Гендер дрейфі. «Негізін салушу» қағидаты. «Бөтелке мойын» қағидаты

Гендер дрейфі (шайқалуы) немесе генетикалық автоматты процестер популяциядағы аллельдер жиілігіне әсер етеді. Бұл құбылысты 1931 жылы бір-біріне байланыссыз түрде бұрынғы Кеңес одағында Н.П.Дубинин мен Д.Д.Ромашов және Англияда С.Райт анықтады. Гендер дрейфі дегеніміз кездейсоқ себептерден, мысалы, популяция санының азаюына байланысты болатын, келесі ұрпақтарда қайталанып отыратын аллельдер жиілігінің өзгерісі. Гендер дрейфінің мәні популяция мөлшерінің генотиптік құрылымына әсер ете алатындығында, популяцияның саны күрт өзгерген жағдайда, мысалы қыста қатты суық болғанда, дарабастар жаппай қырылған кезде, кездейсоқ себептермен сирек кездесетін кейбір ауытқуларды алып жүретіндері сақталып қалуы мүмкін. Олар популяция санының одан ары қарай артуы үшін бастама болып табылады және дарабастардың сыртқы ортаға кеңінен таралып бейімделуіне ықпал етеді.Гендер дрейфінің мәні популяция мөлшерінің генотиптік құрылымына әсер ете алатындығында, популяцияның саны күрт өзгерген жағдайда, мысалы қыста қатты суық болғанда, дарабастар жаппай қырылған кезде, кездейсоқ себептермен сирек кездесетін кейбір ауытқуларды алып жүретіндері сақталып қалуы мүмкін. Олар популяция санының одан ары қарай артуы үшін бастама болып табылады және дарабастардың сыртқы ортаға кеңінен таралып бейімделуіне ықпал етеді. Табиғи жағдайда әртүрлі организмдер санының оқтын-оқтын ауытқып отыруы өте кең тараған құбылыс. Популяцияны құрайтын дарабастар санының ауытқуы популяциялық толқын деп аталады. Популяция толқыны гендер дрейфінің басты себептерінің бірі болып есептелінеді. Гендер дрейфінің екі түрін атауға болады: негіздеуші әсері және «бөтелке мойыны». Аллельдер жиілігінің кездейсоқ өзгеруі негіздеуші әсерінен болатындығы сияқты, популяция эволюция процесінде аз сандылыққа айналған жағдайда да пайда бола алады. Мұндай құбылыс «бөтелке мойыны» деп аталады. Популяция тарихындағы кезеңдер: 1.Алғашқыда популяция санының көптігінің, қоршаған ортаның қолайлы факторлары және өмір сүру ареалының кеңдігі арқасында жоғары генетикалық алуантүрлілікке ие.2.Климаттық немесе басқа да өмір сүру жағдайлары қолайсыздана бастағанда популяция саны шұғыл кысқарып оның толық жойылу қаупі туады.3.Кейіннен мұндай популяция өз санын қайта қалпына келтіруі мүмкін, алайда гендердің дрейфі салдарынан аллельдердің жиілігі өзгереді және ол өзгерістер келесі ұрпақтарда сақталады. Бөтелке мойын» эффектісі атауы популяция санын көрсетудің әдістерінің бірі. Егер схема түрінде популяция санын бір мезгілде эллипс түрінде бейнелесе, ал санын келесі уақытта тура солай, бірақ пропорцинальды көлемін бірінші бейнеден жоғары қылса, онда популяция санының кенеттен төмендеуі – бөтелкенің мойны сияқты көрінеді.

«Бөтелке мойын» эффектісінің классикалық мысалы гепардтар популяциясы. Генеткалық анализдердің заманауи әдістерін ің арқасында гепардтар шамалы генетикалық алуантүрлілікке ие екендігі анықталды. (қандай да бір апаттың арқасында бір ғана жұп аман қалған). Генетикалық алуантүрліліктің төмендігі аталған түрдің толық жойылу қаупін тудырады. Қазіргі таңда гепардтар саны төмендеп, 20000 ғана дара қалды. «Бөтелке мойын» эффектісі гепардтардың барлық түрінің өмір сүру қабілетінде байқалды: гепардтар ауруларға сезімтал және ұрпақ қалдыру мүмкіндігін шектейтін түрлі ауытқулар мүмкіндігі жоғары. «Бөтелке мойын» эффектісінің тағы бір мысалы ақбөкендер популяциясы. Казахстанда ақбөкендер саны 1970ж ортасында -1,2млн жететін, 1980 ж аяғы- 1990 ж басы – 600-900 мың дара ғана қалды Ақбөкендер саны 1990ж 1 млн-нан 95% қысқарды.. Қытай халық медицинасына дәрі ретінде қолдануға байланысты броконьерлік мақсатпен ауланды.