Уақытқа, кеңістікке, тұлғаның айналасына қатысты қылмыстық іс жүргізу заңының әрекеті

Уақытқа қатысты қылмыстық іс жүргізу заңы қылмыстық сот ісін жүргізу, іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін қабылдау кезіне дейін күшіне енген қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес жүзеге асырылады. (ҚР ҚІЖК 5-бабы).

Ережеге сай, заңның іс жүргізу әрекетіне ену сәті заңның өзінде белгіленеді (ҚР ҚІЖК 1998 жылдың 1 қаңтарында іс жүргізу әрекетіне және занды күшіне енген болатын).

Кеңістіктегі Қылмыстық іс жүргізу заңы — бұл оның Қазақстан Республикасының барлық аумағында әрекет етуі. Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстык сот ісін жүргізу қылмыс жасалған жерге қарамастан ҚІЖКке сәйкес жүргізіледі (ҚР ҚІЖК 3-бап). Қазақстан Республикасы аумағы қуаң далалық, әуелік, теңіздік, зендік кеңістік және құрлықтық шельф пен айрықша экономикалық аймақ болып саналады.

Бұған қоса, Қазақстан Республикасы аумағына біздің мемлекеттің шетелдегі елшілігі мен өкілдігі, Қазақстан Республикасы туымен жүретін әуе және теңіз соты да енеді.

Осы аумақта қылмыстық іс жасаған адам Қазақстан Республикасы заңы бойынша жауапқа тартылады.

Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасы азаматтары үшін, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін ортақ, бірдей. Бұл ереже ҚР ҚІЖК-нің 6-бабында белгіленген, онда «шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қылмыстық сот ісін жүргізу Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген дипломатиялық немесе өзге де артықшылқтар мен иммунитеттерге ие адамдарға қатысты немесе олардың қатысуымен жүзеге асырылатын қылмыстық сот ісін жүргізудің ерекшеліктері ҚР ҚІЖК 53-тарауына сәйкес айқындалады».

Уақытқа қатысты заң әрекетінің тоқтатылуы одан бас тартуын, жаңа заңмен өзгертілуін, уақыт мерзімінің өтуін, шарттар мен жағдайлардың өзгеруін білдіреді.

4. Процессуальдық нысан «процессуальдық кепілдіктер» ұғымымен байланысты болып табылады. Бұл ұғымдардың ара қатынасы философиялық «нысан» және «мазмұн» категорияларының байланыстылығына сәйкес келеді. Процессуальдық кепілдіктерді процессуальдық нысанның мәні ретінде түсіну қажет. Өйткені, процессуальдық нысанды сақтау — қылмыстық істер бойынша өндірістің дұрыс жүргізіліп (сотқа дейінгі іс жүргізу және сотта іс жүргізу стадиялары), істі соттың әділ шешуінің басты кепілі болып табылады. Яғни, процессуальдық кепілдіктер процессуальдық нысан ретінде қаралатын қылмыстық іс жүргізудің заңда көрсетілген тәртібімен қамтылады. Толық айтқанда, процессуальдық кепілдіктер — қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін және іске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің заңмен белгіленген

Құқықтық амалдары ретінде қаралады. Осыған сәйкес процессуальдық кепілдіктердің екі жақты маңызы барын айту қажет: біріншіден, қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін орындауды қамтамасыз ету үшін; екіншіден, іске қатысушы адамдардың құқықтары мен заңда мүдделерін қорғау үшін. Мысалы, ҚІЖК-де қылмыстық істі қозғаудың тәртібі және осыған байланысты қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тексерудің амалдары көрсетілген. Осы тәртіпті сақтаудың өзі және өкілетті органдардың тиісті амалдарды қолдануы-қалмыстық істі қозғаудың заңды болудың және мүдделі адамдардың құқықтарын қорғаудың процессуальдық кепілдіктері болып табылады.

Процессуалдық кепілдіктердің іске қатысушы азаматтардың құқықтары мен заңда мүдделерін қамтамасыз ету үшін ерекше маңызы бар. Олардың әрқайсысының құқықтарын жүзеге асырудың кепілдіктері заңда көзделген. Соның ішінде іске қатысушылардың барлығына ортақ және бірдей процессуальдық кепілдік ретінде қолданылатын қылмыстық іс жүргізудің мына жалпы ережесін білу қажет: іс жүргізу органы мүдделі адамға оның құқықтарын түсіндіріп, ол құқықтарын жүзеге асыру үшін тиісті жағыдай жасауға және осыған байлаеысты уақытылы шаралар қолдануға міндетті болып табылады. Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізудің жалпы тәртібі және оның әр стадиясы өзара тығыз байланысты түрде қолданылатын іске қатысушылардың құқықтары мен олардың құқықтарын жүзеге асырудың кепілдіктерін қамтиды.

5. Қылмыстық іс жүргізуші мемлекеттік органдар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар өз мақсаттарына сәйкес заңды түрде іс-әрекеттер жасайтын болғандықтан, олардың қызметі бірнеше жеке бағыттарға бөлінеді. Осы субъектілердің қылмыстық процестегі қызмет ету бағыттары процессуалдық қызмет ету деп аталады. Дара мағнада айтқанда, процессуальдық функция деген- қылмыстық процесс субъектісінің өз мақсаттары мен міндеттеріне немесе заңды мүдделеріне сәйкес атқаратын іс-әрекеттер жүйесі болып табылады.

Процессуальдық функциялар негізінен үш түрге бөлінеді: айыптау, қорғау, қылмыстық істі соттың шешу функциясы. Бұлардың ішінде алдымен айыптау функциясына тоқталу қажет. Себебі, қалмыс жөнінде айыптау болмаса, онда қылмыстық іс жүргізу де болмайды. ҚІЖК-де бұл функция «қылмыстық ізге түсу (айыптау)» деп жазылған (7-баптың 13-тармағы). Яғни, «қылмыстық ізге түсу» және «айыпта» терминдері бір мағнаны білдіреді.

Айыптау функциясының мәні-қылмыстың болғандығын анықтау және оны жасаған адамның кінәлілігін дәлелдеу, сондай-ақ бұл адамға жаза немесе өзге құқықтық ықпал ету мақсатында атқарылатын іс-әрекет болып табылады. Бұл функцияны атқаратын субъектілерге мыналар жатады: прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, жәбірленуші (жеке айыптаушы), азаматтық талаптар мен заңды өкілдер мен өкілдер. Бұл аталған субъектілер айыптау тарабы деп аталады, яғни бұлар айыптау тарабын құрайды.

ҚІЖК-нің 32-бабына сәйкес, айыптау функциясының өзі үш түрге бөлінеді: жеке айыптау, жеке жариялы айыптау, жариялы айыптау. Айыптау функциясын мұндай үш түрге ажыратудың негізі, қылмыстық сипаты мен ауырлығы болып табылады. ҚІЖК-нің 33-бабында жеке айыптауға жататын қылмыстардың тізімі келтірілген (қорқыту, жала жабу, қорлау, және т.б.) Бұл қылмыстар туралы істер бойынша жәбірленушінің арыздары бойынша ғана қозғалады. Ал қозғалған іс бойынша кейін жәбірленуші айыпталушымен татуласқан болса, онда бұл жеке айыптау ісі қысқартылуға тиіс. Жеке жариялы айыпталуға жататын істер де жәбірленушінің арызы болса ғана қозғалады (ҚІЖК-нің 34-бабында көрсетілегн қылмыстар туралы). Бұл топқа жататын істерді жүргізудің жеке айыптауға жататын істерді жүргізуден айырмашылығы бар. Айырмашылығы: жәбірленуші айыпталушымен татуласқан жағдайда істі қысқарту міндетті емес, ол үшін қылмыстық кодекстің 67-бабында көрсетілген қосымша сақталудың шарттардың сақталуы қажет етіледі. Бұл бапта былай деп көрсетілген:

1.Ауыр емес қылмыс жасаған немесе адамның қайтыс болғанымен немесе оның денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және келтірілген зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауапкершіліктен босатуға жатады.

2. Орташа ауыр қылмыс жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және жәбірленушіге келтірілген зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауапкершіліктен босатылуы мүмкін.

Жеке айыптау және жеке-жариялы айыптауға жатпайтын басқа қылмыстар жөнінде істер жариялы түрде жүргізіледі. Мұндай қылмыстық істер жәбірленушінін арызы болмаса да қозғалуға тиіс. Жариялы айыптаудың мәні — қылмыстық ізге түсу органы қылмыстың болғандығын анықтаған әрбір жағдайда бұл қылмысты толық ашу және қылмыс жасаған адамдарды жазаға тарту үшін қажетті барлық шараларды қолдануға міндетті болып табылады. Жариялы айыптауға жататын істерді жәбірленушінің айыпталушымен татуласуына байланысты қысқартуға жатпайды.

Қылмыстық процесте айыптау функциясының болуы оған қарама-қарсы қорғау (қорғану) функциясын қажет етеді. Қорғау функциясының мәні — сезікті мен айыпталушының құқықтары мен занды мүдделерін қамтамасыз ету, айыптауды жоқка шығару немесе жауаптылықты жеңілдету, сондай-ақ заңсыз қылмыстық жауапқа тартылған адамдарды ақтау мақсатында жүзеге асырылатын іс-әрекет болып табылады (ҚІЖК-нің 7-бабының он тоғызыншы тармағы). Бұл функцияны атқаратын субъектілер қорғану тарабы деп аталады және қорғану тарабына мыналар жатады: сезікті, айыпталушы, олардың заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер және оның өкілі.

Айыптау және қорғау функцияларын ажырату — қылмыстық сот ісін жүргізудің тараптардың бәсекелестігі принципіне негізделгендігін көрсетеді. Осындай айыптау және қорғану тараптарының бәсекелестігіне сүйене отырып, сот қылмыстық істі мәні бойынша қарап шешеді. Яғни, қылмыстық істі шешу функциясын тек сот қана жүзеге асырады. Соттың мақсаты — қыл-мыстық іс бойынша ақиқатқа жетіп, заңды және дәлелді үкім шығару болып табылады.

Кейбір авторлардың пікірінше, процессуальдық функциялар жоғарыда айтылған айыптау, қорғау және соттың қылмыстық істі шешу функцияларымен шектелмейді. Осыған байланысты заңи әдебиетте іс жүргізу функцияларын екі топқа (негізгі және көмекші) бөліп қарастыру бар. Мұндай көзқарасқа сәйкес, процессуальдық функциялардың негізгі тобына мыналар жатқызылады: қылмыстық істі тергеу, қылмыстық ізге түсу (айып-тау), заңдылықтың сақталуын прокурордың қадағалауы, қорғау және соттың қылмыстық істі шешуі; ал көмекші процессуальдық функциялар ретінде ақтау (реабилитация), азаматтық талапты қолдау, азаматтық талаптан қорғану, процеске қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және қылмыстардың алдын алу мақсаттарына байланысты орындалатын іс жүргізу әрекеттері қаралады¹. Процессуальдық функциялардың түрлері жөнінде бұдан басқа да пікірлер заңи әдебиеттерде кездеседі. Бірақ, ол пікірлердің барлығы да айыптау, қорғау және қылмыстық істі шешу — бұлар негізгі іс жүргізу функциялары екенін жоққа шығармайды.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Қылмыстық іс жүргізу нормалары, олардың түсініктері, негізгі белгілері

2. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.

3. Қылмыстық іс жүргізу нормасының құрылымы.

4. Қылмыстық іс жүргізу занының уақыт тұрғысында, кеңістікте және тұлғаларға қатысты қолданылуы.Қылмыстық іс жүргізу занының аналогия бойынша колданылуы. Қылмыстық іс жүргізу реттеу механизмдегі сендіру, мәжбүрлеу және жауапкершілік. Қылмыстық сот ісін жүргізудің имандылық бастаулары.

5. Қылмыстық іс жүргізу кепілдіктерінің түсінігі, олардың маңызы мен түрлері.

6. Қылмыстық іс жүргізу функциялары, олардың түрлері мен қарым қатынастары.

7. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі: қылмыстық істерді тергеу функциясы, қылмыстық ізге түсу функциясы, прокурорлық кадағалау функциясы, қорғау функциясы, қылмыстық істерді қарау мен шешу функциясы.