IX тарау. XIX ғ. мәдениетіндегі бейклассикалық философия

Сонымен жоғарыдағы тарауларда көрсеткеніміздей, XVIII ғ. бастап, Батыс философиясында рационализм бағыты өзінің кемеліне келіп, философияның негізгі іргетасына айналады. Бір қарағандағы материализм мен идеализм бағыттарының арасындағы үлкен айырмашылықтарға қарамастан, осы екі негізгі ағымының негіздерінде адамның ақыл-ойына деген сенүшілік, адамзаттың болашақ өрлеуіне күмән келтірмеушілік, ал маркстік философияны алар болсак, онда тіпті ақыл-ойдың негізінде болашақ коммунизмге қарай жылжуда адамзат тек жағалай ортаны күрт өзгертіп қана қоймай, сол іс-әрекеттің негізінде адамның өзінің табиғаты өзгеретіндігіне сену байқалды.

Бірақ сол кездегі өмірдегі қоғамдык катынастар мұндай оптимистік өміршеңдік көзқарастарға бірте-бірте күмәндануды туғызды. Біріншіден, күннің жарык сәулесінің шығуын асыға күткендей сияқты шаттықпен қарсы алынған ұлы француз революциясы үлкен төңкерістерге ғана әкеліп қоймай, сонымен бірге зор қантөгіс, зорлық-зомбылыққа ұласып, одан күткен үміттерді жоққа шығарды. 1848-49 жж. біршама Европа елдерін дүр сілкіндірген буржуазиялық-демократиялық революциялар да олардан күткен үмітті ақтамады, ал 1871 ж. Париж коммунасының тәжірибесі марксизмнің «жұмысшы табы диктатурасының кажеттігі» жөніндегі идеяларды тудырып, көп ойшылдардың жалпы ағарту, адамзаттың өрлеуіне деген көзқарастан, ақыл-ойдың құдіретті күшіне сенуден бас тартып, олардан түңілуіне әкеліп соқты.

Осы көрсетілген және басқа себептер рационализм ағымына, яғни жалпы классикалық философияға, дискурсивтік (discursus -латын сөзі, ақыл-ойға, қисынға негізделген тұжырымдар) ойлау әдісіне деген теріс пікірлерді оятып, оларға қарсы бағытталған философиялық ағымдарды тудырды. Бұл көшті бастаған неміс философы А.Шопенгауер мен Дания ойшылы С.Кьеркогер болды. Бұлардың екеуі де Гегельдің панлогистік көзқарасын сынаудан бастады.

Кьеркогердің ойына қарағанда, Гегельдің философиясы ақыл-ойға негізделген, онда бүкіл дүниенің шындығы ашылғандай. Бірақ, оның философиясында адам абсолюттік идеяның танымдық құралына айналады. Кьеркогер Гегельдің болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі жөніндегі негіздемесіне қарсы шығады, өйткені ол болмыстың не екенін бізге түсіндірмейді, сондықтан ол - «абстракциялык құбыжық» қана. Философияның негізгі пәніне, сондықтан тек кана жеке адамның өмір сүруі, онын кайғысы мен куанышы, үрейі мен зардабы, өз-өзінің рухына үңілуі т.с.с. жатуы керек. Соңынан мұндай көзкарастардың негізінде XX ғ. экзистенциализм философиясы пайда болады. Ол бағытты талдаған кезде, біз Кьеркогердің идеяларына кайтып ораламыз.

Рационализм бағытына қарсы шықкан екінші философ А.Шопенгауер болды. Оның ойынша, дүниенің негізінде материя, я болмаса сана, рух жатыр деген көзқарастар - жалған пікірлер. Философияның тарихындағы мыңдаған жылдарға созылған іс-әрекеттер - оны ғылыми дәрежеге көтеруге бағытталған ұмтылыс - оны үлкен дағдарысқа әкеліп соқты. Шынына келгенде, философия - ғылым емес, ол өнердің бір түрі. Өйткені дүниенің негізінде жатқан нәрсе — ол ессіз, бейсаналық әлемдік ерік. Енді, міне, Шопенгауердін философиясына толығынан токталуға мүмкіндік келді, екінші жағынан, ойшылдың көп идеялары бүгінгі дағдарыстағы қоғамдағы адамдардың сана-сезімінде біршама қызығушылық тудырып отырғаны кұпия емес.

Date: 2016-05-18; view: 1359; Нарушение авторских прав