Лекцияның тақырыбы: Балалар әдебиетінің қалыптасу, даму жолдары

Лекцияның жоспары:

1. Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.

2. Балалар әдебиетінің өркендету мақсатында жасалған шаралар.

3. Балалар әдебиетінің зерттелуі.

Лекция мақсаты:

Біздің ата-бабаларымыз ерте заманнаң бері қарай өз өміршің жалғасына, жас ұрпақка, халыктың мол тәжірибелері мен даналық ойларынан туған өсиетті — достықты қастерлеуді, халықтар достығын нығайтуды мұра етіп қалдырған.

Лекцияның мәтіні:

Дүниедегі барлық зат карама-қарсылықтың бірлігінен тұрады дейтін болсақ, балалар соның себебін айқын-дау, іздестіру арқылы ғана өмірді дұрыс тани білетін, сол өмірдің түрлі қайшылықтарына карсы тұра алатын төзімді күрескер, өмірге бейім азамат болып өсуі тиіс. Жас азамат өмір тартысының неше алуан қиындығын көріп, сол өмір тартысына өзі араласып өскенде ғана соның түрлі себептерін біледі. Өз халқының нағыз патриоты, жан сүйері жэне жас азамат деген данққа, ел кұрметіне бөленеді. Әдебиеттің халықтығы мен партиялығы деген принцип ұлт әдебиеттерінің социналистік реализм әдісін колдануына негіз болды. Казіргі кезде әдебиеттердің өзара байланыстары мен бір-біріне ететін әсерін сөз еткенде тек осы принциптер ғана ең сенімді бола алады. Қазақ совет балалар әдебиетінің даму процесі әдебиеттердің өз ара карым-катынасына, бір-біріне әсерлене байланысты өркен жайды.

Жалпы әдебиетке қойылған талаптар сияқты, балалар әдебиетіне де әдебиеттің халықтығы, партиялығы және социалистік реализм деген талаптар қойылады. Баланың талғамы, ойы, ықыласы, есі, қабілеті, тілінің даму мәдениеті, олардың өсу, есею жылдарына карай әр түрлі ерекшеліктері болады. Жазушы балалардың осындай ерекше-ліктерімен санамыстай болмайды. Жазушы тіл шеберлігін игерумен қатар, алдыңғы қатардағы білімді, мәдениетті азамат болумен қатар, бала тәрбиесіндегі мақсаты мен міндетін ұмытпауы керек... «Балалар әдебиетіне араласатын автор әр алуан жастағы оқушылардың барлық өзгешеліктерін ескеруге тиіс. Бұлай етпеген күнде онын кітабы балаға да, үлкенге де керексіз, иесі жоқ кітап болып шығады».

Балалар әдебиетіне қойылатын критерия да осындай. Мұны біз балалар әдебиетінің критериясы жайында басқа дәлелдеулерді керек етпейтін аксиома деп есептейміз. Балалардың оқуына ұсынылатын әдебиеттерді іріктеп алуда да біз осы теорияға жүгінеміз. Баланын жасы кіші болған сайын балалар әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері айқын көріне береді. Ал, бала жасы ұлғайған сайын балалар әдебиеті мен үлкендер әдебиетінің айырмашылығы білінбей, бірігіп кетеді.

Тіпті «Ғылым адамды қалай алып етті» деген тақырыпқа да жазуға болады. Сол, «Алып адам жаратылысты өзіне қалай бағындырды» деген тақырыпта баланы керемет қызықтырған болар еді. Балалар әдебиетіне сондай зор мән бере келіп, М. Горький балалар әдебиеті ең алдымен тәрбие кұралы екенін айтқан еді. Балалар әдебиеті ғылыммен, тәрбиемен тығыз байланысты болуын талап етті. Мұндай такырыптарға жаза білу үшін жазушы алдымен білімді, талантты, тіл көркемдігін игерген шебер болуға тиіс. Тақырып жайын сөз ете келіп М. Горь-кий: «Телескоп, телевидение адамның көзбен көрушілігін ұзартты, микроскоп оны тереңдетті. Телефон, радио есітуді күшейтті. Жер бетінде сумен, ауамен сапар, шегудің қазіргі кездегі жаңа амалдары — аяқты ұзартты. Алыста тұрып басқару — колды ұзартты,— дейді. Мүндай тақырыптарға жазу баланың ой-өрісін дамытуға себепкер болар еді. Тақырып таба білу де балалар әдебиеті үшін үлкен жаңалық. Техника табыстарьш әңгіме ету қазақ балалар әдебиетінде әлі күнге дейін көтерілмеген кенже қалған мәселе. Бұл казақ балалар әдебиеті алдында тұрған шешілмеген үлкен проблема.

Осының бәрін қорыта келгенде айтарымыз: 1) Соиалистік реализмнін міндеті — адамның ұлылығы мен творчестволық тапқырлық; талантын, еңбегін мадақтау. Сол арқылы коллективтік ортаның ролін, оның өміршендігін көрсету. 2) Оның сенімі — әдебиеттің халықтығы мен партиялығына сүйену. 3) Оның идеалы — социализм және коммунизм құрылысы. 4) Оның әдісі — өнегелі адамдар образын типтендіріп суреттеу. Сыншы арқылы ұлт пен ұлттын ынтымағының бірлігін, интернационалдық рухын көтеру, сөйтіп, жас өспірімдерді коммунистік рухта тәрбиелеу. 5) Оның бағыты— жоғары мақсатқа — коммунизмге жету. Әлем таныған әдебиеттің келешегі мол, алға қойған мақсаты, өміршеңдігі — осы.

Біздің ата-бабаларымыз ерте заманная бері қарай өз өміршің жалғасына, жас ұрпақка, халыктың мол тәжірибелері мен даналық ойларынан туған өсиетті — достықты қастерлеуді, халықтар достығын нығайтуды мұра етіп қалдырған. Бұл жөнінде бұдан мың жыл бұрын өмір сүрген ұлы ойшыл, данышпан Әбунасыр Мұхамет Әл-Фараби: «Егер халықтар бақытты өмірге жету жолында бір-біріне қол ұшын беріп, көмектесетін болса, бүкіл жер беті мейірім шапағатқа толып кетер еді»,— деп жазған еді. Данышпан ғалымның бұл айтқандары казіргі кезде іске аса бастады. Жаңа тарихи қауым арасындағы қоғамдық қатынасатар күшейіп келеді. Әдебиеттердің өз ара байланыстары мен өзара әсері нығайып келеді. Әсіресе ұлы орыс халқы мен қазақ халқының арасындағы қоғамдық қатынастар тіпті ерте замандардан-ақ басталған еді. Ұлы орыс халқының таңдаулы ұлдары

В. Бартольд, В. В. Радлов, А.Н. Веселовский, И. Березин, А. Алекторов, Н. Потинин, Ф. Достоевский, В.И.Даль, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, В. Катаринский, Н.Пантусов, Мамин-Сибиряк тағы басқа жазушылар мен шығысты зерттеушілер орыс пен казақ халқы арасындағы өзара әдеби және мәдени байланыстар мен қатынастарды күшейтуге мейлінше мол еңбек сіңірді. Олар қазақ халқының әдетін, ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін өз халқына танытуға күш салды. А. В. Васильев қазақ халқының түңғыш грамматикасын жазды. Шоқан мен Достоевскийдің достығы, Н. Ильминский мен Ыбырай Алтынсариннің достығы бүгінгі жас ұрпаққа үлкен үлгі боп калды. Ал, Н. Веселовский ең алғаш Абай өлеңдерін аударуды ұйымдастырушылардың бірі болғанді. Сөйтіп, қазақ халқы ұлттық даму қажетіне қарай өзге әдебиеттермен байланыс қарым-қатынасында ұлы орыс халқының классикалык әдебиетіне сүйенді. Әдеби байланыстар ұлы прогреске бастап, халықтар достығының кайнар бұлағына айналуда. Ыбырай Алтынсарин, Абай Кұнанбаев, Спандияр Көбеев аударған Крылов мысалдарынан бастап, 1889 жылы А. Пушкиннің «Балықшы мен балық хақында», «Хан салтан туралы ертегісі» Орта Азия халықтары ішін-де ең бірінші болып қазақ тіліне аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ, бүл казақ балалар жазба әдебиетінің ірге тасын қаласқан текдесі жоқ мол мұра боп қала берді. Мұқтар Әуезовтің сөзімен айтқанда мұның өзі: «Ол (Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір заманды бастап келіп кірді... Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұдан былайғы бүкіл даму жолы үшін кұткарушы ықпал болды»,— дейді. Мұнымен қатар балалар әдебиетіне дүние жүзіндегі барлық халықтар ерекше көңіл бөледі. Даниель Дефонын «Робинзон Крузо», Чарлз Диккенс пен Марк Твеннің повестері мен Жюль Верннің романдары және Сетон — Томпсонның әңгімелері қазақ тіліне аударылып, балалар әдебиетінін қорын молайта бастады. Вена каласында балалар және жас өспірімдер әдебиетінің дүние жүзілік гылыми-зерттеу институты жұмыс істейді. Мювхен қаласында жастармен балалардың халықаралық кітапханасы бар. Міне осындай дәстүрлі әдеби байланыстар негізіңде Ленин партиясы басшылық етіп отырған біздің елімізде казақ совет балалар әдебиетінің аса мол рухани қазынасы жасалды.

Совет Одагындағы барлық республикалар әдебиеті социалистік реализм әдісін колданғандықтан, олардың бір-бірімен ара қатынастық байланыстары да күшейе түсті. Өйткені бұлардың мақсаты, эстетикалық идеалы бәріне бірдей ортақ мүддені қолдайды, коммунизм құру идеясын жақтайды. Мұнымен қатар әдебиеттердің өз ара байланыстарын күшейтуге себепкер болып отырған тіл. Ұлы орыс халқының тілі Советтер Одағында өмір сүріп отырған халықтардың бір-бірімен ара катынастық байланыстар жасауларына мүмкіндіктер туғызды, жағдайлар жасап берді.

Қазақстан Коммунистік партиясының X съезінде сөй-леген сөзінде академик жазушы, Социалистік Еқбек Ері Ғабит Мүсірепов «Әрқашан естен шыкпайтын бір каси-етті нәрсеміз бар. Ол — Бүкіл ұлттық әдебиеттердің дәстүрлі ортақ тілі болып отырған орыс тілінін баға жетпес ұлы қызметІ мен маңызы. Осы тіл арқылы біздің кітап-тарымыз көп ұлтты совет оқушысының кең көлемді жұртшылығына жетеді, осы тіл арқылы біздің кітаптарымыз дүние жүзілік аренаға көтерілді. Осы тіл біздер үшін, қазактар үшін Бүкіл дүние жүзінің озат әдебиеті мен мәдениетіне жол ашып отыр»,— дегені социалистік өмірі-мізде болып жатқан әдеби байланыстар жайындағы нағыз ақиқатты танытады. Шынында М. Горькийдің «Балалық шақ», Бонч-Бруевичтіқ «Біздін Ильич», А. Кононовтық «Ленин туралы әкгімелер» деген шығармаларынын қазақ тіліне аударылып, үлкен үлгі-өнеге көрсетуі осының айкын айғағы, дәлелі деп білеміз. Мұның үстіне М. Горькийдің «Жауапсыз адамдар туралы», «Балаларға әдебиет», «Тақырып туралы”, «Ертегілер жа-йында» т. б. балалар әдебиетінің теориясын дамытқан ғылыми мақалалары балалар әдебиетін қалай жазу керектігі жайында, әсіресе, қазақ балалар жазушылары үшін басшылыққа алынған, әрқашан үйреніп отырған зор еңбек. Орыс халқы әдебиетінен осындай шығармалардың аударылуы арқылы Қазақ совет балалар әдебиеті бұрынғысынан да толығып, кең өріс алды.

Біздің жас өспірімдеріміз үшін әсіресе ұлы кесем В. И. Лениннің революциялық күрес жылдары тұсындағы өмірі мен қызметі туралы жазған көлемі шағын болса да мазмұны тартымды А. Кононовтың «Ленин туралы әңгімелер» деген шығармаларылық үлкен тәрбиелік маңызы болды. Бұл әңгімелерді оқыған қазақ балалары «Хан салтан туралы ертегісі» Орта Азия халықтары ішінде ең бірінші болып қазақ тіліне аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ бұл қазақ балалар жазба әдебиетінің ірге тасын қаласқан теңдесі жоқ мол мұра боп кала берді. Мұқтар Әуезовтің сөзімен айтқанда мұның өзі: «Ол (Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір заманды бастап келіп кірді... Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұдан былайғы Бүкіл даму жолы үшін кұткарушы ықпал болды»,— дейді. Мұнымен қатар балалар әдебиетіне дүние жүзіндегі барлық халықтар ерекше көңіл бөледі. Даниель Дефоның «Робинзон Крузо», Чарлз Диккенс пен Марк Твеннің повестері мен Жюль Верннің романдары және Сетон — Томпсоннын әкгімелері қазақ тіліне аударылып, балалар әдебиетінің қорын молайта бастады. Вена қаласында балалар және жас өспірімдер әдебиетінін, дүние жүзілік ғылыми зерттеу институты жұмыс істейді. Мюнхен қаласында жастар мен балалардың халықаралық кітапханасы бар. Міне осындай дәстурлі әдеби байланыстар негізінде Ленин партиясы басшылық етіп отырған біздің елімізде қазақ совет балалар әдебиетінің аса мол рухани қазынасы жасалды.

Совет Одағындағы барлық республикалар әдебиеті социолистік реализм әдісін қолданғандықтан, олардың бір-бірімен ара қатынастық байланыстары да күшейе түсті. Өйткені бұлардың мақсаты, эстетикалық, идеалы бәріне бірдей ортақ мүддені қолдайды, коммунизм құру идеясын жақтайды. Мұнымен қатар әдебиеттердің өзара байланыстарын күшейтуге себепкер болып отырған тіл. Ұлы орыс халқының тілі Советтер Одағында өмір сүріп отырған халықтардың бір-бірімен ара қатынастық байланыстар жасауларына мүмкіндіктер туғызды, жағдайлар жасап берді.

Казақстан Коммунистік партиясының X съезінде сөйлеген сөзінде академик жазушы, Социалистік Еңбек ері Ғабит Мүсірепов «Әрқашан естен шықпайтын бір қаси-етті нәрсеміз бар. Ол — Бүкіл ұлттық әдебиеттердің дәстүрлі ортақ тілі болып отырған орыс тілінің баға жетпес ұлы қызметі мен маңызы. Осы тіл арқылы біздің кітаптарымыз көп ұлтты совет оқушысының кең көлемді жұртшылығына жетеді, осы тіл арқылы біздің кітаптарымыз дүние жүзілік аренаға көтерілді. Осы тіл біздер үшін, қазақтар үшін Бүкіл дүние жүзілік озат әдебиеті мен мәдениетіне жол ашып отыр»,— дегені социалистік өмірі-мізде болып жатқан әдеби баланыстар жайындағы нағыз ақиқатты танытады. Шынында М. Горькийдің «Балалық шақ», Бонч-Бруевичтің «Біздіқ Ильич», А. Кононовтык «Ленин туралы әкгімелер» деген шығармаларының қазақ тіліне аударылып, үлкен үлгі-өнеге көрсетуі осының айқын айғағы, дәлелі деп білеміз. Мұның үстіне М. Горькийдің «Жауапсыз адамдар туралы», «Балаларға әдебиет», «Тақырып туралы», «Ертегілер жа-йында» т. б. балалар әдебиетінін теориясын дамытқан ғылыми мақалалары балалар әдебиетін қалай жазу керектігі жайында, әсіресе, қазақ балалар жазушылары үшін басшылыққа алынған, әркашан үйреніп отырған зор еңбек. Орыс халқы әдебиетінен осындай шығармалардың аударылуы арқылы Казақ совет балалар әдебиеті бұрынғысынан да толығып, кең өріс алды.

Казақ совет балалар әдебиеті өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, азербайжан, түрікпен, тәжік, карақалпақ, дағыстан және басқа туысқан халықтар әдебиетінін озык шығармаларынық қазақ тіліне аударылуымен де толыға түсті. Казақ балалары туысқан халықтар әдебиеттерін оқып, олардың өмірімен танысуға мүмкіндік алды. Тәжік халқының қарт жазушысы Садриддин Айнидің «Мектеп» атты өмірбаяндық повесі, М. Миршакардың «Алтын қыстақ» атты атақты поэмасы, өзбек халқының атақты ақыны, мектеп мұғалімі Куддус Мухаммадидік «Мектеп балалары және көктем», Эрназар Рузиматовтык «Дос-тык» және 1960 жылы «Жазушы» баспасы бір топ взбек жазушыларының «Сахара самалы» атты балаларга арналған әңгімелер жинағын бастырып шығарды. 1973 жылы түрікпен ақыны Каюм Тангрукулиевтің балаларға арналған өлендер жинағы басылды. Лениндік және Мем-лекеттік сыйлықтың лауреаты, қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың «Менің алғашқы мұғалімім», «Ақ кеме» повестері мен «Солдат ұлы» атты әңгімесі қазақ тіліне аударылып, үлкендермен қатар, балалардың да сүйіп оқитын шығармаларына айналып кетуі казақ совет балалар әдебиетінің де үлкен табысы деуге болады. Әсіресе «Менің алғашқы мұғалімім» атты повесіндегі бала тағдыры, мектеп өмірінің суреттелуі, жаңалыққа жаны қумар мұғалімпің жетім балаларға деген ерекше камкор-лық ролі бәр-бәрі балаға білім беру, балаларды тәрбиелеу мақсатына кұрылған. Айтматов суреттеп отырған мүғалімнен ұстамдылық та, іскерлік те көрінеді. Оның әр қимылы, әрекеті, күресі тамшысымен тас тесетін бейне бір су тәрізді барған сайын толқындана түседі. Біріп-бірі байытып, бірін-бірі толықтырып, өркен жайып келе жатқан совет балалар әдебиетінің байланыстары арқылы қазақ совет балалар әдебиетінің тәрбиелік ролі, көркемдік мәні артып, күннен-күнге шыңдалып келеді. Қазақ, балалары басқа туысқан халықтар әдебиетік оқуы арқылы олардың тарихынен, әдет-ғұрып салтымен, мәдениеті мен танысуға, білімдерін толықтыруға мүмкіндік алды. Әдебиет байланыстары арқылы халықтар достығынын интернационалдық саяси бірлігі нығая беруіне зор мүмкіндіктер жасалды.

Қорыта айтқанда қазақ совет балалар әдебиетіндегі өзара байланыстардың дамуына: әдебиеттің партиялығы мен халықтығы, социалистік реализмнің жетекшілік ролі, тақырып бірлігі, интернационалдық тәрбие мәселесінде идеямыз, ұстаған бағытымыз бірлігі, халықтар достығының жырлануы, Бүкіл ұлттық әдебиеттердің дәстүрлі ортақ тілі болып отырған орыс тілінің баға жетпес ұлы қызметі мен маңызы негіз болды. Әдеби байланыс-тар негізінде Ленин партиясы басшылық етіп отырған халықтардың жасампаз еңбегімен, творчестволық даналығымен кеп ұлтты қазақ совет балалар әдебиетінің мол қазынасы жасалды, оның алдағы уақыттарда да өріс алып дами беруіне негіз болды.

Бақылау сұрақтары:

1.М.Ғабдуллин айтқан пiкiр.

2.Мақсатым-тiл ұстартып,өнер шашпақ,

3.Октябрь революциясының жеңiсiнен соң кеңес өкiметiне қарсы iрiткi салу мақсатымен елдiң үрейiн,момын шаруалардың берекесiн кетiрiп жүрген бандылардың қарақшылық әрекетiн әшкерелеуге арналған қай шығармада?

4."Қазақ совет балалар әдебиетi"А.1976ж. оқулығының авторы.

5.Ақырын жүрiп анық бас

Еңбегiң кетпес далаға,- үзiндi кiмнiң өлеңiнен?

6."Шәкiрт ойы" еңбегiнiң авторы.

Лекция