Status polszczyzny Kresów Wschodnich

Ostatnie dziesięciolecie XX w. zaowocowało m.in. zwiększonym zainteresowaniem polszczyzną poza obecnymi granicami państwa polskiego, w tym polszczyzną dawnych Kresów Wschodnich, szczególnie zaś zbiorowościami polskimi i polonocentrycznymi na terenie Ukrainy, Litwy i Białorusi.

Kresy Wschodnie – historia Pojęcie kresów - w tym Kresów Wschodnich upowszechniło się w połowie XIX w. Wprowadził je w 1855 r. poemat Wincentego Pola “Mohort”. Wprawdzie dla Wincentego Pola Kresy to dolne Zadnieprze, a więc Kresy południowo-wschodnie, ale należy pamiętać, że górne Zadnieprze w XVII w. leżało na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, które wiążemy już z Kresami północno-wschodnimi.

Nazwą kresy obejmujemy te prowincje, w których żywioł polski tuziemczy lub zwykle napływowy znajduje się w znacznej mniejszości, jak również te ziemie nawet etnograficznie polskie, gdzie ludność nie jest narodowo w znaczeniu politycznym uświadomioną.

Pojęcie kresów powstało w okresie, gdy państwo polskie nie istniało (a od rozbiorów minęło ponad pół wieku), gdy pogranicze wschodnie dawnej Rzeczypospolitej w świadomości Polaków stanowiło dalej jej integralną część, ale gdy – wobec ówczesnych realiów politycznych – świadomość ta graniczyła z iluzją. Na podobnej zasadzie właśnie od połowy XIX w., gdy nasiliła się masowa emigracja z ziem przedrozbiorowego państwa polskiego (do Niemiec, Belgii, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej itp.) upowszechnia się powiedzenie, że trzy dzielnice Polski są pod zaborami, a czwarta – Polonia – jest na obczyźnie. Co prawda, nazwa Polonia występuje już od XI w., ale nabiera nowych treści w XIX w. – ‘zbiór osób polskiego pochodzenia, zamieszkujących w różnych krajach, które przyjmowały wychodźców polskich’ – w tym samym okresie, w którym kształtuje się pojęcie i nazwa Kresy.

Zasięg polszczyzny na terenie Kresów wschodnich był determinowany polskimi wpływami narodowościowymi i polonizacyjnymi wpływami kultury polskiej, głównie poczynając od unii lubelskiej. W II połowie XVIII w. obszar dominacji kulturowej polszczyzny (oczywiście w odniesieniu do warstw dominujących: magnaterii, szlachty i – w części – mieszczan) na wschodzie sięgał do Zawołocza, Uświatu, Wieliża, Mścisławia, Suraża i Homla.

Użytkownicy polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich są w zdecydowanej większości polilingwalni (lub semilingwalni), ale w odniesieniu do trzech podstawowych przedziałów pokoleniowych (pokolenie najstarsze, średnie, młode) zaznaczają się wyraźne różnice w stosunku do języka polskiego i stopnia znajomości jego wariantów. Pokolenie najstarsze charakteryzuje jeszcze znajomość tradycyjnych kresowych odmian regionalnych polszczyzny, pokolenie średnie w części w ogóle nie zna języka polskiego, a w części posługuje się jego odmianami mieszanymi, pokolenie młode uczy się polszczyzny standardowej, a posługuje się – najczęściej – kulturalną odmianą mieszaną.