Түргеш қағанатының этносаяси тарихы

Түріктердің Таң империясына қарсы күресі қағанат құрамындағы түркештердің күшеюіне әкелді. 704ж. –түргештер Жетісудағы саяси билікті жеңіп алды. Түргештер негізінен Шу мен Іле аралығын қоныстанған. Түргеш қағанатының негізін салушы ж/е алғашқы қағаны Үшелік ғаңан Күңгіт қаласы болды. Әкімшілік террияториясы бойынша 20 түтікке бөлінді, әр түтік 7 мың әскерден тұрды. Қағанатта негізінен екі қарсылас топ болды. Сары түргештер(шулық), орталық қаласы –Суяб, Қара түргештер(ілелік), орталық қаласы –Талас өзені алқабындағы Тараз қаласы.

Саяси тарихы. VII ғ. басы орта Азия мен Қазақстан жеріне арабтардың жорығы басталды.706ж. түргештер соғдылықтармен одақ құрып, арабтарға қарсы соғысып, Бұхар маңындағы шайқаста арабтарды жеңеді. 709ж. араб қолбасшысы Кутейб екі одақтың арасында алауыздық туғызуының салдарынан соғды ханы Тархун көмектесуден бас тартып, нәтижесінде арабтар Бұхарды жаулап алады. Үшеліктің ұлы Сақал қаған (сары түргеш) бүкіл Орта Азияны бағындырды. Алайда 708ж. сары түргештер мен қара түргештердің арасындағы шиеленіс күшейе түсті. 711ж. қара түргештердің шақыруымен келген Шығыс Түрік қағаны Қапаған Болучу(Жоңғария) түбінде сары түргештер әскерін жеңіп, Сақал қаған тұтқынға түседі. Нәтижесінде қағанат күйреп, Түргеш қағанаты 7 жыл өткеннен соң ғана, билікке Сұлу қаған(қара түргеш) келгенде қайтадан нығаяды. Ендігі кезекте билік қара түргештерге көшіп, орда Тараз қаласына ауыстырылады. Сұлу қаған өте батыл жаунгер ретінде көзге түседі, Сұлудың батылдығына байланысты арабтар оны Әбу-Мұзахим (Сүзеген) д/а. Сүлу екі майданда күресті: батыста –арабтармен; шығыста –Қытаймен одақтасып бар күшін Таң патшалығымен шайқасқа салды. 736 ж. сұлу қаған арабтарға қарсы жорыққа шығып, Тоқырстанға дейңн барады да жеңіліске ұшырайды. Осы тұста қара түргештер мен сары түргештердің арасында күрес қайта өрши түсті. 738ж. қолбасшы Баға-Тархан сұлу қағанды өлтіріп, оның ұлына қарсы соғысты бастады. Түргештердің арасындағы алауыздық 738-748жж. арабтарға Оңт Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуға жағдай жасады. Осының салдарынан түргештер 746ж. Жетісуға ұмтылған қарлұқтарға қарсылық көрсете алмады. Түріктердің қиын жағдайын Қытай пайдаланып, 748ж. Суяб қаласын басып алды. 751ж. арабтар мен қытайлар арасында ірі шайқас болды. Бес күнге созылған бұл шайқастың соңғы кезінде қарлұқтар арабтар жағына шығып, қытайлар жеңілді. Атлах шайқасының түргештер үшін маңызы зор болды. Қытай әскері Жетісуды, Шығыс Түркістанды тастап шегінді. Арабтар Талас аңғарынан Ш ашқа қарай ығысты. Ішкі қақтығыстың әсерәнен және араб—қытай Түргеш қағанаты әлсіреп, 756ж. қарлұқтардың тегеурініне төтеп бере алмай біржолата құлайды.