Лекция 13. Әлеуметтік институттар

Мақсаты: қоғамдағы әр саладағы әлеуметтік институттардың бір бірімен байланысын анықтау.

Міндеттері: әлеуметтік институттардың формаларын, түрлерін білу, олардың әлеуметтік өмірде қандай роль атқарады, эволюциялық даму кезеңдерінде қандай ерекшеліктері болады.

1. Әлеуметтік институттарға түсініктеме

2. Әлеуметтік институттардың түрлері

Өзінің әлеуметтік қажеттліктерін канағаттандыру үшін адамдар бірккен ic-қимылдарын icкe асыру керек. Бұндай ic-қимылдар белгілі ұйымдық формаларды талап етеді, яғни әлеуметтік институттардын, құрылуын талап етеді.

Қоғам_институционализациясы дегеніміз - тұракты формалардың құралуы, және бұл формаларда белгілі 6ip мақсатқа (мүддеге) жету үшін адамдардың ic-қимылдары icке асырылады.

Кез келген қоғам әлеуметтік институттар жүйесі ретінде болып келеді, және бұл жүйеде экономикалық, саяси, құқықтық; және басқа қоғамдық карым-қатынастардың күрделі жиынтығы көрсетіледі. Белгілі әлеуметтік институттардың көмегіменқоғамдық ағза (организм) өмір сүре алады, индивидтің мамандануы жүреді, әлеуметтік мінез - қылықтарының қабылдануы қамтамасыз етіледі.

Қоғамның эволюциялық даму кезеңдерінде әлеуметтік институттар өз тұрақтылыңымен, жиімділігімен ерекшеленеді. Егер әлеуметтік институттар ic -қимылдары тиімcis болса, егер түрлі әлеуметтік институттар қоғамдық мүрделерді ұйымдастыра алмаса, әлеуметтік байланыстарды жақсартып құра алмаса – бұның барлығы қоғамда дағдарыс жағдайы пайда болды деген сөз. Мұндай жағдайда сәйкес келетін әлеуметтік институтардың жұмыс icтeyінеe өзгерістер енгізу керек. Егер бұл объективті түрде мүмкін емес болса, немесе басқада субъективті себептерге байланысты іске асырылмаса қоғамның революциялық қайта құру (әлеуметтік революция) жүреді. Осы революция әлеуметтік институттар жүйесінің радикалды өзгеруімен байланысты.

Әлеуметтік институттардың ерекшеліктері, олардың табиғаты қоғамның терең қасиеттермен анықталады. Формальды және формальды емес әлеуметтік институттар бар. Формальды элеу-к институттаға әр түрлі мен емелер және олардың жиындықтары жатады, және де бұл институттар қатан ұйымдық құрылымда болу керек персонификацияланған басқаруға ие болу керек (юристік нормаларда бекітілген болу қажет - заңдар, ережілер және т.б.). Мысалы: мемлекет, мешіт, мектеп. Формальды емес әлеуметтік институттар - адамдардың әлеуметтік мінез-құлықтарының тқрақты формаларын анықтайтын әлеуметтік нормалардың жиытығы. Мысалы: мораль, білім,религия.

Формальды белгілерден басқа, әлеуметтік институттар өздерінің функционалды ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Әлеуметтік институттардың келесі типтерін бөлуге болады: экономикалық, саяси, әлеуметтік (тармағынада), ұдайы өндірістік (репродуктивтық), қызмет көрсетуші (қамтамасыз етуші). Ал енді осылардың әркайсының функцияларына тоқтала кетейік.

Экономикалық әлеуметтік институттар - қоғамның экономикалық базисының дұрыс жұмыс icтеyiн қамтамасыз етеді, қоғам емірінің экономикалық саласындағы өндірістік байланыстарды және оның басқа салалармен байланысын қамтамасыз етеді. Оларға мыналар жатады: өндіріс, меншік, айырбас, қаржылар, банктер және т.б.

Саяси әлеуметтік институттар адамдардың қоғамды басқару жөніндегі ic-қимылдарын реттейді. Қазіргі кездегі қоғамда аса маңызды саяси институттар болып мемлекет, құқық саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар және сот, әскер.

Өзіндік әлеуметтік институттар адамдар арасындағы байланыстардың іске асырылуына жағдай жасайды, және де олар бұл байланыстарды әлеуметтік жағынан ойлап қарастырады. Бұл институттар рухани салада әрекет жасайды. Ең алдымен ол - мораль және дін (религия), содан кейін бұқаралық коммуникациялар (баспасөз, радио, теледидар).

Адамдардың репродуктивті (кең мағынада алғада) яғни жаңа ұрпақта, өзінің мәдени ерекшеліктерінен 6ipre адам рухының ұдайы өндірісі. Ммінез-құлықтарын реттейтін институттарға: отбасы, білім, мектеп жатады.

Адамдардың индивидуалды қажеттіліктерін қанағаттандыратын әлеуметтік институттар адамдардың азык-түлік өнімдерімен және басқа да өзіндік тұтыну заттармен (сауда, қоғамдық тамактану) қамтамасыз етілуін, тұрмыс қызметтерін (коммуникалды шаруашылық) көрсетуді, мәдениет саласындағы (театр, муражай, көрмелер және т.б.) әрекеттерді реттейді.

Әлеуметтік институттардың ерекше түрі - «тоталды институттар».Тоталды институт адамның еркін болуын мүмкін етпейді және де ол адамды абсолютты тәуелді қылады. (түрме, діни секталар, үйымдасқан қылмыс «мафия», құпия жиын).

Әдебиеттер:

1. Тұрғынбаев Ә. Социология. А.,2001.

2. Рахметов К., Булатова А., Исмағамбетова З. Социология. А.,2003.

3. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. М.,1997.

4. Кравченко А.И. Социология. М.,2002.

5. Энциклопедический социологический словарь. М.,1995.

Date: 2016-02-19; view: 2211; Нарушение авторских прав