Кіші жүз жерінің Ресей империясына қосылуының негізгі алғы шарттары

Қазақ елінің ауыр сыртқы жағдайын Кіші жүз ха­ны Әбілқайыр Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның қол­да­уы арқылы шеш­пекші бол­ды. Әбілқайыр хан­ның мақсат­та­ры:

Қал­мақтар мен башқұрттар­дың Қазақ жерін ша­бу­ыл­да­уын тоқта­ту.

Пе­тер­бург би­ле­ушілеріне арқа сүйеп, аға хан­дыққа та­лас­та қар­сы­лас­та­рын жеңу.

Жайықтың төменгі ағысы, Есіл, Ертіс, Ор өзен­дері бойын­дағы қазақтар­дың мал жайылым­да­ры үшін бейбіт өмірді сақтау.

Қазақ жері арқылы өтетін ке­ру­ен жол­да­рының қауіпсіздігін қал­пы­на келтіру.

Ең бас­ты мақса­ты – жоңғар­ларға қар­сы күрес­те Ре­сей­мен бай­ла­ныс ор­на­ту.

Әбілқайыр хан 1726 жы­лы Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның құра­мына кіру­ге өтініш білдіріп, елшілерін жібер­ген бо­латын. Бірақ елшілікке күмәнданған пат­ша үкіметі хан ұсы­нысын жа­уап­сыз қал­дырған. Кіші жүз ақсүйек­терінің та­лабы: Ре­сей­мен әске­ри одақ құру.

Әбілқайыр хан та­лабы: Ре­сейдің құра­мына кіру.

1730 жылғы қыркүйек – Пе­тер­бург­ке ат­танған елшілері Сейітқұл Қой­дағұлұлы, Құтлым­бет Қош­тайұлы­на Ре­сейдің құра­мына кіру ту­ралы құжат тап­сырды.

1731 жылғы 19 ақпан – Кіші жүзді им­пе­рия құра­мына қабыл­дау ту­ралы хан ұсы­нысын им­пе­рат­ри­ца Ан­на Иоан­новна қабыл­да­ды.

Кіші жүз ақсүйек­тері мен Әбілқайыр­дан ант қабыл­дау үшін Ре­сей­ден сыртқы істер кол­ле­ги­ясы­ның тілмәші, дип­ло­мат А. И. Тев­ке­лев бас­таған елшілік жіберілді.

1731 жы­лы қазан­да орыс елшілері Ырғыз өзені бойын­дағы Әбілқайыр ор­да­сына кел­генде, қазақ ақсүйек­тері ара­сын­да ала­уыз­дық бар екені анықтал­ды. Ба­рақ сұлтан, Бөген­бай ба­тыр топ­та­ры Кіші жүзді Ре­сей­ге қосу жөніндегі ша­ралар­ды аяқсыз қал­ды­руға ты­рысқан­мен, бұл қар­сы­лық сәтсіз аяқтал­ды.

1731 жылғы 10 қазан – Кіші жүздің 29 стар­шы­ны Ре­сейдің қол ас­ты­на кіру­ге ант берді.

Кіші жүздің Хи­уа хан­дығымен, қарақал­пақтар­мен шек­тесіп жатқан аудан­да­ры Ре­сей им­пе­ри­ясы­на қосыл­ма­ды. Орыс үкіметі Қазақ өлкесі жөнінде отар­шылдық са­ясат ұста­нып, 1714–1720 жыл­да­ры бекіністер тұрғызған бо­латын: Жәміш, Ом­бы, Кол­ба­синск, Же­лезинск, Се­мей, Ко­ряков (Ке­реку), Өске­мен.

Пат­ша үкіметінің мақса­ты – қазақ-жоңғар соғысын пай­да­ланып, бекіністер са­лу арқылы Қазақ өлкесін біртіндеп жа­улап алу.

Пат­ша үкіметі Жайық бойына бекіністер тұрғызып, егін ша­ру­ашы­лығына қолай­лы өңірлерді ба­сып алып, орыс по­мещик­теріне, ка­зак-орыс қоныс­та­нушы­лары­на та­ратып бе­ру са­яса­тын ашық жүргізе бас­та­ды.

Жаңадан қосылған қазақ жер­леріндегі шеп­терін нығай­ту мақса­тын­да Ре­сей үкіметі 1734 жы­лы ма­мыр­да Се­нат­тың хат­шы­сы И. К. Ки­рил­лов басқарған экс­пе­диция жаб­дықта­ды:

Ор өзені бойын­да бекініс тұрғызу;

Ор­та Азия хан­дықта­рымен ке­ру­ен са­уда­сын кеңей­ту;

Қазақ өлкесіндегі та­биғат бай­лықта­рын иге­ру;

Сыр­да­рия бойын­да қала тұрғызып, Өзен фло­тили­ясын құру.

Са­яси жағдай­дың ши­еленісіп ке­туіне бай­ла­ныс­ты экс­пе­диция мақсат­та­ры түгел іске ас­па­ды.

1735 жыл – Ор өзені бойын­да Ор бекінісінің негізі қалан­ды.

Орын­бор ше­кара­лық ко­мис­си­ясы­ның ке­лесі төрағасы И. И. Неп­лю­ев (1742 ж.) Орск қала­шығын 1743 жы­лы жаңа жер­ге көшірді. 1743 жыл – Орын­бор қала­сының негізі қалан­ды.

1735–1737 жыл­да­ры болған башқұрттар­дың көтерілістері кезінде Әбілқайыр­дың башқұрт би­ле­ушілерімен бірігіп ке­туінен сес­кенген пат­ша үкіметі екінші рет ант алу­ды көздеді.

1738 жылғы та­мыз – Орын­бор ко­мис­си­ясы­ның бас­шы­сы, та­рих­шы В. Н. Та­тищев Орын­борда қазақ сұлтан­да­рының съезін өткізді.

Кіші жүз бен Ор­та жүзден бар­лығы 60-қа жуық стар­шын Ре­сей­ге берілгендігін қуат­тап екінші рет ант берді.

1740 жыл – Әбілмәмбет хан мен Абы­лай сұлтан­ның ант бе­руі са­яси жағдай­дан туған ай­ла бол­ды. Ре­сей­мен жақын­да­сып, Ор­та жүзге жа­сала­тын жоңғар ша­бу­ылын әлсіре­туді көздеді.

1734 жылғы 10 ма­усым – им­пе­рат­ри­ца Ан­на Иоан­новна Ұлы жүзді Ре­сей құра­мына қабыл­дауға келісімі жөнінде жар­лық шығар­ды.

Экономикалық мешеулікпен, феодалдық бытыраңқылықпен қатар Қазақстанның өндіргіш күштерінің дамуын тежеген факторлардың бірі сыртқы саяси қауіп болды. Халық үшін осы ауыр жағдайда қазақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті тұрды. Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында, жоңғарлар мен Еділ қалмақтарының, башқұрттардың, Жайық және Сібір қазақтарының қоршауында шын мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның тұрақты қысым көрсетуі жағдайында бола отырып, қазақ жүздерінің билеушілері Россия империясы сияқты одақтас іздеуге мәжбүр болды. Кіші жүздің Россия құрамына енуі туралы мәселені шешу кезінде Кіші жүз ханы Әбілқайыр бастаған хан партиясы елеулі роль атқарды. Ол қазақ хандықтары тап болған күрделі ішкі және халықаралық жағдайда қырдағы басқа топтардан гөрі дұрыс бағалап, бірінші кезекте Кіші жүзде Россия құрамына қосқан жағдайда Россияның көмегімен ғана Жоңғария, сондай-ақ Цин империясы тарапынан төнген қауіп-қатерді жоюға және ішкі алауыздықтарды тоқтатуға болатынын басқалардан бұрынырақ түсіне білді. XVIII ғасырдың 20-жылдарына дейін султан болып жүрген кезінде Әбілқайыр орыстың дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. «Ақылы жеткілікті және қулықтан да ада емес адам» - деп ол жөнінде А.И.Тевкелев осындай пікір айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін басшылыққа алып, екінші жағынан Россия әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің басқа бәсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның заманында болғанындай, өзі билеген хандықтың жеке-дара басшысы болу мақсатымен, халыққа қасіретті зардабын тигізетін жоңғар басқыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған Әбілқайыр 1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке елші жібереді.

1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға Әбілқайырдың Сейтқұл Қойдағұлов пен Құлымбет Қоштаев бастаған елшілігі келіп жетті. Олар әйел патша Анна Иоанновнаға Кіші жүзді Россия империясының құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. «Біз Әбілқайыр хан,- деп көрсетілді жолдамада,- маған карасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген...халқымен сіздің алдыңызға күлліміз бас иеміз... Сіздің қамқорлығыңызда болсақ дейміз». Әбілқайыр өз жолдамасында қазақтар мен башқұрттар арасында қалыптасқан тым шиеленіскен қарым – қатынасты баса айтты. Хан Кіші жүзді Россия құрамына қосу бұл қарама қайшылықтарды жояды деп есептеді. 1731 жылғы 19 февральда императрица Анна Иоанновна Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына олардың Россия қоластына ерікті түрде қабылданғандығы туралы грамотаға қол қойды. Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірде Кіші жүзге А.И. Тевкелев бастаған елшілік жіберілді. Олармен бірге Петроградка жіберілген қазақ елшілері де оралды. Кіші жүз қазақтарының Россия қоластына қабылдануында атақты Бөгенбай батыр елеулі роль атқарды. 1731 жылғы 10 қазанда Тевкелевті қазақ ру басыларының жиналысына шақырды, онда Әбілқайыр, содан соң Бөгенбай батыр, Есет, оның тумасы Құдайназар мырза, ал олардан кейін тағы да 27 білікті қазақ феодалдары Кіші жүздіңРоссияға өз еркімен қосылуы туралы юридикалық актіге қол қойды. Орта жүздің Россия бодандығын қабылдау

Date: 2016-05-23; view: 1373; Нарушение авторских прав