, өткір сықақ болып шығады. Мысалы, Крылов «Бүркіт пен көр тышқан» деген өлеңінде патша мен бұқараны мысал етеді. Патшаға уәзірлеріңді тыңдама, бұқара халықтың үнін тыңда дейді. «Аққу шортан һәм шаян» деген мысалында патшаның мына түрлерін әжуа етеді.

С.Көбеев өзінің «Үлгілі бала» деген оқу кітабын Л.Н. Толстойдың «Новая азбука», «Русская книга для чтения», К. Д. Ушинскийдің «Детский мир», Ы. Алтынсариннің «Мактубат», «Қырғыз хрестоматиясы» деген кітаптарында үлгілі бойынша жасады: негізгі материалдарды солардан алды. «Мектепте һәм үйде оқу үшін әр тілдердегі тәуір оқу кітаптарынан алынып, қазақша жазылды» -деп жазды автордың өзі кітаптың басында.

Кітап балаларға мектеп, оқытушы, балалардың өздері, адам тіршілігі, адам баласы қоғамның тұрмысы жөнінде түсінік беретін қысқа әңгіме, өлеңдерден басталады.

Кітаптың бұдан кейінгі бөлімдері көбінше табиғат және оның құбылыстары, балалардың ұғымына лайықты, қызықты қысқа әңгімелер ертек- аңыздар, мысал өлеңдер. Мысалы, «Қайырымды бал», «Біздің көрші», «Ит пен қайыршы», «Түскі тамақ пен кешкі тамақ», «Анасы мен немересі», «Әкесі мен баласы», «Құстың ұясы», «Өрмекші мен құрт», «Сауысқан мен қарға», «Құмырсқа мен көгершін». Үй хайанаттары, «ар», «Есек», «Сиыр», «Екі шыбын», «Түйе», «Қойлар», «Кесірткелер».

«Қалың мал» романы (1913)- қазақ әдебиетіндегі прозалық шығармаларының алғашқы үлгілерінің бірі. Жазушы –педогог ұстаздық қызметін жалғастыра отырып, Түбек, Бурабай, Ақсуат мектептерін ұйымдастыруға белсене қатысты. Өз өмірі мен ұстаздық, жазушылық жолы оның “Орындалмаған арман” атты мемуарлық кітабында баяндалған.

Бақылау сұрақтары:

1.Көбеевтің ұстаздық қызметі мен әдеби мұрасы.

2.С.Көбеевтің ұстаздық қызметі мен өмірі.

3.“Үлгілі бала” жинағындағы шығармаларының тақырыптары.

4.Шығармаларының қарапайым тілмен жазылғандығы.

5. «Аю және бөрене»

6. «Шал мен балалар»

7. «Балалар мен ғалым» өлеңдерінің балаларға беретін тәрбиелік мәні

Лекция