Zróżnicowanie języka wsi. Badania nad wariantywnością leksykalną w gwarach

W badaniach nad polszczyzną wiejską dużym zainteresowaniem cieszyło się zagadnienie integracji gwary z polszczyzną ogólną i wariancja w gwarze związana z tym procesem. Stosowana metodologia bazowała zwykle na analizie ilościowej
zanotowanych wariantów językowych, a najczęściej zajmowano się zjawiskami
fonetycznymi, które, jako seryjne, najłatwiej jest badać metodą statystyczną; za
pionierską uważa się tu pracę W. Doroszewskiego (Doroszewski 1934). Wyjątek
stanowią tu prace Z. Zagórskiego, który zaproponował sposób obliczania wskaźnika integracji gwary z polszczyzną ogólną na materiale leksykalnym (Zagórski 1982); więcej na temat piszę w podrozdziale poświęconym badaniom statystycznym.

Odmienne podejście do zróżnicowania leksykalnego w gwarze zaproponował J. Kąś – mianowicie analizę występowania poszczególnych jednostek w kontekstach w sytuacji oficjalnej i nieoficjalnej (Kąś 1992 i 1994); więcej na temat tych prac piszę dalej oraz w rozdziale „Metodologia. Zróżnicowanie polszczyzny wiejskiej uzależniano początkowo przede wszystkim od czynnika wieku (por. np. Wierzchowska 1952; Smoczyński 1954, 1955, 1964, 1964), a i współcześnie różnice pokoleniowe są często przedmiotem badań (por. np. pracę zbiorową Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Różnice w mowie pokoleń – zob. PolMaz1993). Od dawna zwracano jednak uwagę również na inne czynniki pozajęzykowe, wpływające na lepsze lub słabsze opanowanie polszczyzny ogólnej (np. Gołąb 1954). Konieczność uwzględnienia rozmaitych parametrów (jak pochodzenie społeczne, wykształcenie, zawód) podkreśliła H. Kurek w pracy poświęconej zróżnicowaniu fonetycznemu mowy kilku wsi w okolicach Dukli. W pracy tej przeprowadziła badania ilościowe na dużym materiale (zebranym od blisko 1800 informatorów), z uwzględnieniem wszelkich możliwych kombinacji wspomnianych parametrów socjalnych (Kurek 1990a). Ostatnimi czasy zróżnicowanie języka wsi również cieszy się zainteresowaniem badaczy, przy czym zwykle jako powodujący do zróżnicowanie wskazuje się czynnik pokoleniowy (np. Cygan 1993, 2002; Pelcowa 2006; Perkowska 2006) i sytuacyjny (np. Pelcowa 2006).

Przemiany społeczne, kulturowe i demograficzne w Polsce po drugiej wojnie światowej spowodowały przeobrażenia gwar ludowych w skali wcześniej
niespotykanej. Zainteresowanie badaczy zwróciło się zwłaszcza, choć nie tylko, ku
terenom, na których spotkała się ludność pochodząca z różnych obszarów. Przemiany słownictwa gwarowego badano początkowo przede wszystkim metodą kwestionariuszową, sprawdzając liczbę różnych określeń danych desygnatów i stopień znajomości leksyki ogólnopolskiej, a przede wszystkim stosunek liczby nazw ogólnopolskich do liczby nazw gwarowych w danej miejscowości czy na danym obszarze (np. Basara, Zduńska 1969; Węgier 1978; Homa 1979; Zagórski 1982 i 1991).

Z. Zagórski zaproponował tu metodę obliczania integracji gwary z językiem
ogólnopolskim na podstawie liczby zanotowanych leksemów gwarowych wobec liczby leksemów ogólnopolskich, o czym już wspominałam (Zagórski 1982). Ankietowe badania przemian słownictwa gwarowego dobitnie skrytykował J. Kąś, zwracając uwagę, iż ten sposób zbierania materiału powoduje nieodróżnianie słownictwa żywego, używanego na co dzień, od okazjonalizmów oraz od leksyki znanej biernie (zarówno starego słownictwa gwarowego, jak i nowego ogólnopolskiego, używanego jedynie w sytuacjach oficjalnych – zob. Kąś 1982 i 1983).

Postulat badania integracji leksykalnej gwar w tekstach zebranych w sytuacji oficjalnej oraz nieoficjalnej, szczególnie przez wskazanie wyrazów gwarowych pojawiających się w tekstach oficjalnych oraz nowych wyrazów ogólnopolskich używanych w wypowiedziach nieoficjalnych, wyrażony w artykule Problem integracji leksykalnej w gwarach (Kąś 1986), J. Kąś zrealizował w swoim opracowaniu słownictwa orawskiego (Kąś 1994). Autor prezentuje tu przede wszystkim rozmaite typy sytuacji komunikacyjnej oraz związane z nimi strategie językowe, stosowane przez rozmówców gwarowych, a powodujące naprzemienne występowanie w ich wypowiedziach synonimów ogólnopolskich i gwarowych, starając się naświetlić mechanizmy stopniowego przedostawania się leksyki ogólnopolskiego do tekstów gwarowych.

Podkreślony został fakt, że leksyka ogólnopolska nie wypiera w sposób natychmiastowy słownictwa gwarowego z systemu językowego danej społeczności, lecz że obie te warstwy współwystępują na określonych warunkach. Na współfunkcjonowanie słownictwa pochodzącego z różnych źródeł oraz na zależność między wyborem danej jednostki leksykalnej a rozmaitymi czynnikami pozajęzykowymi zwracali uwagę także inni badacze, np. H. Pelcowa (zwł. 1995, 2001, 2001). Funkcjonowanie zapożyczeń niemieckich w tekstach gwary śląskiej naszkicował W. Lubaś (Lubaś 1987).

Dla polszczyzny kresowej wariantywność fonetyczną, morfologiczną i leksykalną w grupie wyrazów z pola semantycznego „części ciała‖ w dwóch wsiach polskich w Kazachstanie przedstawiła N. Ananiewa (1990). Artykuł ten dotyczy zasobu leksykalnego, nie zaś jego występowania w tekstach. Autorka zwraca jednak uwagę na pewne zróżnicowanie leksykalne pomiędzy badanymi idiolektami, a wiąże je z miejscem pochodzenia nosicieli.

Zróżnicowaniu leksykalnemu gwar południowokresowych oraz funkcjonowaniu w nich poszczególnych wyrazów i warstw słownictwa poświęcił kilka artykułów J. Rieger (1997; 2002; 2004; 2008). Autor zwraca uwagę na różnice leksykalne pomiędzy poszczególnymi wsiami (zwłaszcza szlacheckimi i chłopskimi), a także na pokoleniowe zróżnicowanie słownictwa w gwarach kresowych. Podkreśla, że informatorzy często są świadomi tych różnic, a niektórzy znają ogólnopolskie odpowiedniki wyrazów występujących w ich gwarze i używają ich w rozmowie z eksploratorem (Rieger 1997).

W innym artykule wskazano szereg zagadnień związanych z funkcjonowaniem zapożyczeń w języku mniejszości, a czekających na pogłębione badania, zwłaszcza problem ich rozpowszechnienia na danym obszarze czy w danej wsi oraz współwystępowania z synonimami rodzimymi u tej samej osoby czy też w tej samej wsi (2002). Postulat badania słownictwa w tekście, nie zaś w oderwaniu od niego, J. Rieger wyraził w artykule Jak badać współczesne słownictwo kresowe? (Rieger 2004a). Ostatni z przytoczonych artykułów zawiera spostrzeżenia na temat funkcjonowania zapożyczeń w nagraniach z Satanowa nad Zbruczem, m.in. dotyczące współwystępowania synonimów u różnych osób i u jednej osoby oraz sygnałów tekstowych, pozwalających zauważyć różnice w funkcjonowaniu tych synonimów w mowie (Rieger 2008). Uwagi na temat funkcjonowania słownictwa dyferencyjnego w gwarze wsi Biełogornoje w Saratowskiem, oparte na niewielkim (ok. 14 tys. słów) korpusie tekstów, przedstawia artykuł O. Kriuczkowej, A. Sdobnowej i W. Goldina (2007). Autorzy prześledzili występowanie kilku częściej zanotowanych leksemów, pokazując
ich częstotliwość w stosunku do frekwencji synonimów literackich, zależność ich
wystąpienia od tematu rozmowy (używanie niektórych wyrazów wyłącznie przy
konkretnym temacie, występowanie niektórych dialektyzmów tylko w rozmowie o odległej przeszłości) i in.