Жиынтыќ с±раныс жєне оны аныќтайтын факторлар

Жиынтыќ с±раныс - ол мемлекеттіњ, кєсіпорындардыњ т±тынушылардыњ жєне шетелдердіњ єрт‰рлі ќолайлы баѓамен сатып алатын µнімініњ кµлемі. Ќаншаѓа баѓа дєрежесі жоѓары болса, соншаѓа кєсіпорындар, т±тынушылар µнімді аз сатып алѓысы келеді, ал баѓа дєрежесі тµмен болса, соншаѓа кµп сатып алѓысы келеді.

Жиынтыќ с±раныс = C + I + G + X_n;

мұндағы: C – ‰й шаруашылыѓыныњ жиынтыќ с±ранысы;

I – инвестициялыќ с±раныс;

G – мемлекет тарапынан болатын с±раныс;

X_{n –} таза экспорт.

Баѓа дєрежесі мен ±лттыќ µндірістіњ наќты кµлемі арасында кері байланыс. Жиынтыќ с±раныс – салыстырмалы т‰рде т±раќты, олар баяу µзгереді, мысалы, т±тыну шыѓындары, ал басќалары – динамикалы, мысалы, инвестициялыќ шыѓындар, олардыњ µзгеруі экономикалыќ белсенділіктіњ ауытќуын шаќырады.

Жиынтыќ с±раныс – ќисыѓы (АД) єрбір баѓа дєрежесінде т±тынушылардыњ сатып алуѓа дайын тауарлар мен ќызметтердіњ мµлшерін кµрсетеді (сурет-19.1).

Р

АД

У

Сурет-19.1

Ол тауар жєне аќша нарыѓыныњ тепе-тењдігін ќамтамасыз ететін шыѓару кµлемі мен жалпы баѓа дєрежесініњ комбинацияларын экономикада береді.

Жиынтыќ с±ранысќа єсер ететін баѓалы факторлар:

1. Процент ставкасыныњ єсері;

2. Байлыќ єсері;

3. Импорт тауарларыныњ єсері.

1. Процент ставкасыныњ єсер і – т±раќты аќша массасында баѓа дєрежесініњ µсуі процент ставкасыныњ µсуіне алып келеді. ¤йткені аќшаѓа деген ќажеттілік µседі. Процент ставкасыныњ µсуі т±тынушылардыњ сатып алуларын, ал µндірушілердіњ инвестицияларын ќысќартуѓа алып келеді. Осыныњ нєтижесінде жиынтыќ с±раныс азаяды.

2. Байлыќ єсері – баѓа дєрежесініњ µсуінде акция, облигация, мерзімдік активтердіњ ќ±ны тµмендейді. Ќолында осындай ќаржы активтері бар халыќтыњ жаѓдайы нашарлайды. Нєтижесінде жиынтыќ с±раныс азаяды.

3. Импорт тауарларыныњ єсері – елдіњ ішінде баѓа µскенде отандыќ тауарларѓа с±раныс азаяды, ал арзан импорт тауарларына баѓа µседі. Б±л баѓа дєрежесініњ µзгеруімен байланысты.

Жиынтыќ с±ранысќа әсер ететін баѓалы емес факторлар:

1. Т±тынушылардыњ т±рмысы;

2. Т±тынушылардыњ к‰туі;

3. Салыќтар;

4. Инвестициядан к‰тілетін пайда;

5. Кәсіпорындарға салынатын салыќ;

6. Мемлекет шыѓындаѓы µзгерістер.

Баѓалы емес факторлар жиынтыќ с±ранысќа єсер еткенде ќисыќ оњѓа немесе солѓа ќарай жылжиды:

АD А₁D₁ µскенде, АD А₂D₂ азайѓанда.

Р

А₁D₁

АD

А₂D₂

У

І. Т±тыну шыѓындары:

1). Материалдыќ жєне ќаржы активтерінен т±ратын т±тынушылардыњ жаќсы т±рмыс жаѓдайына тєуелді болады. Наќты к±н ќымбаттаѓанда, т±тынушылар тауарларды сатып алу ‰шін кµп ќаржы ж±мсайды, ал ол жиынтыќ с±ранысты кµбейтеді. Жиынтыќ с±раныс ќисыѓы оњѓа ќарай жылжиды. Наќты ќ±н арзандаѓанда, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы солѓа ќарай жылжиды.

2). Болашаќта кірістіњ µзгеруіне байланысты т±тынушылардыњ күтуі. Егер адамдар болашаќта кірісі кµбейеді деп к‰тсе, аѓымдаѓы кірістен саудаѓа кµп аќша ж±мсайды. Жиынтыќ с±раныс кµбейіп, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы оњѓа ќарай жылжиды. Керісінше жаѓдайда, жиынтыќ с±раныс азайып, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы солѓа ќарай жылжиды.

3). Т±тынушылардыњ ќарыздары – т±тынушылардыњ ќарыздары кµп болса, аѓымдаѓы т±тыну азайып, жиынтыќ с±раныс азаяды, жиынтыќ с±раныс ќиысыѓы солѓа ќарай жылжиды.

4). Салыќтар – табысќа деген жоѓары салыќ жиынтыќ с±ранысты азайтады, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы солѓа ќарай жылжиды жєне керісінше.

ІІ Инвестициялыќ шыѓындар єрт‰рлі формада жиынтыќ с±ранысты кµбейтіп немесе азайтады.

1). Процент ставкасыныњ µзгеруі – баѓа дєрежесімен байланысты емес процент ставкасыныњ µсуі инвестициялыќ шыѓындарды азайтып, жиынтыќ с±ранысты азайтады, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы солѓа жылжиды. Процент ставкасыныњ тµмендеуі инвестициялыќ шыѓындарды кµбейтіп, жиынтыќ с±ранысты кµбейтеді, жиынтыќ с±раныс ќисыѓы оњѓа жылжиды.

2). Инвестициялардан к‰тетін пайда – егер, кєсіпкерлер болашаќта кµп пайда болады деп болжамдаса, жиынтыќ с±раныс кµбейеді, ал аз болады деп болжамдаса, жиынтыќ с±раныс азаяды.

3). Кєсіпорындардан алынатын салыќ – егер, салыќтыњ дењгейі жоѓары болса, жиынтыќ с±раныс азаяды, салыќтыњ дењгейі тµмен болса, жиынтыќ с±раныс кµбейеді.

4). Жања технологиялар – жања технология инвестициялыќ шыѓындарды кµбейтіп, жиынтыќ с±ранысты кµбейтеді.

5). Артыќ ќуаттылыќ – артыќ ќуаттылыќ жиынтыќ с±ранысты азайтады, µйткені кєсіпорындардыњ ќосымша ќуаттылыќ ќосуѓа ынтасы болмайды жєне бар ќуаттылыќты толыќ ќолданбайды.

ІІІ. Мемлекеттік шыѓындар.

Мемлекеттіњ шыѓындары кµп болса, жиынтыќ с±раныс кµбейеді, мемлекеттіњ шыѓындары аз болса, жиынтыќ с±раныс азаяды.

ІV. Жиынтыќ с±раныс таза экспорттан тєуелді болады. Экспорттыњ µсуі жиынтыќ с±ранысты кµбейтеді, экспорттыњ тµмендеуі жиынтыќ с±ранысты азайтады.

V. Жиынтыќ с±раныс экспортер елдердіњ ¦Т-нан тєуелді болады. Егер, экспортер елдердіњ ¦Т-ы кµп болса, олар шет мемлекеттермен кµп сауда жасайды. Б±л елдердіњ жиынтыќ с±раныс кµбейеді, керісінше жаѓдайда, жиынтыќ с±раныс азаяды.

VІ. Валюта курсыныњ µзгеруі жиынтыќ с±ранысќа єсер етеді. Егер осы елдердіњ валюта курсы жоѓарыласа, шетелден кµп тауар сатып алуѓа м‰мкіндігі болады, б±л жиынтыќ с±ранысты кµбейтеді жєне керісінше.

Б±л ќарастырылѓан 6 фактор баѓа дєрежесімен байланысты емес. Б±л факторлар белгілі баѓа дєрежесінде болады, сондыќтан оларды баѓалы емес факторлар деп ќарастырамыз.