ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының ағартушылық қызметі

Қазақ қауымында патша-ң 1916ж. Маусым жарлығы мен көтеріліске көзқарас бірдей болған жоқ: ауылдың феод-қ байшыл билеуші тобы мен жергілікті әкімшілік-ң белгілі бөлігі патша жарлығын толығымен қолдап, оны белсенді мүрде жүзеге асырушылар болды; қазақ интеллегенциясының радикалды, батыл іс- қимыоға бейім өкілдері (Мыс, Т. Бокин, Ж. Ниязбеков, Т. Рысқұлов, Ә Жангелдин, С. Меңдешев, Б. Алманов, Ә Жүнісов т. Б.) халықты қарулы көтер-ке шақырып, оған өздері де қатысты. Ал қазақ газеті-ң төңірегіне топтасқан Ә Бөкейханов, А Байтұрсынов, М Дулатов сияқты либерал демократия-қ зиялылар өкілдері-ң жетекшілері халықты жарлықты орындауға қарсы шықпауға үгіттеп, оны орындамаған жағдайда қазақтар қантөгіске ұшырауы мүмкін деп санады. Осынау алмағайып кезеңде Алаш қайраткерлері халықты жаңа аласапыраннан қорғаштап, қайткен күнде оны аман сақтауға тырысты. Сондықтанда олар қарулы көтер-ке қарсы болып, қазақ-ды патша жарлығын орындауға шақырды. Бріншіден олар Ресейге төнген сыртқы қатер-ң бодан болып отырған қазақ-ға да толық қатысы бар деп санады.,екіншіден іс жүзінде қарусыз қазақтардың тұрақты орыс армиясына қарсы бас көтеруін болдырмауға талпынды. Қарусыз халық өкімет-ң жазалау шаралары-ң құрбаны болады деп күдіктенді, үшіншіден соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақ-ң хал-күйі жеңілдеп, ұлт-қ автономия құрылатынына үміт артты. Халық-ң аман болуын 1ші кезекке қойған алаш көсемдері тыл жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жұмыстарын жүргізуді ұсынды. Көтер барысында орын алған қанды қырғын 100деген мың адам-ң қаза табуы бұлар-ң қауіптері-ң негізсіз еместігін дәлелдеді.Жеке-жеке бұрқ еткен толқулар көп ұзамай қару-ң күшімен жанышталып, жұмысшыларды реквизициялаумен майданға жөнелту басталды. Сол кезде «Қазақ» газеті-ң редакциясы тыл жұмыстарына жөнелтілген қазақ-ң мұқтаждықтарына қызмет көрсетуді ұйғарды ж/е осы мақсатпен барлық қазақ зиялыларына реквизицияланғандар жұмыс істейтін майдан-ға өз еркімен барып, оларды бұратаналар бөлімін құруға шақырды. Зиялылар бұған үн қосты.Ж/е көп кешікпей Минскіде земство одағы-ң жанынан бұратаналар бөлімі құрылды. Қазақ зиялылары майдан тылында еңбек еткен қазақ жігіттері-ң сөзін сөйлеп, мұңын жоқтады. Ә Бөкейханов, М Дулатов бастаған қазақ зиялылары Минскіде т. Б. Шақырылғандар көптеп шоғырланған қалалар мен елді- мекендерде болып, оларға қолдан келген көмектері-ң бәрін көрсетті. Ал мұның өзі кеңес заманында көп жылдар бойы айтылып та жазылып та келген алашорда 1916ж көтер кезінде ұлттық мүддеге сатқындық жасады деген пікірдің сыңаржақ тұжырым екендігін көрсетеді. Алаш көсемдері көтер-ге де, майдан-ң қара жұмысына шақырылғандарға да еш сатқындық жасамады.1916 ж ұлт-азаттық көтер қазақ халқы-ң сан ғасырлық қозғалысы-ң тарихында ерекше орын алады. 1ші дүниежүзілік соғ жағдайларында көтер-і жалпы жұрт таныған басшылары

Ә Жанбосынов, А Иманов, Ж Мәмбетов, Ұ Саурықов, Б Әшекеев, О Шолақов, А Жүнісов,

С Қанаев көтер-ң саяси көсемдері Бокин, Рысқұлов, Меңдешев, Жангелдин,Алманов ж/е басқалар кезінде тәуелсіздік долындағы күреске халықты шақырды.