Дәрістердің қысқаша жазбасы

1-бөлім. Энергия үнемдеудің негізгі түсініктері. Қазақстан Республикасының энергия үнемдеуші саясатының құқықтық негізі (2 – сағат)

Дәрістер жоспары

1 Жалпы мағұлмат

2 Тұтынылған энергия көлемі, обьектінің құжаттарына сәйкес оның бағасы

3 Аудиаторлардың обьектіні энергетикалық тексеруі

4 Обьектідегі энергия ағымы

Энергоаудиттің өткізілуі алты этаптан тұрады:

1. Энергияның пайдалану көлемінің және оның репрезентаивтік уақыт аралығындағы бағасының анықталуы.

2. Объект үстіндегі отын – энергетикалық ағындардың тексерілуі.

3. Энергия және энегротасушылардың пайдалану эффективтілігінің анализі.

4. Энергоресурстардың эффективті қолданудағы рекомендациялық

5. Қолданылатын ұсыныстардың экономикалық негізделуі.

6. Отчетты дайындау

Аудиттің жеке этаптарының ұзақтылығы, объектің энергияға төленетін шығындардың суммасы арқылы бағаланады және объектің өлшемі мен қиындылығына тиісті жалпы ұзақтылықтан шамамен 10%, 30%, 20%, 20% құрайды. Мысалы, Ұлыбританияда объектің аудиті энергияға төленуіне 1 млн. доллар деңгейде 25 тәулікке созылады және 18 мың доллар, 5 млн. деңгейде – 40 тәулік және 30 мың доллар, 10 млн. деңгейде – 50 тәулік және 37 мың доллар тұрады. Энергоаудиттің бағасы энергияға төлену шығыны орташа есеппен 2% құрайды, аудит 20% шамасында энергияны үнемдейді, ал аудитті өткізудің шығындары екі жыл аралығында өтіледі. Кез келген энергоаудит бойынша жұмыс екі тұлғамен орындалады: басқарушы аудитормен және аудитормен.

Энергоаудитті өткізу барысында аудитор клиенттің талабын және уақыт пен қаржының ресурстары есте сақтау керек. Аудитор клиентке оның не талап ететінін беруі қажет, бірақ ол төлегісі келетіннен артық емес, бұл энергоаудиттің бөлшектілігіне әсер етуі мүмкін, қолданылатын өлшеуіштердің саны, белгілі бір құралдағы акцент немесе энергоүнемдеу кәсіпорындарындағы және тағы басқалары. Бір жағынан энергоайдит кәсіпорынның счетчиктар көрсеткіштеріне сүйенетін энерготұтынудың жай көрсетілімі болуы мүмкін. Екінші жағынан энергоаудит алдын ала жаңа (тұрақты немесе уақытша) өлеуіш құрылғыларды құру, ұзақ уақыт аралығында тестілеу және өлшеу. Бөлшектік тексеру барысында аудитор негізделген ұсынылмдарын беруі мүмкін. Әрине, айтылған екінші энергоаудит қымбаттырақ болады. Энергоаудиттің өткізілу тәсілі энергоаудитордың квалификациясына және шеберлілігіне де байланысты.

«Жетекші өнімнің әдісі» - бұл бастауыш энергоаудиторлар үшін жай техникалық әдіс. Энерготұтынуды оқудан бірнеше алғашқы отчеттерді дайындап, энергоүнемдеуге байланысты бастауыш энергоаудитор ұсынылымдардың актуальділігін пен қажеттілігін жасайды. Мысалы мынадай, аз энергияны пайдаланатын шамдарды қолдану, күшейтілген жылулық контроль және изоляция. Осыдан кейін аудитордың қиындықсыз ұқсас объектілерді тексеруіне болады және ол үздік қолданған энергоүнемдеу технологияларының шамаларын анықтай алады. Бұл техникалық әдісті өткізу рыноктарды іздеу үшін энергоүнемдегіш құрылғыларды сататын компаниялар үзік қолданылады. Сонымен бірге, бұл әдісті энерготұтынушы барлық объектілерінде ұқсас энергетикалық мінездемелері бар компаниялардың «ішкі» энергоменеджерлері қолданылуы мүмкін. Мысалы, отельдердің желісіне иемденуші компанияның энергоменеджері энергоүнемдегіш, барлық отельдер желісіне енгізе алатын шаралардың тізімін анықтай алар еді. Бұл қадамды энергетикалық сұрақтар бойынша проффесионалды энергоаудиторларға қолданылу ұсынылымбайды.

«Жетекші тексеру әдісі» - бұл әдіс проффесионалды энергоаудиторларға ұсынылған. Әдіс қолданылған энергияның шамасының анықталуына негізделген және бұл өлшемді өндірістік нормативтармен немесе энерготұтынылудың теоретикалық қажет көлемімен салыстыру. Әдіс энергияның потенциалды үнемдеуін табуына көмектеседі. Бірінші орында негізгі жабдықтау топтармен тұтынылған энергияның көлемін анықтайды және оны жалпы кәсіпорынның тұтынылуымен салыстырады. Бұл жұмысты орындай келе аудитор энергияның үнемдеу жолдарын айқындайды, біріншіден, жабдықты модернизациялаудан, екіншіден, жаңа тексеру және эксплуатация режимінен, үшіншіден, объект үстіндегі (децентрализдік энергоүнемдеу, альтернативті процестерлердің қолданылуы, жылулық және электрлік энергияның комплекстік өндірілуі (когенерация)) энергия тұтынудың реструктализациясынан тұрады, ақырында, объектің спецификалық талаптарын есепке алу үшін «типтік орташа үнемдеулердің» орнына ғылыми тәсілдерді қолданады.

Бұл әдіс жоғары сапалы, әр түрлі зерттеу және өлшеу параметрлеріне, сонымен қоса эксперттердің тәжірибесіне негізделген энергоаудитті өткізуіне мүмкіндік береді.

«Аралас әдіс» - бұл жоғарыда айтылған екі методологиялардың бөлшекті бірігуі. Ол аудиторлық тәсілдердің қолдануын алдын ала қарастырады, бірақ энергия үнемдеудің кең айналымын іздеудің орнына кішкене көлемді (әсіресе бір) энергоүнемдеу технологияларына шоғырланады. Бұл себебі бойынша әдіс ыңғайлы, мысалы, когенерацияны зерттеу үшін.

Соңына қарай энергоаудиторлардың квалификациялық талаптары және адамдық қасиеттеріне тоқталайық. Ол техникалық аспектерден, бухгалтерлік есепке алудан, сақтандыру техникасынан және басқарудан жеткілікті білімі мен тәжірибесі болуы қажет. Аудитор энергоүнемдеу бойынша берілгендерін жинау, анализдау және интерпретирлауды білуі керек. Үлкен көлемді информацияны анализдауына байланысты ол персоналды компьютердің әдеттерін жақсы меңгеруі және оған рұқсаты болуы керек. Аудитор негізгі жабдықтаудың жұмыс істеу принципін және жұмыстық сипаттамасын білуі керек. Объекте жұмыс істейтін жабдық туралы терең білімі боларлық, бірақ онша қажет емес, өйткені бөлшектік информация конструкциялық документациядан және өндірушілердің инстукцияларынан алынуы мүмкін. Объекте қолданылатын технологиялық процестермен және энергетикалық ресурстармен танысу маңызды. Аудиторлық фирмаларда эксперттер өндірістік аймақтан ары специализацияланатынын байқауға алу керек. Аудиторлар адамдармен тілдесу әдеттері бар тәжірибелі инженерлер болуы керек, біршама күшті мінезді болуы және әр түрлі проблемалардың шешімін таба білуі керек. Аудитордың маңызды қасиетінің бірі – көзқарасының кең болуы, ол әрдайым өздік жұмыс істеуі керек, сондықтан «әрқашан солай істедік» деген сөз «жұмыс істегендіктен» дегенді білдірмейді, дұрыс болды.

Энергия тұтыну көлемі, оның объектің документациясына байланысты бағасы.

Энергоаудитті энергияның тұрғылықты тұтынуын анықтаудан және оның бағасынан бастайды. Бұл информация ойша проблемалардың масштабтарын шешеді және үзік қорытындыға жету үшін күштерді қайда шоғырландыру керектігін көрсетеді. Энерготұтынудың тұрғылықты жағдайы туралы информацияны репрезентативтік период уақытында, бір жылда климаттық жағдайлары және кейбір объектілердің мезгілдік сипаттама жұмысының энерготұтынуға әсерін бағалау үшін жинайды; ол үшін айлық мәліметтер керектігі дәлел. Барлық түрді электр энергияның және энерготасушылардың тұтынылуы туралы мәліметтер, отын және электрэнергияның бір жылға және әр айға төленетін бағасы туралы мәліметтермен толықтайды, отынның жылу құрағыш қасиеті туралы, егер де ол стандартты емес болса. Шығындар туралы информация отын мен электрэнергияның және оның жабдықталу тарифының бірлік бағасын кірістіру қажет. Отынның жылуқұрағыш қасиетінің жиілігі және оның алыну көздерінің сипаттамасы байқауға алынады. Орта айлығында болса да, қарастырылатын период аралығындағы сыртқы ауаның температурасы туралы информацияны алу керек. Келесі анализ үшін өнімнің шығару көлемі немесе кәсіпорынмен көрсетілетін жұмыстары туралы айлық мәліметтер әсіресе керек. Бұл информацияны аудитор өзінің құрастырған сұрақтарына жауап түрінде кәсіпорынға бармай тұрып ала алады. Жауаптарға барлық отынның, электрэнергияның және басқа да ресурстардың төлемі туралы квитанциялардың копиясы және есебі кірістірілуі керек. Энергияға кететін шығындар қалай құралатынын сезіну үшін, аудитор энергияны және энерготасушылардың жабдықтау тариф жүйесімен танысу керек. Кейбір энергоресурстар, әсіресе бірнеше факторларға тиісті электрэнергия, күрделі баға структурасына ие болады.

Украинада пайдалынылған электрэнергияның есебі үшін 2 тариф жүреді: бірқойылымдылық және дифференциялдық, уақыт периодынан ары мезгіл барысында зонналық тариф деп аталады. Электроэнергияны тұтынушылар 2 класқа бөлінген. Біріншіге - 35 кВ және одан жоғары кернеулі, екіншіге – 35кВ дейін кернеулі энергияны пайдалынатындар жатады. Астында Украинада 01. 11. 2000 жылдан бастап қолданылатын тарифтер (НДС-сіз). Бірқойылымдылық тариф барлық бірінші кластағы тұтынушылар үшін 12.53 тиын/кВт*сағ. құрайды. Бірқойылымдылық тариф екінші кластың өндірістік және оларға теңестірілген тұтынушылар үшін 17.13 тиын/кВт*сағ; электрфицирілген теміржол транспорты үшін – 17.13 тиын/кВт*сағ; электрфицирілген қалалық транспорт және өндірістік емес тұтынушылар үшін 17.13 тиын/кВт*сағ; ауылшаруашылықты тұтынушылар-өндірушілер үшін 13.07 тиын/кВт*сағ. Уақыт периодынан ары дифференциялдық тариф бойынша Украинаның электрэнергетиканы реттеу Ұлттық комиссиясының (ЭРҰК) заңы бойынша 01. 01. 2002 жылдан бастап тариф бекітілген бірқойылымдылық тарифтің (сәкес класқа және тарифтік топқа) мынандай коэфициентке көбейтілуімен анықталады: түн уақытында (тәулігіне 7 сағат) -0,25; пик уақытында (тәулігіне 6 сағат) – 1,8; жартыпиктік уақытта (тәулігіне 11 сағат) – 1,02. Уақыт мезгілінен ары периодттар шекарасын анықтау үшін 2002 жылға 4 мезгіл орнықтырылған: 1-ші – қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан; 2-ші – наурыз; 3-ші – сәуір, мамыр, маусым, шілде, тамыз; 4-ші – қыркүйек, қазан. Уақыт мезгілінен ары периодттар шекарасы әрбір мезгіл үшін сәйкес ЭРҰҚ-мен рұқсатымен НЕК «Укрэнерго» қоғамдармен бекітіледі. Бірақ Украинадағы электрэнергетикадағы күрделі ситуациясына байланысты графикті түзету үшін, электрэнергияның энергожүйенің максималды жүктеу периодындағы шектеулі тұтыну, электржабдықтау үшін басқа құрауыш төлемдердің енгізілуі мүмкіндігі, шет ел практикасында бар қолданулар. Зонналық немесе бірқойылымдылық тарифпен электрэнергияны тұтыну төлеміне қоса электрқабылдағыштардың қосылған қуаты, келісімдік және орташа айлық жүктеме максимумы үшін төлем практикаға енгізілген. Осыған қоса, максималды тұтынылған қуаты үшін төлем өзінің жыл бойы тарифтің өзгерілген зоналық тарифтеріне ие болуы мүмкін.

Электрэнергияға төленетін шығындарды анықтау оңай емес, бірақ электрэнергияны үнемдеу және электржабдықтауға төленетін шығындардың потенциалдық шамасының бағалау үшін керек жұмыс. Энергоаудитор электрқабылдағыштардың қосылған толық қуаты және тұтынылатын қуаттың максимумы туралы информация алу, тәуліктік және мезгілдік жүктемелердің жиілігінің өлшемдерін анықтау, жүктеменің сипаттама графигін алу керек.

Бөлектеп қуат коэфициентіне, тұтынылатын энергожабдықтау компаниясымен келісімде қарастырылған реактивті қуат төлемінің жүйесіне, оларды бұзғаны үшін шектеулер және штрафтік санкциялары. Объекте қолданылған шаралар және қуат коэфициентінің жақсартуы туралы информациямен хабарлас болуы керек. Тиімді және керекті информацияға электрқабылдағыштардың жеке топтары қандай көлемде электрэнергияны тұтынытыны туралы жатады. Электрқабылдағыштар: электрқозғалтқыштар, жарықтандыру, жылу беру, технологиялық процестер және т. б.

Объектің есепке алу және финанстік документацисы жөнінде мынадай информацияны алады: объектің (бұл жерде сумен жабдықтау және оған байланысты шығындар туралы ұмытпау маңызды) тұтынатын жалпы энергоресурстардың бағасы; отындардың түрлері арасындағы шығындарды реттеу; отынның тұтынуының мезгілдік өзгерістері; бағалар туралы, тарифтер жүйесі туралы информация. Бұл информация объектегі тұрғылықты жағдайы туралы бейнені және маңызды аймақтарды белгілеп алуға мүмкіндік береді, энергоүнемдеудегі шаралар бірінші орында енгізілуі керек. Мысалы, кірпіш зауытында электрэнергияға шығындары энергоресурстардың барлық шығындардың 30-40 % құрайды, ал газға шығындары – 60-70 %, ең бірінші күштерді газдың шектеулі тұтынуына шоғырландыру керек. Энергияның тұтынуы неғұрлым көп болса, соғұрлым аз уақытты белгілі үнемдеу жолдарының бағалануына шығындау керек.