Мен - концепция», оның құрамдас бөліктері және фуикциялары

Индивидтің мінез-құлық тенденциясын және бағасын найымдауды білдіретін өзі туралы елестетулер жиынтығын «МЕН - концепциясы» деп атайды, яғни адамның _Өзі жайлы жалпы ұстанымдар жүйесі.

«МЕН - концепциясы» шынайылықтың эртүрлі Шеңберіндегі жэне оның енжарлығының үш рөлін атқара отырып, адамның сэттілік шегін анықтайды, біріншіден тұлганың іщ_тей өзімен келісушілікке жетуге қабілеттендіреді; екіншідең адамның тәжірибесінің интерпретациясын анықтайды. Үшіншіден күтудің бастамасы болып табылады. Осылайша, «МЕН - концепциясы» барлық тұлғалық және мінездік процестерді реттеуші ретінде көрінеді. «Мен - концепциясы» өзінің шыгу тегі жағынан -негізінен жүйке жүйесінің қасиеттерімен мазасыздық деңгейіне генетикалық бекітілген фенотиптік құрылым.

Тұлғаның өмір сүру барысында қарым-қатынас ету ерекшелігі оның қоғамдағы статусын, жақындары арасындағы орнын белгілейді. Әлеуметтенудің үшінші аумағы, яғни өзіндік сапа жалпылама адамдардағы оның «Менінің» қалыптасуын бейнелейді. Өкінішке орай, осы мэселе төңірегіқце даулы қайшылықтар өте көп, себебі авторлардың тұлға концепциясында «Мен -бейнесін» түрліше қабылдайды. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық кестесі ретінде «Мен - концепциясының» психологиялық теориялық - концептуалды жоспарда толығымен феноменологиялық тұрғы немесе гуманистік психологияға интеракционизмге, аз дэрежеде психоанализмге сүйенеді. «Мен» объект ретінде 4 аспектіден тұрады: рухани «Мен» материалды «Мен», әлеуметтік «Мен», денелік «Мен». Жалпы феноменологиялық тұрғы шеңберінде құрастырылған «Мен-концепциясы» келесі жағдайларға негізделеді:

1. Мінез-құлық индивидтің қабылдау еңбегі болып табылады,
ол өз алдында феноменологиялы: индивидтің психологиялық
шынайы өмірі - бұл жалпы объективті өмір емес, оның мінез-
құлық жағдайындағы субъективті қабылдауының нэтижесі.

2. Индивидтің орталық, интеграциялайтын феноменалды
жазықтығының нүктесі - «Мен -Концепциясы» оның маңайында
қабылдаудың барлық бейнелері қалыптасады.

3. «Мен - Концепциясы» бір мезгілде қабылдау жемісі және де?
элеуметтік мэдени ортадан алынған құндылықтары бар ұғымдарі
жиынтығы болып табылады.

4. «Мен - Концепциясы» құрылуымен мінез - құлық оға
толығымен бағына бастайды.

5. «Мен - Концепциясы» уақытпен жэне жағдайлық контекспеі
санасады, бұл оның болжамдық құндылығы болып табылады.

6. Басқа адамдардың оңды қатынасын қажетсіну «Мен
Концепциясының» құрылуымен параллельді жүреді- Өзіне деге""
оңды көзқарасты қажетсіну басқа адамдардың өзін оңды бағала
тэжірибесін игеру арқылы қалыптасады.

7. Нақты өтіп жатқан өмір тэжірибесі мен «Мен
Концепциясы» арасындағы қайшылықтарға қарсы түрлі қорғаны
стратегиялары қолданылады.

8. Адамның негізгі маңызды мотивациялық түрткісі - өзінді
актуализациялануға деген қажеттілік, өзінің «Мен
Концепцияларының» құндылықтарын жоғарылату жән_г
жоғалтпау.

«Мен - Концепциясы» ары қарайғы дамуы «Мен Концепциясын» бейнелеу үшін концептуалды - терминологиялы" құрамын унификациялау бағытында жүрді жэне өлшеулер үші сенімді эмпирикалық референттерді іздеуге бағытталған, соньг негізінде, ол бірлік немесе индивидтің өзіне деген бағдарла" құрылымы ретінде қарала бастаған.

Бағдарлар 3 категорияға топтастырылады: - реалды «Мен> (индивидтің дэл осы мезетте өзін-өзі қабылдауы) - элеуметті «Мен» (индивидтің ойынша қоршағандары қала қабылдайтындығы

жайлы) - идеалды «Мен» (индивидтің болғысы келетін бейнесі». Шутц, Нюттен зерттеулерінде эксперименттік түрде адамныі элеуметтік мінез-құлқына «Мен -бейнесінің» «откені» меаі «болашақ» бейнелерінің эсері зор екендігі дэлелденген. Дэстүрл| түрде адамның психикалық саулығының негізгі көрсеткіші болыг^ табылатын барлық психотерапевтикалық практикаларда негізінегі колданылатын «Мен ұғымының» уақытша ұғым идеялы, әсіреса! олардың озара сэйкес келмеушіліктеріне баса назар аударыладыі «Мен - откен шақ», «Мен - болашақ», «Мен - қазіргі» арасындағьі белгілі бір дэрежеге дейін жеткен қайшылықтар әлеуметтік' психологиялық дезадапциясының негізгі факторы негізінде (К.Хорни) немесе алғашқы тұлғалық ауытқушылықтары ретінде (К.Роджерс) немесе тұлғаның өзіндік актуализациясының төменгі көрсеткішті дэрежесінің бір ретінде (А.Маслоу) немесе нақты психикалық ауытқушылықтар, яғни депрессия мен мазасыздық бастауы ретінде (Т.Хиггинс) қарастырылады. Көптеген зерттеулерде тұлғаны адекватты өзін-өзі бағалаудың өзін қоғам үшін құндылығын жэне оның алдында өз міндеттерін саналы қабылдауын, толыққанды әлеуметтік активті дамуын белгілеуде мәнді орынға ие. Өзін-өзі бағалаудың құрылуын екі фактор анықтайды:

1. Сыртқы фактор - элеуметтік орта, қоршаған аймақ, іс-
эрекеттегі сэттіліктер мен сәтсіздіктер;

2. Ішкі - адамның индивидуалды - психологиялык
ерекшеліктері. Осы ішкі жэне сыртқы факторлардың адам дамуы
үшін қолайсыз қатынас негізінен адекватты емес өзін-өзі бағалау
қалыптасып, адамның қарым-қатынас жасау барысына, іс-
эрекеттегі сэттілігін, қоғамдағы орнын анықтауда өз септігін
тигізді. «Мен» құрылымы өмір барысында қоршағандармен өзара
эрекеттесу арқылы дамиды. Былайша айтқанда, бала элеуметтік
сезімтал жэне оның когнитивті жэне перцептивті қабілеттері
даму мелшеріне байланысты «Мен - концепциясының мазмұны»
көп дэрежеде элеуметтену үрдісінің жемісі болып табылады.
«Мен - Концепциясына» сүйенетін

К. Роджерс оны былай деп мінездейді: «Мен-Концепциясы» ұйымдасқан, бір ізді концептуалды гештальт, ол «Мен» қасиеттерін қабылдаудан, «Меннің» өзара қатынасын қабылдаудан тұрады, сонымен қоса, осы қабылдауларға байланысты кұндылықтармен өмірдің эр түрлі жақтарын қабылдау».

Басқа элеумет мүшелерімен жеке адам өз "Мені" негізінде қатынас түзеді. "Мен" ұғымы өзі ішінде эр адамның өзі жөніңдегі танымын, өз мүмкіндіктерін және өз қадірін сезе білу сияқты сапаларын камтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының жоғары не төмен болуынан сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығады.

Қорыта келгенде тұлға - адамдар арасында өз ұстамын жауапкершілікпен жэне еркін анықтайтын, қоғамның окілі ретіндегі адам. Өзін қоршаган элеммен өзара эрекет, қоғамдь жэне адами қатынастар мэдениет жүйесімен қалыптасады. Ад элеуметтену барысында тұлға болады.

Қауіпті және бейәлеуметтік мінез-құлық

Әлеуметтік нормалар негізінде мінез-құлықтар бөліне нормалы (әлеуметтік бейімделген), ауытқыған (девиантты) жәг^: нормаға қарама қарсы қауіпті (құқыққа қарсы) мінез-құлық.

Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мін құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біреулф оларды жеке бөлмей жалпылама түрде:

Жанүяда берекенің болмауы;

Түсінбеушіліктер мен ата-ананың қамқорлығы;

Тэрбие берудегі кемшіліктер;

Қоғамдық міндеттер мен күйзелістерді жеңе алмау;

• Өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдарме)-
қүрбыларымен жиі табыса алмау;

Сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шеші қабылдай алмау, критикалық ойды дамыта алмау; • Психоактив' заттардың тез қолға түсіре алу;

Агрессиялық жарнаманың болуы;

Мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің наша дамуы; і

Әлеуметтік нормаларды меңгеру, оларды түлғаның ішк дүниесіне енгізу бүл сыртқы үлгілермен үқсастыру процесі емес түлға санасының қүрылу процесі деп аталады. Әлеуметті нормалар жеке сананы қалыптастыра отырып, оның қүрылымы үйымдастырады. Интернационализмді элеуметтік нормалар тұлғ мінез-қүлқының реттеушісі болады. Бірақ олар мінез- қүлықтв| тікелей емес, сананың сэйкес үйымдасуы, түлғалық мэнер меі' бағалар жүйесінің қалыптасуы арқылы реттейді. Түлғ¹ қабылдаған нормалық жүйелер мінез-қүлық сфрерасының барльг мотивациялығын, мағыналылығын анықтайды. элеуметтік норм түлғаның қүндылық жүйесіне ескермеген кезде адамның мінез қүлқы асоциалды мінезге айналады.

Ауытқыған, девиантты, сонымен бірге қоғамны антиэлеуметтік мінез-қүлқы әсерленудің сэйкес жүйесіне эсе етеді. Әлеуметтік талаптарды орындау үшін элеметтік әсер ет шараларын элеуметтік бақылау деп атайды.

Әлеуметтік бақылау - бүл түлғаға қоғамдық әсер етуші түрақты элеуметтік қатынастарды қамтамасыз етуші, түлғаның элеуметтік нормаларына бағыну жүйесі.

Санкциалар формалды санкция жүйесімен жүзеге асады. Санкция сол элеуметтік топ үшін қажетті мінез қүлыққа жағдай жасау кезіндегі түлғаның элеуметтік мэнді ісіне топтардың реакциясы.

Санкциялар формалды жэне формалды емес болуы мүмкін. Формалды санкцияға - қүқықтық, формалды емеске моральды этикалық жалпы элеметтік бақылау интериориризациясы болады. Егер әлеуметтік нормаларды адам оз еркімен қабылдаса, онда олар оның бостандығынан айырмайды. Ерікті адам өзінің әлеуметтік талаптарын ешқандай сыртқы күшсіз ақ орындайды.

Тұлға девиациялары жайлы ұғым

Қазіргі кезде көптеген әдебиеттерде «қиын бала» терминінің орнына «девиантты» термині өте жиі кездеседі. Жалпы, «киын мінез-қүлық», «девиантты мінез-қүлық», «ауытқыған мінез-қүлық» терминдері синонимдер болып табылады, сондықтан да қай терминді алсақ та, қиын бала туралы екені түсінікті.

Жалпы, баланың қиын тэрбиеленуі, қоғамда қалыптасқан нормалар мен ережелерді сақтамауын ғылымда девиация (латынның «сіеуіаііо» тыңдамау, ауытқу деген мағынаны береді) деп атайды.

Ауытқушы (девианттық) мінез-қүлық деп қоғамда қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез-қүлықты айтамыз (И.А.Невский). Белгілі элеуметтанушы И.С.Кон девиантты мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық, мэдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданган қалыптардан ауытқыган іс-эрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың концепциясына сэйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді (психикалық, элеуметтік, элеуметтік-психологиялық, қоғамдық).

Оқу-тэрбие үрдісіндегі тэжірибесінде анықталғандай, мүндай оқушыларға мынадай жеке қасиеті бар балалар жатады: білім деңгейі төмен, тэртібі нашар, сабақтан коп қалатын, мүғалім талабын орындамайтындар, адамгершілік деңгейі төмен, құрбылармен тіл табыса алмайтын, топ мәселеле қызықтырмайтын, кей жағдайларда психикалық дамуы, сөйл қабілеті кейін қалған ашуланшақ балалар (бұларға жүй ауруларына шалдыққан, тэрбиеге эрең көнетін балалар жатадьь Осы аталғандардың ішінде жүйке ауруына шалдыққ"' балалардың тэрбиесі өте күрделі деуге болады. Бүгін" ғалымдардың пікірінше, жүйке аурулары (невроз) отбасындағ' жэне басқа да жағдайлардың салдарынан болуы эбден мүмкі Айталық, отбасындағы эке мен шешенің жанжалдасуының ө баланың жүйкесін жұқартып, тез ашуланғыш болуына үлк септігін тигізеді.

Девиантты балаларды зерттеумен айналысатын ғалымд" оларды түрліше жіктейді. Біреулер оларды екі үлкен категорияғ бөледі: біріншіден бұл анық немесе жасырын психопатологиянь барлығын білдіретін психикалық денсаулық қалыптарын ауытқыған мінез-қүлық. Екіншіден бүл әлеуметтік мэдени жэн эсіресе қүқықтық қалыптарды бүзатын ассоциалды мінез-құлы Ал С.А.Беличева девианттық мінез-қүлықтың әлеуметті ауытқуын былайша жіктейді:

1. пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалды қаржылық, дүние-мүліктік пайда табуға ұмтылуымен байланысг (ұрлау, тонау, алып-сату, алаяқтық және т.б.) жасаған тері эрекеттері;

2. агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған эрекетте"
(балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау);

3. элеуметтік-енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуғ"
азаматтық борыштарын өтеуден қашуға, жеке жэне элеуметті
мэселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу (жұмыстан, оқудан ба
тарту, кезбелек, маскүнемдік, нашақорлық, таксикомания, өзіне
езі қол жұмсау).

I. Қылмыс және оның себептерін социологиялық жағына' зерттеу орыс статистигі К.Ф.Германның (1824) еңбектерінеі басталады. Қылмысқа баруды зерттеу барысында оның дамуі динамикасына эсер ететін кептеген факторлардың бар екені аныЦ болды: элеуметтік жағдай, білім, кедейлік жеке фактор ретінде, іс-әрекет, индивид жэне элеуметтік орта арасындағц байланыстың бұзылуы мен әлсізденуі. Қылмыскерлік - адам кемшіліктерінің көрінісі. Осы уақытқа дейін еш бір қоғам оны жоя алмаған. Сондықтан да біз шынайы мақсатқа бағытталуымыз керек, яғни қылмыскерліктің дамуын тежеп, оны бір деңгейде ұстау керек.

II. Маскүнемдік (Алкоголизм). Алкоголдік сусындар адамзатқа бұрыннан әйгілі. Ең басында ол өсімдіктерден жасалынып, салт жоралардың бір бөлігі ретінде пайдаланылатын. ХУІғ этил спиртті өндіруден тамырлы өзгерістер басталды. Дэл осы жағдайдан кейін бұқара халықтың алкоголдік сусындарды пайдалануға мүмкіндіктері ашылды. Алкоголизмнің бірнеше теориясы бар:

моралдік модель - адамның элсіздігі ретінде қарастырылады жэнеішетін адам моралді элсіздігінен алкогольді тастай алмайды.

медициналық модель - алкоголизмді ауру деп санайды.

3) психологиялық модель - алкоголизм адамның стрестерден,
үрейден құтылудың сэтсіз әдісі деп қарастырады.

4) генетикалық модель - алкоголге тэуелділік тұқым-қуалаудан

беріледі.

Көптеген елдерде, сонымен қатар Қазақстанда да алкоголге қарсы

жұмыстардың екі бағыты бар:

спирттік сусындарға шектеу қою, оларды өндіруді, сатуды азайту, бағаны көтеру, тыйымдар мен шектеулерді бұзғаны үшін қатаң шаралар қолдану.

элеуметтік, экономикалық өмір жағдайын жақсартуға, жалпы мэдениетті кетеруге, алкоголдің зияны туралы өлшеулі ақпарат беруге жэне халыққа мінез-құлықтың алкоголсіз стереотиптерді қалыптастыруға байланысты ықпалдарды күшейту.

III. Нашақорлық (грек. пагке - естен айрылу, тапіа -долылық, есалаңдық деген мағына береді). Бұл ауру, есірткі заттарға физикалық және психикалық тэуелділікпен сипатталады.

Психикалық тэуелділік - психоактивті заттарға үздіксіз болатын, шыдатпайтын қажеттілік. Ол үздіксіз есірткіні пайдаланғысы келіп тұруымен сипатталып, үлкен жандық жайсыздық (дискомфорт) сезімін тудырады.

Физикалық тэуелділік - есірткі заттарды пайдаланудан пайда болатын ерекше күй (әдет). Ол организмнің химиялық тэуелділігіне экеп соқтырады. Физикалық тэуелділік психикалық тэуелділіктен кейін пайда болады. Ол абстинентті синдром түрінде көрінеді. Физикалық тәуелділіктің басқа симптомына есірткіге компулсивті (шыдатпайтын) құмарлық жатады. Үшін симптом - адамның жақсы көңіл-күйі тек есірткі заттар пайдаланғанда ғана болады.

Қазіргі жастар көбінесе қолмен жасалынать
стимуляторларды пайдаланады: эфедра, ингалянттар, марихуай
үйықтататын заттар мен транквилизаторлар. «Ауыр» есірткі
жастар көп пайдалана бермейді (героин, морфин т.б.) өйткв
олар өте қымбат.;

Естен шығармайтын жайт, нашақорларды емдеу өте қиы
Көптеген нашақорлар емделгеннен кейін 4-5 жылға дей
есірткіні пайдаланбай жүре береді. Бірақ өміріндегі б
сэтсіздіктен кейін олар бүрынғы жаман эдетіне оралады. 100
емделу үшін олар өмір бақи күресуі керек. Сондықтан д
«ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» дегенде
нашақорлықты ең басты алдын алу керек. I

IV. Жезөкшелік латынның «жұрт алдына шығар'
(ргозііпдсге) сөзінен шыққан. Жезөкшелік дегеніміз - ешқанд'
ортақ сезімсіз, ақша үшін некесіз жыныстық қатынасқа түс^л
Қоғам эрдайым жезөкшелікке қарсы күресіп отырды. Тарих^
жезөкшелікке қарсы эдістердің 3 негізгі саяси формасы бар:
І.прогибиционизм (тыйым)

2.регламентация (тіркеу жэне медициналық бақылау)
З.аболиционизм (тыйымсыз тэрбиелік жұмыстар арқыл'
түсіндіру, алдын-алу). і

V. Суицид «Суицид» латын тілінен алынған «өзін-өзі өлтір
өзіне қол салу» деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синонимді;'
мағынасы қасақана өз өмірін қию. Қазіргі таңда езіне-өзі қол сал
мінез-қүлқы біржақты патологиялық тұрғыд"¹
қарастырылмайды. Бұл эрекет көп жағдайда есі дұрыс адамньг
мінез-құлқы. Сонымен бірге, өзіне-езі қол салуға қатысты эреке
мінез-құлықтың бұзылу формасының ең шегі.

Өзіне-өзі қол жұмсау бұрын 20- 55 жастың арасын қамтыс бүгінде 10-12 жасар балалар арасында да жиі кездеседі. Жас ер| балалар қыздарға қарағанда екі есе суицид көп жасайды, Суицидтің 80 пайызы күндіз жэне кешкі уақытта үйде жасалады, Суицид көбіне ішімдікпен байланысты. Сот тексеруі көрсеткендей, әйелдердің 31%, еркектердің 68% пайызы өз өмірімен ішімдік ішу салдарынан қоштасады.

Суицидтің ерекше себептері мыналар:

І.Сүйікті адамын жоғалту жэне махаббатта жолы болмаушылық.

2.Сенімінің аяққа тапталуы.

З.Ішімдік ішу салдарынан жеке тұлғаның қорғаныш механизмінің жойылуы.

Өзіне-өзі қол салу негізі үш топқа бөлінеді: нағыз, демонстративтік жэне жасырын суицид.

Нағыз суицид - қашанда жабырқау дағдарыстық жағдай немесе әмірден баз кешу жайлы ой, өмір сүрудің мэні жайлы ойланып күйзелу жатады.

Демонстративтік суицид - өлуге деген ниетпен байланысты емес, қайта ез проблемасына назар аудартудың эдіс-құралы болады, көмекке шақырады.

Жасырын суицид - өзіне-езі қол салу мінез-қылығының бір
түрі. Бірақ қатаң мағынада оның белгілеріне жауап бермейтін,
сонда да сол бағыт пен қорытындыға ие болады. Бұл іс-эрекет
көп жағдайда қауіп-қатер деңгейінің жогарғы

ықтималдылығымен ұштасып жатады. Көп жағдайда бұл мінез-құлық тэуекелге негізделіп өмірден өтуден гөрі өліммен ойнауға көбірек ұқсайды. Бұндай адамдар өмірден етудің ашық түрін таңдамай суицидалдық шартты мінез-құлықты қалайды. Бұларға автомобиль жүргізудің қауіпті түрі, спорттың экстремальдық қауіпті түрлерімен айналысуы, ерікті түрде ыстық нүктелерге барумен, эсері күшті есірткілерді пайдаланумен, ішімдікті қолданумен, сондай-ақ озін-өзі оқшаулау жатады.

Жан күйзелісіне шыдай алмау, жағдайдан шығудың жолын таппау, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке басының дағдарысы, проблемада байланып қалу - осының бэрі айналып келгенде таңдауды тарылтып, өзіне-өзі қол салуға итермелейді.

Жас кезде көбінесе, мұндай мінез-құлықтар көп жағдайда жеке бас қарым-қатынастармен, мысалы бақытсыз махаббатпен тығыз байланысты болып, депрессияға ұшырауға бейім келеді. Депрессияның деңгейі көп жағдайда суицидалдық қорқыныштың шынайы көрсеткіші болып келеді. Жалпы айтқанда, жасеспірімдер арасындағы суицидалды мінез-құлыққа өз құрбылары мен ата-аналары арасындағы жеке қарым-қатынастардың да ықпалы эсерін тигізеді.

Тарихи тэжірибе көрсеткендей, медициналық, құқықтыкі
тыйымдардың қазіргі кезде пайдасы аз. Қазіргі кезде әлеуметтік*
рухани қайта тэрбиелеудің мэні мен маңызы өте үлкен.;

§5.7 Тұлғаның қорғаныс механизмдері туралы ұғым і

Көп жағдайда тұлғаның көздеген тұрмыстық қажеттіктері қандай да себептермен орындала бермейді, олардьі қанағаттандырудың мүмкіндігі болмай қалады. Мұндайда эрекеЦ: қылық психологиялық қорғаныс тетіктерімен реттеліп барады| Психологиялық қорғаныс тұлғаның қалыпты, табиғи болмысынв; тэн нэрсе, ол арқылы адам қимыл-әрекетінде кезігетіщ ауытқуларды күні бұрын сезіп, олардың алдын алып отырадыі Мүндай психикалық қасиеттер адамға көңіл-күй күйзелістері жағдайында өзінің кісілік дэрежесін сақтап қалуға жэрдем бередіі

Психолгияда көптен бітпеген белгілі іс эсері деп аталатыні қүбылыс бар. Оның мэні - эрқандай кедергі нақты істі доғаруғя себепші болады да, адам сол кедергіні жеңбегенше, эрекетін әрі жалғастырмайды не кедергіні жеңу жолдарын іздестіруден басі тартады. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, бітпеген щ адамды эрдайым қимыл-эрекетке итермелейді, ал егер істі орындаудың тікелей жолы табылмаса, ол сол іске тең болғаң баламалы басқа эрекетке кіріседі. Осыдан мүлдай психологиялыц қорғанысты баламалы эрекеттердің арнайы орайластырылғаң формасы деп түсінсе де болады.

Психологиялық қорғаныс түрлері келесідей:

Жоққа шығару. Мүндай психологиялық қорғаныстың мэні; адамды қатерлендіріп, оны дау-дамайға соқтыруы мүмкін ақпара-| еленбейді, қабылданбайды. Бүл қорғаныс эдісінде шындықтьі қабылдау көбіне бүрмалаумен сипатталады. Жоққа шығару қорғанысы бала жастан қалыптасып, көп жағдайда төңіректегІ болмысқа сай объективті бағалауды шектейді, осыдан әрекет* қылықтағы кейбір келеңсіздіктер орын алады.

Ығыстыру - ішкі жан күйзелістерінен үйлесімсіз мотивтер не үнамсыз ақпараттарды ойланып жатпастан, санадан шығарыгі тастау жолымен қүтылудың ең эмбебеп эдісі. Намысқа тию не өкпелеуден болған істің төркінін басқалардан, кейде тіпті өзіңнен де жасыру үшін өз эрекеттеріңнің жалған себептерін алға тартатын жағдай да болады. Шын, бірақ жағымсыз сеп түрткілер элеумет сенгендей, содан біршама ұятын жасыратындай жалған себептермен ығыстырылады. Ығыстырылып, тез үмыт болатын жәйттердің көбі басқаға істеген жамандық, қызғаншақтық, түлға кемшіліктерінен болатын мінез олқылықтары.

Көшіру - адамның өзгелер қабылдамайтын өз басындағы мінез-қылық кемшіліктерін мойындағысы келмей, ойланып, толғанбастан басқа біреуге өткізе салудан болатын жаманшылық істей түра, өзінің үрыншақтығын қарсыласына таңа салып, оны дау-дамайдың себепшісі етіп, көрсету эрекеті.

Сәйкестендіру - адамның өз қолы жетпейтін, бірақ аңсаған, басқа біреудің жақсы эдет-қылықтарын иемденуі. Балалардың элеуметтік тәртіп пен игі этикалық өнегелерді игеруі осы эдіске негізделген. Сэйкестендіру қорғанысы адамның өзінің әлсіз тараптарын жеңіп, сезім олқылықтарын толықтыру үшін үлгі, өнегелерге ойсыз еліктеп, мақсат-мүраттарды ешқандай ниетсіз-ақ арқау етуінен туындайды.

Жаңалау - адамның істеген келеңсіз эрекетін мойнына алса, өз қадірінің жоғалатынын түсінуден, болған оқиғаға байланысты ниеттері мен қылықтарын өтірік-шынды жанастырып дэлелдеуге тырысуы, мүмкіндіктері кемдігінен қолы жетпеген не жетпейтін заттардың объектив құндылығын өзінше кеміте салып, өз кеуілін арбауы.

Ауыстыру - адамның баста өз әліне қарамай, күрделі іске үрынып, кейін бітпесін білген соң, оған деген эрекетін оңай жүмысқа бүра салуы. Осындай ауыстырудан қол жетпес қажеттіктің орындалмауынан болған күйзеліс бэсеңдейді, бірақ ізгі мақсат адыра қалады. Өз алдына қойған, бірақ орындалуы мүмкін емес мақсатқа бағышталған эрекет іске аспаған жағдайда адам кез-келген мэнсіз қимылға ауыса салады, осыдан көңіл-күйі жеңілдеп, үлкен күйзеліске түспейді.

Оқшаулау - адамга соққы болатын жэйттердің сана деңгейінен шегеріліп, басылуы. Мүндайда жағымсыз эмоциялар саналы, яғни эдейі оқшауландырылып, болған оқиға мен одан келетін эсерлер көңілге алынбайды, адам бүрын қандай да мэнге ие болған оқиға немесе өз толғаныстарының шындығын іші сезіп түрса да, оларды байқамайтындай кейіп көрсетеді.

Психологиялық қорғаныс эсері адамға қай жағдайда да өзінің ішкі қалыпты көңіл-кейпін тұрақты сақтауына жэрдемдесе Тіпті элеуметтік шектеулерді бұзғанның өзінде де, өз қылығын^-зиян тарапын кеміте, оған ақтау табуға тырысады. Егер адам қадірін тани білсе, өзінің қандай әрекетте болмасын кемшіл^! олқылықтарын ұғынумен оларды жоюға ұмтылады. Мұндай адам өз әрекеттері мен мінезін өзгертеді, ал өзгерген ұнамд тұлға сапасы оның санасын жаңалап, өмірлік серігіне айналады. <

З.Фрейдтің психоаналитикалық мектебі

Психоанализдің негізін салушы австрия психиаторы З.Фрей

1896 жылы Фрейд алғашқы рет психоталдау (психианали терминін қолданды, бұл психикалық құбылыстарды емдеу арналған тэсіл, невроздарды емдейтін жаңа эдіс болды.

Фрейд өзінің барлық өмірінде психоталдау ілімін дамыты тереңдетті. Сынауларға, шэкірттерінің кетуіне қарамастан ол 0 үхтанымдарын өзгертпеді. Өзінің ақырғы «Психоталда очерктері» (1940ж) кітабында «Психоталдау ілімі көптег бақылаулар мен тэжірибеге негізделген, бұл бақылауларды өзіңД не басқаларда өткізсең ғана ол туралы өз бетіңмен пікір айтуі? болады».

Психоанализ тэсілін пайдаланғанда науқаспен ұзақ уақы эңгімелесе отырып, оның ақыл-есіне аурудың шынайы әсе себебі туралы жеткізіледі, науқас бұрын ескермеген нэрселер түсіне бастайды. Фрейдтің айтуынша катарсис болады. Кейій мұндай концепция дені сау адамның психикасына да таралған.

Мінез-құлық мэселесін қарастыра отырып, Фрейд адамньщ психикалық іс-эрекетін анықтайтын 2 қажеттілікті көрсетедіі либидо жэне агрессия. Қоршаган орта осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қарсылығын білдіріп, бөлектегенінв қарамастан, ол екеуі сананың «цензурасынан» өтіп, символдар түрінде көрініс береді. Осы қажеттіліктердің өзара әрекетінің сипатын, оларды қанағаттандыру мүмкіндігін аша келе Фрейд тұлға құрылымында 3 негізгі компонентті ажыратады: ид («Ол»),' эго («Мен») және супер-эго («Жоғарғы-мен»). Ид бейсаналық сйласына ығыстырылған инстинктердің алаңы болып табылады. фго бір жағынан бейсаналы инстинктерге жалғасса, екінші /жағынан шынайылықтың нормалары мен талаптарына бағынады. / Супер-эго дегеніміз - қоғамның гибратты бастауларының жиынтығы, ол «цензор» рөлін атқарады. Сонымен, ид пен супер-эго талаптары үйлеспейтіндіктен эго үнемі қақтығыста, оның қорғаныс механизміне (ығыстыру, сублимация) жүгінуіне тура келеді. Ығыстыру санасыз түрде жасалады. Бейсаналық саласына «көшетін» мотивтер, күйзелулер «цензор» үшін жарамды символдар, эрекеттер түрінде қалып, эсер ете береді.

Фрейдтің ойынша түрлі іс-әрекет функциялары мен формаларын жүзеге асыру үшін арнайы механизмдердің (сублимация, проекция, көшіру, ығыстыру, регрессия т.б) бөлек жүйесі бар. Ал ағза энергия сақталу заңымен басқарылатын күрделі энергетикалық жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, егер либидо өзінің бір көріністерінде тоқтатылса, онда қандай да бір басқа эффектіні тудыруы тиіс. Супер-эго осындай эффектілерді элеуметтік тұрғыдан жарамды етеді. Егер жарамды ете алмаса, онда ид пен супер-эгоның арасындағы конфликт өршіп, жүйенің қалыпты қызметі бұзылады, тежелген либидо түрлі ауырсыну синдромдары арқылы өзін байқатады. Психоанализ - 2 нэрсеге негізделген.

1. генетикалық - бала кездегі қайғырулар ересек адамның
қалыптасуында рөл атқарады. Жеке адамның іргетасы 5 жасқа
дейін қалыптасады.

2. адам туғаннан белгілі бір мөлшердегі энергияға ие болады, ол
бірнеше психосексуальді кезеңнен өтеді. З.Фрейд пікірі бойынша
еңбек адам өмірін құрайды жэне мэнді етеді. Еңбек іс-эрекетінде
адам өзі үшін қолайлы қызмет атқарады, себебі ол реалды өмірге
бейімделуге жэне үйренуге мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, адам
есеюге ұмтылыс жасайды.

З.Фрейд өмірлік энергия мен либидоның гидравликалық моделін құрды. Оның ойынша адамдар көп уақытын еңбек іс-эрекетіне жұмсаса, адам бойындағы энергиялар жасырын түрде қалып, махаббат пен жеке белсенділікке аз энергия қалады. Неофрейдистерді еңбектің тек тұлғалық құрылымы ғана емес, психологиялық функциясы да қызықтырады. Оральды тип жеке тұлғалық қарым-қатынасқа тез түседі, сөйлегіш, дауласуды ұнатады, сондықтан оларды оральд типтес мамандықтар, яғни дантист, заңгер, радиокомментатор т.б. мамандықтар қызықтырады. Анальды типтес адамдарға реттілік, қырсықтық, үнемдегіштік, өзін-өзі бақылау тән. Олар бухгалтерлік, кітапханашылық немесе банк, техникалық қауіпсіздікт}
қамтамасыз ету сияқты мамандықтарға сай келеді. ¹

Психоаналитикалық теориялар қызық болғанымен, олаг ғылыми тұрғыда зерттелмеген, сондықтан еңбекті психологиялық қызметі өзекті мэселе болып қала берері анық.

Тұлғаның негізгі қорғаныс механизмдері: ығыстыру,

терістеу, кескіндеу, серпіліс қалыптастыру,

рационалдандыру және сублимация

Ішкі жэне сыртқы күштерден қорғану механизмдері арқылб ЭГО қорғалады. Олар: -шығарып тастау (вытеснение); -келіспеу (отрицания); -рационализация; -реактивті құрылымы - керісінше әрекеттер (реактивны«і образования, обратные действия); -кескіндеу (проекция); -жекелену (изоляция); -регрессия;

-ауыстыру (замещение) Шығарып тастау (ығыстыру) - санадан күшенуді тудыратыц сезінулерді, ойларды, эрекеттерді шығарып тастау. Санасыздыққа; шығарылған бүл комплекстер адамның жаны мен жүріс* тұрысына әсерін жалғастырады. Олар үнемі сыртқа шығуға тырысады (жамандау, жазу, түс көру, қалжыңдау-кэдімгі өмірдің психопатологиясы). Сондықтан оларды санасыздықта ұстау үшік үнемі қуат жүмсау керек.

Терістеу. Адам жағымсыз жағдайлар туындаған кезде онь| мойындамай, бас тартса теріске шығару деп аталатын қорғаныС мехнизмі жүмыс істейді.

Келіспеу - бүл ЭГО-ға үнамсыз жағдайларды шын өмірге тэн деп қабылдамау әрекеті. Бүл жағдайда адам ұнамды көріністері эдейі есінен шығарып, оларды ойдан шығарылғанмен ауыстырады. Рационализация - келісімді ойлар мен эрекеттерге ұнамды себептер мен түсініктер табу. Кешірім сұрайтын бұл ойлар мен эрекеттер этикалық жағынан шын себептерге қарағанда жоғары тұрады.

Реактивті білім - өзінің керегіне қарсы қоятын жүріс-түрыс. Бұл көрінекті не санасыз тілектің инверсиясы. Бүл қорганыс механизмді екі сатыда іске асады:

қажетсіз импульс басылады

санада қарсылық пайда болады.

Проекция - өз сезімдерін, тілектерін сана астында басқа адамға

беру. Бұл өз кемшіліктерін басқаларға ауыстыруға мүмкіндік

береді.

Изоляция - бұл жан қайғысын туғызатын психозақымдану

ситуациясын алыстату. Бэрі басқа адамда болып жатқандай

болып көрінеді. Болған істі өзінікінен бөлу эсіресе балаларда

айқын көрінеді. Мысалы, бала қуыршақты не ойыншық аңды

қолына алып, өзіне ересектер не айтады соны ойыншықтарға

айтады.

Регрессия - үрейді азайту үшін жүріс-түрыс пен ойлаудың

жабайы деңгейге ауысуы. Дені сау адамдарда ездерін үнемі

болатын эмоциялық прессингтен қоргау үшін: шылым шегеді,

арақ ішеді, мұрнын шұқиды, заттарды бүлдіреді, машинаны қалай

болса солай айдайды.

Сублимация - бұл қоғам мен жеке адамға келісімді эртүрлі

эрекет арқылы либидо мен агрессияны трансформациялайтын

қорғау механизмі. Спорт, интеллектуалды еңбек, шығармашылық

сублимация түрлері. Сублимацияланған қуат цивилизацияны

жасақтайды. Сублимация-либидо энергиясын ауыздықтайтын

жалғыз конструктивті стратегия.

Ауыстыру - соқыр сезім импульсін қауіпті объектіден қауіпсіз

объектіге ауыстыру. Мысалы, эуелі агрессия эйеліне жасалады.

Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

Адам неге биологиялық кұбылыс? Сипаттама беріңіз.

Адам неге коғамдык-әлеуметтік кұбылыс? Түсіндіріңіз.

Даралық дегеніміз не? Аныктамасын беріңіз.

Жеке тұлға дегеніміз не? Анықтама беріңіз.

Қабілеттілік дегеніміз не?

Нышандардың анықтамасын беріңіз. Нышандардың қабілеттіліктерді дамытуда релі кандай?

Темперамент негізін салған ғалымды атаңыз?

Темперамент дегеніміз не? Анықтама беріңіз

Темпераменттің түрлерін атаңыз. Әрқайсысына нақты мысалдармен

сипаттама беріңіз. ІО.Жеке тұлғаның психологиялық кұрылымын атаңыз. Жеке тұлғаның

бағыттылыгы дегеніміз не? 11.Қажеттілік дегеніміз не? Сипаттама беру сұралады. 12.Түрткілер дегеніміз не? Түсіндіріңіз. ІЗ.Қызығу дегеніміз не? Сипаттама беріңіз. 14.Бағыттылыктүрлері: қалау, мүдде, идеал, дүниетану, сенім-наным

дегеніміз не? Түсіндіріңіз.!

15.Мінез дегеніміз адамның қандай дара ерекшелігі? Анықтамасын

беріңіз. Іб.Мінез акцентуациясы дегеніміз не? Аныктама беріңіз. П.Кісі бүзылуының қандай типтері болады, атаныз? 18.Қозу типінін белгілері қандай? Сипаттама беріңіз. 19. Түраксыз типке мінездеме берініз? 20.Истериялык (өзімшіл) типтің ерекшеліктері қандай? 21.Психастеникалық типке сипаттама беріңіз? 22.Шизоидты типке анықтама беріңіз?

23.1с-эрекет дегеніміз не? Түсіндіріңіз. Нақты мысалдар келтіріңіз. 24.Адамның негізгі іс-эрекеттеріне тоқталып, эрқайсысына сипаттаі

беріңіз. (оқу, ойын, еңбек). 25.1с-эрекеттің қүрылымдық компоненттері: қажеттік, эуежділі

мақсат, эрекет, операциялар дегеніміз не? Әрқайсысына анықтамі

беріңіз. 26.Қажеттіліктер жэне оның түрлері. 27.Маслоудыңуэждемеліктеориясының мағнасы неде? 28.Түлғаның қалыптасуының жасқа байланысты сатыларына анықтам беріңіз.

29.Қалыптасқан түлга критерийлері дегеніміз не? Түсіндіріңіз. ЗО.Түлғаның әлеуметтік үстанымы дегеніміз не? Түсіндіріңіз. 31.«Мен - концепция», оның құрамдас бөліктері және функцияларына;

анықтама беріңіз. 32.Қауіпті жэне бейэлеуметтік мінез-қүлық дегеніміз не? Анықтама

беріңіз. ЗЗ.Түлға девиацияларына тоқталып, эрқайсысына анықтама беріңіз. 34.Түлғаның қорғаныс механизмдері дегеніміз не? Анықтама беріңіз. 35.Психоаналитикалық мектеп қашан пайда болды? Оның негізін салған

ғалымды атаңыз. Зб.Түлғаның негізгі корғаныс механизмдері: ығыстыру, терістеу, кескіндеу, серпіліс, қалыптастыру, рационалдандыру және сублимация дегеніміз не?

Рефераттық және өзіндік оку-ізденіс жұмыстарының тақырыптары

Жеке түлға туралы түсінік

Даралык жэне жеке түлға

Жеке түлғаның қүрылымы

Жеке түлғаның белсенділігі

Жеке түлғаның бағыттылығы

Түрткілер - қажеттіліктің нақты көрінуі

Қажеттіліктер жэне оның түрлері

Қабілеттілік жэне нышандар.

Мінез жэне темперамент.

Ю.И.П.Павловтың жоғарғы жүйке жүйесі туралы ілім жэне темперамент.

11.Әрекеттену - адамның алдына мақсат-мүддесін орындауға үмтылуы.

12.0қу эрекеті жэне оның психологиялық сипаты.

ІЗ.Еңбек эрекетінің психологиялық ерекшеліктері

Н.Ойынның баланың жетілуіндегі рөлі

15.0йын эрекеті жэне оның психологиялық сипаты.

Іб.Мінез акцентуациясы.

17.КІСІ бұзылуыныңтиптері.

18.Қозутипі.

19.Түрақсызтипі.

20.Истериялық тип.

21.Шизоидтытип.

22.1с-эрекет пен субъектінің белсенділігі

23. Іс-эрекеттің кұрылымдық компоненттері: кажеттік, эуежділік, мақсат,

эрекет, 24.операциялар.

25.Қажеттіліктер жэне оның түрлері.

26.Маслоудың уэждемелік теориясы.

27.Тұлғаның калыптасуының жасқа байланысты сатылары.

28.Қалыптасқан тұлға критерийлері.

29.Тұлғаның элеуметтік ұстанымы.

30.«Мен - концепция», оның құрамдас бөліктері жэне функцияларына.

ЗІ.Қауіпті және бейәлеуметтік мінез-күлык.

32.Тұлға девиациялары.

ЗЗ.Тұлғаның қорғаныс механизмдері.

34.Тұлғаның негізгі қорганыс механизмдері: ығыстыру, терістеу,

кескіндеу, серпіліс қалыптастыру, рационалдандыру жэне

сублимация.

Қортынды білім денгейін тексеретін тесттер

1. Жеке түлғанын психологиялық ерекшеліктерінін кайталанбас қиысуы
түрінде байқалатын накты өзгешелігін атайды:

А. жеке адам В. даралык С. белсенділік Д. мінез Е. мүдде

2. Мидын, жүйке жүйесініц, анализаторлардын кейбір туа біткв
анатомиялық ерекшеліктері:

А. даралық В. қабілет С. типология Д. нышандар Е. мінез

3. Темпераменттін табиғатын ғылыми түрғыдан зерттеген ғалым:

А. Сеченов В. Рубинштейін С. Теплов Д. Шелдон Е. Павлов

4. Қозғалғыш, сергек, қызыққыш болып кслетін темперамент:

А. холерик В. меланхолик С. сангвиник Д. флегматик Е. пикник

5. Жеке түлганын негізгі сипаты болып табылады:

А. багыттылығы В. ұмтылысы С. түрткілер Д. мінезі Е. мүддесі

6. Қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты итермелейтін іс-эрекет:

А. қабілет В. кызығу С. түрткілер Д. қалау Е. нышан

7. Жеке адам терминіне байланысты ец алдымен түсінетініміз:

А. биологиялык мэн В. коғамдықмэн С. эрекет субъекті О.тіршілік формасы Е. интеллект иесі

8. Нысанды, оның барлық боліктерін жсткілікті зерттеу қажеттілігі болы
табылады:

А. түрақты қызығу В. терен қызығу С. тиімді қызығу
Д. тура қызыгу Е. жанама қызығу

9. Өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін жасалынатын жагдай:

А. мүдде В. мұрат С. түрткілер Д. қалау Е. қызығу

10. Жеке аламнын психикасын нүрландыратын касиеттін бірі:

А. идеал В. мүрат С. мудде Д. қалау Е. сенім

11. Адамнын алдына койған ец ардақты, ең асыл мақсаты:

А. мінез В. түрткі С. даралық Д. үмтылыс Е. мұрат

12. Мінез дегеніміз:

А. Адамның алдына қойған ен асыл мақсаты

В. Адамдардың істеген іс-эрекетінде із калдыратын өзіндік дара ерекшелігі

С. Өз қажеттілігін қанагаттандыру үшін жасалынатын жағдай

Д. Адамның психикасын нүрландыратын қасиеттің бірі

П. Жеке тұлғаның өзгеруі

13. Адамды эрекетке келтіруші күш:

А. психопатия В. мұрат С. қажеттілік Д. қызығу Е. ұмтылыс

14. Адам санасында каланып, оны белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру
үшін эрекетке итермелеуші себеп күш:

А. эуежділік В. тұрақсыз психология С. қажеттік Д. максат Е. эрекет

Іс-әрекеттің қүрамды бөлігі, жекелеген қызметі бүл: Е А. мақсат В. болмыс С. сана Д. ақыл-ой Е. эрекет

Әрекеттер бөлінеді:

А. тэжірибелік жэне максат В. кеністік жэне уақыт С. тэжірибелік жэне акыл-ой Д. биологиялык жэне табиғи Е. қоғамдық жэне уакыт

17. Максат ажыратылады:

А. тэжірибелік, сана В. эрекет, болмыс С. біріктіруші, қоғамдық Д. іс-эрекеттік, өмірлік Е. өмірлік, тэжірибелік

18. Тамаққа, ауаға, белсенділікке, сенсорлық стимуляцияға деген
қажеттіліктер аталады:

А. қорғаныска кажеттілік В. физиологиялық қажеттілік

С. қарым-катынас кажеттілігі Д. өзін-өзі сыйлау кажеттілігі Е. өзін-өзі өзектендіру деңгейіндегі кажеттіліктер

19. Өзінін потенциалды мүмкіндігін жеке басыныц осіп жетілуін жүзеге асыру
қажеттілігі:

А. кұрметтеу қажеттілігі В. элеуметтік қажеттілігі С. кррғану қажеттілігі

Д. өзін-озі керсету кажеттілігі Е. сенімділік қажеттілігі

20. Жеке адам дэрежесіне котерілудіц негізгі козі:

А. нэсілдік белгілер В. қоршаған орта С.еткен эулет тэжірибесі

О. жаратылыстан тыс күш Е. гендік бағдарлама

21. Белгілі бір шактық кезенге тэн анатомиялық-физиологиялық жэне
психологиялық ерекшеліктерді эдетте атайды:

А. тұлғаның дамуы В. ширақтықС. езгерімпаздыкД. кездейсоқЕ. жас ерекшеліктері

22. Психоанализдіц негізін салушы психиаторы:

А. РубинштейнВ. Маслоу С. Ломов Э. Фрейд Е. Торндайк

23. Жеке адамга байланысты «мен» үғымынын мэні:

А. баскаларды бағалу қабілет В. өз қадірін сезе білу С. дүниеге сезімталдық О. заттаскан күндылыкка жақын болу Е. астар сана ыкпалга тэуелділік

24. Фрейд адамнын психикалык іс-эрекетін анықтайтын 2 қажеттілікті
кврсетеді:

А. практикалық, сана В. матив, күйзелу С. либида, агрессия

Д. сублимация, проекция Е. агрессия, ығыстыру

25. Адамды эрекетке итермелеуші себеп:

А. тілек В. ниет С. қажетсіну Б. сыртқы ыкпал Е. мақсат

26. Келісімді ойлар мен эрекеттерді үнамды себептер мен түсініктер табу:

А. кескіндеу В. рационализация С. жекелену Д. ауыстыру Е. ығыстыру

27. Сокыр сезім импульсін кауіпті объектіден қауіпсіз объектіге ауыстыру
аталады:

А. сублимация В. репрессия С. ауыстыру Д. проекция Е. изеляция

28. Ниетке еріктік күш косылғанда пайда болатын бағыт-бағдар түрі:

А. ұмтылыс В. ниет С. көзкарас О. таным Е. кұмарлық

29. Адам өмірін қүрайды жэне мэнді етеді:

А. еңбек В. генетика С. кайғыру Д. көшіру Е. энергия

30. Өз сезімдерін, тілектерін сана астында басқа адамға беру:

А. ауыстыру В. проекция С. неофрейдис Д. рационализация Е. изолияция

31. Бүл типтегі адамдардын қуануы да, кайғыруы да қиын жэне кыска
мерзімді эмоциялық козумен ерекшеленетіц темперамент:

А. холерик В. меланхолик С.сангвиник Д. флегматик Е. астеник

32. Көніл-күйге үлесімсіз акиқаттарды санадан шыгарып тастау қорғанысы:

А. ығыстыру В. жоқка шығару С. көшіру Ә. оқшалау Е. жаңалау

33. Сезімі сырттай элсіз, түракты эмоциялық козумен ерекшсленетіц
темперамент өкілі:

А. холерик В. меланхолик С. сангвиник Д. флегматик Е.атлетик

34. Аутизмді (жүрттан оқшаулану) патологиялык түйык жске адам:

А. психастеникалық тип В. истериялык тип С. шизоидты тип I

Д. тұраксыз тип Е. гипертиімдік тип \

35. Адамнын озі жайлы жалпы үстанымдар жүйесі:

А. өмірлік міндеттері В. «МЕН-концепциясы» С. үстанған принциптері |

0. нэсілдік белгілері Е. мақсат мұраттары!

36. Қогамда қалыптасқан нормаларға сэйксс емсс мінез-күлықтын гылыми
аталуы:

А. делинквентті В. агрессивті С. кауіпті Д. девиантты Е. ассоциалды

37. Жалпы мақүлданган формадагы жарлық, элеуметтік мэнді жагдайлардагы,
мінез-күлық ережесі:

А. элеуметтік норма В. антиэлеуметгік норма С. моральдық норма Д. эстетикалык норма Е. бейәлеуметтік норма

38. Білімдерді беру мен мецгерудіц екі жақты үрдісі, іс-эрекеттін негізгі түрі:

А. оку В. еңбек С. ойын Д. мақсат Е. эрекет

39. Белгілі коғамдық пайдалы өнімді ондіруге бағытталған іс-эрекет:

А. оку В. ецбек С. ойын Д. максат Е. эрекет

40. Тез пайда болатын күшті жэне түракты эмоциялык козуымен срекшеленстің темперамент окілі: |

А. холерик В. меланхолик С.сангвиник Д. флегматик Е. астеник

41. Мақсатты эрекет бүзылысыныц бір түрі, регрессия мэні:

А. түңілу В. ашуға берілу С. ойсыз эрекет О. өткен үлгілерге еліктеу Е. мэнсіз қимылдар

Қорытынды білім денгейін тексеретін тест кілті

VI тарау. Түлға және түлға аралық қарым-қатынас

§6.1 Қарым-катынастың жалпы сипаттамасы

§6.2 Қарым-қатынас тәсілдері, түрлері

§6.3 Қарым-катынас деңгейлері, контактты әрекеттесудің түрлері

коммуникативті ыкпал

§6.4 Топтағы, үжымдагы түлғааралык карым-катынас

§6.5 Түлға аралык қақтығыстар оларды шешудің жолдары

§6.6 Еңбектің психологиялық қырлары. Кәсіпқойлық деңгейлері

§6.7 Медицинада менеджер қызметінің психологиялық ерекшеліктері

§6.1 Қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы

Қарым-қатынас эдіснамалық, теориялық жэне эмпирикалық¹ деңгейде соңғы жылдары зерттеле бастады. Соған қарамастаң жалпы психологиялық теория үшін оның мэні ерекше, қарым^ қатынас мэселесі психология ғылымдарының негізгІ үғымдарының бірі ретінде тез арада жетекші орындардың бірің ала бастады.

Психологияда қарым-қатынас мэселесін зерттеудің өз дәстүрі бар жэне аталған мэселені зерттеудің үш кезеңін атап көрсетуге болады.

В.М.Бехтеревтің зерттеулері, ол бірінші рет адамның психикалық факторы ретінде қарым-қатынастың рөлі туралы мэселені көтерді. Бірақ Бехтеревке қарым-қатынас үрдісі өз бетімен зерттеу жүмысының нысанасы болған жоқ.

70-жылдарға дейін қарым-қатынас мэселесін талдауда теориялық-философиялық көзқарас ерекше кең тарады. Қарым-қатынас үғымы әлеуметтік себептілік, адам психикасының рөлі жеке түлғаның элеуметтенуі туралы қағиданы негіздеу үшін қолданылады.

70-жылдары қарым-қатынас психологиялық зерттеулердің дербес саласы ретінде қарастырыла бастады. Бүл кезең психологияда қарым-қатынас мэселесінің шын мэнінде дүниеге келген кезеңі болып табылады.

Қарым-қатынас - бүл бірыңғай іс-эрекеттің қажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындағы байланыстың жан-жақты даму үрдісі.

Қарым-қатынас оның қатынасушыларының арасында ақпарат алмасуды қамтиды, ол қарым-қатынастың коммуникативтік жағы ретінде сипатталады.

Қарым-қатынастың екінші жағы- қатынасушылардың өзара эрекеті, сөйлеу үрдісінде тек сөздермен емес, сонымен қатар эрекеттермен, қылықтармен алмасады. Ең соңында қарым-қатынастың үшінші жағы - қарым-қатынас жасаулардың бір-бірін қабылдауын қарастырады. Қарым-қатынас жэне іс-әрекет бір-бірімен байланысты. Бірлескен қызметінде адам басқа адамдармен қажеттілігіне қарай бірігеді, қарым-қатынас жасайды, жақындасады, өзара түсінісуге қолы жетеді, ақпарат алады жэне т.б. Шын мәнінде қарым-қатынас үрдісінде қатысы болмайтын адамға тэн психикалық қүбылыстарды табу қиын. Қарым-қатынас, іс-эрекетпен белінбес байланыста, жеке түлға адамзаттың жасақтаған нэтижесін меңгереді.

Қарым-қатынас - адамдардың бір-бірімен байланысы, оның барысында психикалық байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара эсер ету, өзара көңіл білдіру, өзара түсінісу түрінде аңғарылады.

Соңғы жылдары ғылымда «қатынас» ұғымымен қатар «коммуникация» деген үғым қолданылады. Коммуникация көлемі жағынан кең мағынада қолданылады. Қарым-қатынас-адамдар арасында ақпарат алмасу. Адам өзінің іс-әрекетінде жэне күнделікті түрмысында басқа адамдармен эруақытта да қарым-қатынаста болады. Бүл қарым-қатынас адамның сөйлеуді меңгеруінің арқасында іске асады.

Қарым-қатынас күрылымы

Қарым-қатынас барысында адамдардың элеуметтік байланысы, бір-біріне деген қарым-қатынасы жүзеге асады.

Қарым-қатынастың өзара байланысты 3 жагы бар:

Коммуникациялық - адамдардың езара ақпарат алмасуы;

Интерактивті - адамдардың өзара эрекеттесуін үйымдастыру;

3. Перцептивті - адамдардың бір-бірін қабылдауы және соның
негізінде өзара түсінісушіліктің орнауы.

Қарым-қатынас барысында келесі кезеңдер бөлінеді:

1) қарым-қатынасқа түсу қажеттігі адамды басқа адамдармен байланысқа түсуге итермелейді;

2) қарым-қатынас жағдайы мен мақсатына бағдарлану;

3) өзімен қарым-қатынас