Марфалагічны спосаб утварэння тэрмінаў

Слоўнікавы склад мовы змяняецца, ён звязаны з дзейнасцю чалавека. Пастаянная патрэба ў пашырэнні лексічнага складу мовы ў значнай ступені забяспечваецца сродкамі і сіламі самой мовы, г. зн. шляхам выкарыстання яе сло­ваўтва­ральных магчымасцей. Тэрмі­налогія —не­ад’ем­ная частка літа­ра­тур­най мовы, якая змяняецца разам з ёй. Змены ў мове, а разам з тым і ў тэрміналогіі, выяўляюцца ў папаўненні яе новымі словамі, якое ў асноўным ідзе або за кошт запазычанняў (што вельмі актуальна для тэрміналогіі), або за кошт утварэння новых слоў пры дапамозе існуючых у мове словаў­тваральных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца для стварэння ўласнабеларускіх тэрмінаў.

Прадуктыўнасць словаўтваральных сродкаў залежыць ад розных умоў і асаб­лівасцей як унутрылінгвістычнага характару, так і пазамоўнай рэчаіснасці. Словаўт­варальная сістэма развіваецца, у ёй праходзяць працэсы, якія абумоўлены патрэбамі намі­нацыі. А.А. Лукашанец адзначае, што “гэтыя пра­цэ­сы ў розныя перыяды жыцця грамадства, а значыць, і функцыянавання мовы могуць набываць спецыфічны харак­тар і напрамак, могуць быць паступовымі і стабільнымі або характарызавацца незвы­чайнай інтэнсіўнасцю і супярэч­лівасцю... Свая спецыфіка ўласціва і сло­ваўтва­раль­ным працэсам у беларускай мове другой паловы ХХ стагоддзя, што звязана ў першую чаргу з асаблівасцямі функцыянавання беларускай мовы, характарам беларуска-рус­кага двухмоўя на Беларусі і асноўнымі тэндэнцыямі ў развіцці моўнай сітуацыі”*.

“Спосабы ўтварэння тэрмінаў, — сцвярд­жа­юць А.В. Супе­ранская, Н.В. Падольская, Н.В. Васільева ў працы “Агульная тэрміналогія,“ — залежаць ад часу фарміравання тэрміналагічных сістэм. Пры ўтварэнні тэрмінаў не да месца ні моў­ны пурызм, ні празмер­ная цікавасць да запазычанняў. Тэрмін — гэта перш за ўсё элемент пэўнай навуковай галіны... Любы тэрмін не ўсенародны набытак, а састаўная част­ка паняційнага апарату, якім карыстаецца абмежаванае кола спецыяліс­таў. Семан­тыка тэрміна не належыць данай мове. Яна фарміруецца ў галі­не спецыяльных ведаў”*.

Марфалагічнае ўтварэнне —гэта ўтварэнне новых слоў на базе існуючых у мове словаўтва­ральных афіксаў. Гэты спосаб з’яўляецца найбольш прадуктыўным. Асноўнымі тыпамі марфалагічнага словаўтва­рэння, якія выкарыстоўваюцца ў тэрміналогіі, з’яўляюцца афіксацыя (утварэнне слоў шляхам далучэння да кораня, асновы ці цэлага слова пэўных афіксаў), аснова- і словаскладанне, абрэвіяцыя.

Суфіксацыя займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Найбольш прадуктыўнымі ва ўтварэнні тэхнічных тэрмінаў з’яўляюцца наступныя суфіксы:

● асць-: акругласць, буйнасць, вуз­касць, вынослівасць, вы­раз­насць, вязкасць, гіб­касць, дробнасць, жы­ву­часць, зяр­ніс­тасць, клей­касць і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем уласцівасцей;

● -нн-, -энн-, -к-: абаграванне, асяданне, кіпенне, па­мут­­ненне, пе­ра­тлушч­­­ванне; ап­раш­чэнне, ахаладжэнне, брад­­жэнне, вы­па­рванне, жарстчэнне, за­гушчэнне, згушчэнне, па­тан­чэнне, патаўшчэнне; адгонка, ачыстка і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем працэсаў;

● -льнік-, -к-, -ак- (-як-), -ін-: абагачальнік, ахаладжальнік, ацвярд­жальнік; абмазка, абмуроўка, абшыўка, выцяжка, змазка; блішчак, вапняк, згустак, рухляк; акаліна, украпіна і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем рэчываў;

● -чык, -шчык: грузчык, даследчык, на­ладчык, разносчык; апра­цоўшчык, варшчык, загар­тоўшчык, за­ліўш­чык, замер­шчык, зварш­чык і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем назваў прафесій, сфер дзейнасці;

● -льн-: абагачальны, абціскальны (абціскальная клець), ася­дальны, выбі­раль­ны, выгінальны, да­лу­чальны, злу­чальны, змяшчальны і інш. Тэрміны-прыметнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем ‘прыз­начаны для выканання пэўнага дзеяння; здольны выканаць пэўнае дзеянне; з’яў­ляецца вынікам пэўнага дзеяння’.

Прэфіксацыя займае меншае месца ва ўтварэнні тэрмінаў у параўнанні з суфіксацыяй. Высокай прадуктыўнасцю характарызуюцца наступныя прэфіксы:

● не- (ня-), якія ўказваюць на адсутнасць таго або процілегласць таму, што названа ўтваральнай асновай: ад­­моўнасць → не­ад­моўнасць, адна­знач­насць → не­ад­наз­начнасць, адна­род­­насць → неад­­народ­насць, адчувальнасць → не­ад­чу­валь­насць, вераго­д­насць → не­ве­ра­год­насць, да­га­ранне → недагаранне, да­гар­­­ванне → не­да­гар­ван­­не і інш.;

● без- (бяз-) і бес- (бяс-), пры дапамозе якіх утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са значэннем ‘не мае таго, што абазначана ўтваральнай асновай’: на­порны → безнапорны, сальніковы → бессальніковы, сцёкавы → бяссцёкавы і інш.;

● звыш-, пры дапамозе якога ўтвараюцца тэрміны-прыметнікі, што абаз­начаюць перавышэнне якасці, уласцівасці, абазначанай утваральнай асновай: адчу­вальны → звышадчувальны, гара­чатры­валы → звыш­гара­ча­тры­валы, дакладны → звыш­дак­ладны, правод­ны → звыш­пра­вод­ны, хутка­дзейны → звыш­хуткадзейны, цягучы → звышцягучы і інш.

Прэфіксальна-суфіксальны спосаб утварэння зай­мае невялікае месца ў тэрміналагічнай намінацыі. Прэфіксальна-суфіксальным спосабам тэрміны ўтвараюцца шляхам адначасовага далучэння да ўтваральнай асновы прэфікса і суфікса:

● пры дапамозе прэфікса за- і суфікса -нік утвараюцца тэр­міны-назоўнікі з агульным значэннем прадмета, які размешчаны за тым, што названа ўтва­ральнай асновай: галава → загалоўнік, зуб → за­зуб­нік;

● пры дапамозе прэфікса на- і суфікса -нік утвараюцца тэр­міны-назоўнікі, якія абазначаюць у асноўным прадметы, размешчаныя на чым-небудзь або прыз­начаныя для таго, аб чым сказана ўтваральнай асновай: га­ла­ва → нагалоўнік, грудзі → нагруднік, канец → на­ка­нечнік;

● пры дапамозе прэфікса пад- і суфікса -нік утвараюцца тэрміны-назоўнікі са значэннем прадмета, які знаходзіцца або размяшчаецца пад тым, што абазна­чана ўтваральнай асновай: домна → паддоменнік, пя­та → падпятнік, рама → пад­рамнік;

● пры дапамозе прэфікса без- (бяз-) і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са значэннем ‘не мае ці адбываецца без таго, што названа ўтваральнай ас­новай’: паветра → беспаветраны, пера­бой → бес­пера­бой­ны, полымя → бясполымны, пера­пы­нак → бесперапынны, шум → бяс­шум­ны і інш.;

● пры дапамозе прэфікса пры- і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са зна­чэннем ‘знаходзіцца каля таго, паблізу таго ці побач з тым, што абазначана ўтваральнай асновай’: зямля → прыземны, гра­ніца → прыгранічны і інш.;

● пры дапамозе прэфікса ўнутры- і суфіксаў -ев-, -н-, -ічн- утва­ра­юцца тэрміны-пры­метнікі са зна­чэннем ‘знаходзіцца ўнутры, у сярэдзіне або ў межах чаго-н., што абазначана ўтва­ральнай асновай’: зер­не → унут­ры­зерневы, клетка → унутры­кле­тач­ны, крыш­­таль → унутры­крышталічны і інш.;

● тэрміны-прыметнікі з прэфіксам су- і суфіксам -н-, якія ўтвараюцца ад прыметнікаў і ўжываюцца са значэннем ‘які не падзелены на часткі’: цэлы → суцэльны.

Аснова- і словаскладанне займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Складаныя тэрміны (тэрміны-кампазіты) утвараюцца шляхам спалучэння ў адзінае цэлае двух і больш самас­тойных слоў або асноў. Асновы могуць злучацца паміж сабой злучальнымі галоснымі. Асноваскладанне можа спалучацца з суфіксацыяй: дабаўка і падавальнік → дабаўка-пада­вальнік, да­баў­ка і пас­ка­раль­нік → дабаўка-паскаральнік, дабаў­ка і ўця­жар­­вальнік → да­баў­ка-ўця­­жар­валь­нік; карыстацца вадой → водакарыстанне, паг­лынаць ваду → вода­па­­глы­­­­­нан­не, спаль­­ваць дым → дыма­спаль­ванне, дзяў­­баць зубы → зуба­дзяў­бан­не і інш.Вылучаюццатэрміны “зме­шанага” тыпу, у іх адзін з кампанентаў запазычаны, іншы — уласна­бе­ла­рускі: аўтамабіль і самазвал → аўта­ма­біль-самазвал, аўта­ма­біль і ўсю­ды­ход → аўтамабіль-усюдыход, аэрас­тат і ска­кун → аэрас­тат-ска­кун, блок і пакой → блок-пакой, бруст і­ па­мост → ­бруст-памост, ва­куум і пом­па → ваку­ум-пом­па і інш.

Абрэвіятурны спосаб — гэта ўтварэнне тэрмінаў у выніку скарачэння слова­злучэння. Актыўнаму ўжыванню іх садзейнічае агульная тэндэнцыя развіцця тэр­міналогіі — імкненне да кароткіх тэрмінаў, “эканамічных”.

Лексіка-семантычны спосаб словаўтварэння заключаецца ў тым, што новыя словы ўзнікаюць у выніку разыходжання значэнняў аднаго і таго ж слова, г. зн. расшчаплення слова на амонімы, кожны з якіх выступае як асобная лексічная адзінка са сваім значэннем.

Лексіка-семантычны спосаб утварэння тэрмінаў мае свае асаблівасці. У літа­ра­тур­най мове працэс утварэння асобных лексічных адзінак на базе мнагазначнага слова быў даволі працяглы, у той час як у мове навукі ён праходзіў намнога хутчэй. Як сцвярджае Д.С. Лотэ, “працэс пераўтварэння звычайнага слова ў навукова-тэхнічны тэр­мін заключаецца ў тым, што гэта слова ў сістэме тэрмінаў атрымлівае пэўны тэх­­нічны змест. Таму можна сцвярджаць, што да ліку раней зарэгістраваных зна­чэн­няў такога слова далучаецца яшчэ новае значэнне”*. Лексіка-се­ман­тыч­ны спосаб утварэння тэрмінаў у наш час характарызуецца сваёй пра­дук­тыў­нас­цю, тэр­мі­ны, утвораныя гэтым спосабам, зручныя ў выкарыстанні, ёмістыя і лёгка зас­вой­ваюцца.

Метафарычны перанос назвы агульнавядомага прадмета, з’явы на спецыяльнае па­няцце адбываецца ў выніку асацыяцыі, асабліва асацыяцыі падабенства. Пры мета­фарыч­ным пераносе другаснае значэнне слоў агульналітаратурнай мовы ў тэхнічнай тэрміналогіі развіваецца на аснове падабенства. Яно бывае ў самых розных адносінах. Найбольш відавочным з’яўляецца падабенства па форме, напрыклад: арэшак — плод, семя ў выглядзе ядра ў цвёрдай шкарлупцы і арэ­шак — гатунак каменнага вугалю; бародка — памяншальна-ласкальнае да барада; валасяное покрыва ніжняй часткі твару і бародка — выступ у якой-н. прыладзе; вусікі — маленькія вусы; вала­сяное покрыва над верхняй губой і вусікі — доўгія тонкія выступы якой-н. дэталі; прыс­тасаванне ў выглядзе спружынак, дроцікаў.

Не менш часта для стварэння новых тэрмінаў выкарыстоўваецца падабенства па функцыі: віхор — імклівая кругавая плынь ветру; ‘пра імклівае бурнае праяўленне чаго-н.’ і віхравы рух — рух вадкасці (або газу), пры якім яе час­ціцы (элементарныя аб’ёмы) рухаюцца паступальна і аварочваюцца вакол некаторай імгнен­най восі; дзірка — адтуліна, шчыліна, праём у чым-н. і дзір­ка — не заняты электронам энергетычны стан у валентнай зоне; замок — прыстасаванне для запі­рання на ключ чаго-н. і замок — дэталь у некаторых відах агнястрэльнай зброі.

Нярэдка выкарыстоўваецца падабенства па дзеянню, што выконвае прадмет: ваўчок — цацка ў выглядзе круга або шарыка на шпяні, якая пры хуткім вярчэнні доўга захоўвае вертыкальнае становішча і ваўчок — 1) цвёрдае цела з апорай ніжэй цэнтра цяжару, якое верціцца вакол восі сімет­рыі; 2) машына для здрабнення мяса пры прыгатаванні каўбас, катлет на мясакамбінатах; захоп — дзеянне паводле дзеяслова захопліваць — захапіць і захоп (электрона) — працэс, пры якім ядро спантанна захоплівае электрон з адной з унутраных абалонак атама з адначасовым выпра­мяненнем электрон­нага нейтрына.

Часта выкарыстоўваецца падабенства па дзвюх прыкметах:

● па форме і месцаразмяшчэнню: лапа — ступня або ўся нага ў некаторых жывёл або птушак і лапа — расплюшчаны і загнуты канец у нека­то­рых інструментах, прыс­тасаваннях; інструмент, прыстасаванне з такім канцом; шып на канцы бервяна, які ўстаўляецца ў выемку другога бервяна пры звязванні іх ў вянец;

● па форме і функцыі або прызначэнню: грэбень — пласцінка з зубамі для расчэсвання валасоў або для заколвання і ўпрыго­жвання жаночай прычоскі і грэбень — прыстасаванне, якое формай і прыз­на­чэннем нагадвае грэбень; дарожка — памяншальна-ласкальнае да дарога; вузкая дарога, сцежка і дарожка — вузкае, доўгае паглыбленне на чым-н.; кастыль — апора для чалавека без ног або з хворымі нагамі і кастыль — металічны шпень, які забі­ваецца ў шпалу для прымацавання да яе рэйкі;

Наступным спосабам лексіка-семантычнага ўтварэння тэрмінаў з’яўляецца метанімізацыя — перанясенне назвы аднаго прадмета на іншы на аснове знешняй ці ўнутранай сувязі, сумеснасці. Сярод тэхнічных тэрмінаў сустракаюцца наступныя мадэлі метанімічнага пераносу:

● назва дзеяння (працэсу) — назва месца — абрыў — дзеянне паводле дзеяслова абры­ваць — абарваць і абрыў — месца, дзе абарвана што-н.; злом — дзеян­не паводле дзеяслова зламаць і злом — месца, на якім што-н. зламана, надламана;

● назва дзеяння (працэсу) — назва рэчыва (матэрыялу) — забойка — працэс запаўнення свабоднай ад выбуховых рэчываў часткі зараднай поласці інертным забоечным матэрыялам, які забяспечвае замкнутасць зарада, што перашкаджае пры выбуху дачаснаму вылету прадуктаў дэтанацыі і паляпшае за гэты кошт эфектыўнасць работы выбуху і забойка — матэрыял, які прымяняюць у зарадных камерах для ізаляцыі зарада выбуховых рэчываў ад адкрытай паверхні; замазка — дзеянне паводле дзеяслова замазаць і замазка — вязкае рэчыва для замазвання шчылін;

● назва дзеяння (працэсу) — вынік гэтага дзеяння (працэсу) — адгон — дзеянне паводле дзеяслова адга­няць — адагнаць і адгон — прадукт адгонкі парай; адліўка — дзеянне паводле дзеяслова адліваць — адліць і адліўка — вырабы, атрыманыя з дапамогай ліцця; вёрстка — дзе­ян­не паводле значэння дзеяслова вярстаць і вёрстка — звярстаны набор; адбітак звярста­нага набору;

● дзеянне паводле адпаведнага дзеяслова; уласцівасць — адзінка вымярэння — аддача — дзеянне паводле дзеяслова аддаваць — аддаць і аддача — каэфіцыент карыснага дзеяння механізма; вязкасць — уласцівасць вязкага і вязкасць — велічыня, якая характарызуе вязкасныя ўласцівасці вадкасці і газаў; прабег — дзеянне паводле дзеяслова прабягаць — прабегчы і прабег — адлегласць, пройдзеная якім-н. транспартным сродкам;

● назва прыстасавання — назва рэчыва — выцяжка — прыстасаванне для вентыляцыі памяшканняў і выцяжка — рэчыва, здабытае выцяжэннем з расліннай або жывёльнай тканкі з дапамогай якой-н. вадкасці; экстракт; марылка — прыстасаванне, пры дапамозе якога мораць насякомых і марылка — вадкасць, якой насычаюць паверхню дрэва з мэтай афарбоўкі; пратрава;

● назва дзеяння (працэсу) — назва прыстасавання — працяжка — від гарачай штампоўкі для атрымання пустых (парожніх) паковак шляхам працягвання праз кольцы, у якіх паступова змяншаецца дыяметр і працяжка — многаразцовы металарэзны інструмент для апрацоўкі скразных адтулін і знешніх паверхняў металічных, пластмасавых дэталей на працяжных станках; раскатка — кавальская аперацыя для павелічэння знешніх і ўнутраных дыяметраў кальцавой загатоўкі пры нязначным павелічэнні даўжыні за кошт памяншэння таўшчыні сценкі і раскатка — кавальскі інструмент, які служыць для перадачы ціску ад верхняга байка молата або рабочай часткі прэса на плоскую або цыліндрычную полую загатоўку з мэтай памяншэння таўшчыні загатоўкі або выканання на ёй мясцовых паглыбленняў.

Суфіксацыя займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Найбольш прадуктыўнымі ва ўтварэнні тэхнічных тэрмінаў з’яўляюцца наступныя суфіксы:

● асць-: акругласць, буйнасць, вуз­касць, вынослівасць, вы­раз­насць, вязкасць, гіб­касць, дробнасць, жы­ву­часць, зяр­ніс­тасць, клей­касць і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем уласцівасцей;

● -нн-, -энн-, -к-: абаграванне, асяданне, кіпенне, па­мут­­ненне, пе­ра­тлушч­­­ванне;ап­раш­чэнне, ахаладжэнне, брад­­жэнне, вы­па­рванне, жарстчэнне, за­гушчэнне, згушчэнне, па­тан­чэнне, патаўшчэнне; адгонка, ачыстка і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем працэсаў;

● -льнік-, -к-, -ак- (-як-), -ін-: абагачальнік, ахаладжальнік, ацвярд­жальнік;абмазка, абмуроўка, абшыўка, выцяжка, змазка;блішчак, вапняк, згустак, рухляк; акаліна, украпіна і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем рэчываў;

● -чык, -шчык: грузчык, даследчык, на­ладчык, разносчык; апра­цоўшчык, варшчык, загар­тоўшчык, за­ліўш­чык, замер­шчык, зварш­чык і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем назваў прафесій, сфер дзейнасці;

● -льн-: абагачальны, абціскальны (абціскальная клець), ася­дальны, выбі­раль­ны, выгінальны, да­лу­чальны, злу­чальны, змяшчальны і інш. Тэрміны-прыметнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем ‘прыз­начаны для выканання пэўнага дзеяння; здольны выканаць пэўнае дзеянне; з’яў­ляецца вынікам пэўнага дзеяння’.

Прэфіксацыя займае меншае месца ва ўтварэнні тэрмінаў у параўнанні з суфіксацыяй. Высокай прадуктыўнасцю характарызуюцца наступныя прэфіксы:

● не- (ня-), якія ўказваюць на адсутнасць таго або процілегласць таму, што названа ўтваральнай асновай: ад­­моўнасць → не­ад­моўнасць, адна­знач­насць → не­ад­наз­начнасць, адна­род­­насць → неад­­народ­насць, адчувальнасць → не­ад­чу­валь­насць, вераго­д­насць → не­ве­ра­год­насць, да­га­ранне → недагаранне, да­гар­­­ванне → не­да­гар­ван­­не і інш.;

● без- (бяз-) і бес- (бяс-), пры дапамозе якіх утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са значэннем ‘не мае таго, што абазначана ўтваральнай асновай’: на­порны → безнапорны, сальніковы → бессальніковы, сцёкавы → бяссцёкавы і інш.;

● звыш-, пры дапамозе якога ўтвараюцца тэрміны-прыметнікі, што абаз­начаюць перавышэнне якасці, уласцівасці, абазначанай утваральнай асновай: адчу­вальны → звышадчувальны, гара­чатры­валы → звыш­гара­ча­тры­валы, дакладны → звыш­дак­ладны, правод­ны → звыш­пра­вод­ны, хутка­дзейны → звыш­хуткадзейны, цягучы → звышцягучы і інш.

Прэфіксальна-суфіксальны спосаб утварэння зай­мае невялікае месца ў тэрміналагічнай намінацыі. Прэфіксальна-суфіксальным спосабам тэрміны ўтвараюцца шляхам адначасовага далучэння да ўтваральнай асновы прэфікса і суфікса:

● пры дапамозе прэфікса за- і суфікса -нік утвараюцца тэр­міны-назоўнікі з агульным значэннем прадмета, які размешчаны за тым, што названа ўтва­ральнай асновай: галава → загалоўнік, зуб → за­зуб­нік;

● пры дапамозе прэфікса на- і суфікса -нік утвараюцца тэр­міны-назоўнікі, якія абазначаюць у асноўным прадметы, размешчаныя на чым-небудзь або прыз­начаныя для таго, аб чым сказана ўтваральнай асновай: га­ла­ва → нагалоўнік, грудзі → нагруднік, канец → на­ка­нечнік;

● пры дапамозе прэфікса пад- і суфікса -нік утвараюцца тэрміны-назоўнікі са значэннем прадмета, які знаходзіцца або размяшчаецца пад тым, што абазна­чана ўтваральнай асновай: домна → паддоменнік, пя­та → падпятнік, рама → пад­рамнік;

● пры дапамозе прэфікса без- (бяз-) і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са значэннем ‘не мае ці адбываецца без таго, што названа ўтваральнай ас­новай’: паветра → беспаветраны, пера­бой → бес­пера­бой­ны, полымя → бясполымны, пера­пы­нак → бесперапынны, шум → бяс­шум­ны і інш.;

● пры дапамозе прэфікса пры- і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-пры­метнікі са зна­чэннем ‘знаходзіцца каля таго, паблізу таго ці побач з тым, што абазначана ўтваральнай асновай’: зямля → прыземны, гра­ніца → прыгранічны і інш.;

● пры дапамозе прэфікса ўнутры- і суфіксаў -ев-, -н-, -ічн- утва­ра­юцца тэрміны-пры­метнікі са зна­чэннем ‘знаходзіцца ўнутры, у сярэдзіне або ў межах чаго-н., што абазначана ўтва­ральнай асновай’: зер­не → унут­ры­зерневы, клетка → унутры­кле­тач­ны, крыш­­таль → унутры­крышталічны і інш.;

● тэрміны-прыметнікі з прэфіксам су- і суфіксам -н-, якія ўтвараюцца ад прыметнікаў і ўжываюцца са значэннем ‘які не падзелены на часткі’: цэлы → суцэльны.

Аснова- і словаскладанне займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Складаныя тэрміны (тэрміны-кампазіты) утвараюцца шляхам спалучэння ў адзінае цэлае двух і больш самас­тойных слоў або асноў. Асновы могуць злучацца паміж сабой злучальнымі галоснымі. Асноваскладанне можа спалучацца з суфіксацыяй: дабаўка і падавальнік → дабаўка-пада­вальнік, да­баў­ка і пас­ка­раль­нік → дабаўка-паскаральнік, дабаў­ка і ўця­жар­­вальнік → да­баў­ка-ўця­­жар­валь­нік; карыстацца вадой → водакарыстанне, паг­лынаць ваду → вода­па­­глы­­­­­нан­не, спаль­­ваць дым → дыма­спаль­ванне, дзяў­­баць зубы → зуба­дзяў­бан­не і інш.Вылучаюццатэрміны “зме­шанага” тыпу, у іх адзін з кампанентаў запазычаны, іншы — уласна­бе­ла­рускі: аўтамабіль і самазвал → аўта­ма­біль-самазвал, аўта­ма­біль і ўсю­ды­ход → аўтамабіль-усюдыход, аэрас­тат і ска­кун → аэрас­тат-ска­кун, блок і пакой → блок-пакой, бруст і­ па­мост → ­бруст-памост, ва­куум і пом­па → ваку­ум-пом­па і інш.

Абрэвіятурны спосаб — гэта ўтварэнне тэрмінаў у выніку скарачэння слова­злучэння. Актыўнаму ўжыванню іх садзейнічае агульная тэндэнцыя развіцця тэр­міналогіі — імкненне да кароткіх тэрмінаў, “эканамічных”.

7. Характарыстыка тэрмінаў паводле паходжання.

Сучасная беларуская тэрміналогія разнастайная паводле паходжання. На працягу ўсёй гісторыі фарміраванне яе адбывалася ва ўмовах кантактавання з іншымі мовамі, у тым ліку і неславянскімі.

Беларускую тэрміналагічную лексіку паводле паходжання можна падзяліць на дзве групы:

● уласнамоўныя тэрміны;

● іншамоўныя тэрміны.

Уласнамоўныя тэрміны таксама розныя па­вод­ле паходжання. Да іх адносяцца многія словы, якія ўзыходзяць да прас­ла­вянс­кіх і агуль­наўс­ход­не­славянскіх лексем (акно, бярвенамер, жабры, застаўка, падрашотка, пераходнік, цадзілка, чушка). Уласна­бела­рус­кімі лічацца таксама словы, якія ўзніклі ў перыяд самастойнага існавання мовы (буйны, галіна, паверх). Варта адносіць да ўласна­бела­рус­кіх даўнія запазычанні нашай мовы з польскай і літоўскай (або праз іх), якія поў­нас­цю асіміляваліся і не ўспрымаюцца як запазычаныя (адсмоктвальнік, валік, вяндлярня, загатоўка, падбэлька, перашкода, помпа, фарба). Беларускімі лексемамі новага пе­рыя­ду (ХІХ — ХХ стагоддзяў) з’яўляецца вялікая колькасць слоў, утвораных паводле вядомых са ста­ра­жытных часоў словаўтваральных мадэлей з дапамогай беларускіх дэры­ва­цый­ных (словаўтваральных) сродкаў, і калькі, пераважна з рускай мовы (воданагравальнік, пераключальнік, пераўтваральнік, узмацняльнік).

Запазычаныя тэрміны складаюць значную частку тэрміналагічнага фонду беларускай мовы. Запазычанне з іншых моў — натуральны працэс, які характарызуе кожную развітую нацыянальную мову і мову навукі. Прычыны ўзрастання запазычанняў з іншых моў не бываюць ізаляванымі ад працэсаў развіцця грамадства ўцэлым, ад асаблівасцей развіцця навук і нацыянальнай мовы. У тых выпадках, калі тэрміны ўтвараюцца на базе грэка-лацінскіх моўных элементаў, яны лёгка становяцца інтэрнацыянальнымі, аднак у натуральным працэсе раўнапраўнага ўзаемадзеяння моў навукі нельга не бачыць і фактаў прамога “засілля” англіцызмаў у сучасных нацыянальных мовах навукі. Часткова гэта тлумачыцца шырокім распаўсюджаннем англійскай мовы і выпускам вялікай колькасці навуковай літаратуры на англійскай мове.

У складзе тэхнічнай тэрміналогіі выкарыстоўваюцца запазычанні з:

● грэчаскай мовы: электранагравальнік, мікразаціскачка, фота­ас­вятляльнік, пнеўмазарадчык, аўтапаілка, гідраачыстка, тэрмапраяўленне і інш.;

● лацінскай мовы: радыёназіранне, вібрамлын, турбапрывод, авіялінія, відэазапіс, мотавоз, ра­дыеўстой­лі­васць і інш.;

● англійскай мовы: буфер, блок, фарсунка, барэтэр, стартэр і інш.;

● нямецкай мовы: борт, вінт, дросель, гільза, штанга і інш.;

● французскай мовы: бандаж, гарнісаж, бензін, бетон, карбюратар, салон, фара і інш.;

● італьянскай мовы: гальванічны, кардан, аварыя, брута, каркас і інш.

Тэхнічная тэрміналогія ўяўляе своеасаблівую лексічную сістэму, якая прайш­ла доўгі шлях свайго развіцця. Нягледзячы на тое, што ў ёй запазычаная лексіка займае вельмі вялікае месца, тэрміны, утвораныя на ўласна­моў­ным матэрыяле, таксама прысутнічаюць. Гэты пласт лексікі параўнальна невялікі, аднак ён патрабуе пільнай увагі з боку тэрмінолагаў.

8. З гісторыі развіцця і фарміравання беларускай навуковай тэрміналогіі.

Сістэматычная праца ў галіне беларускай навуковай тэрміналогіі пачалася ў лю­тым 1921 года, калі была заснавана Навукова-тэрміналагічная камісія пры Навукова-літа­ратурным аддзеле Народнага камісарыята асветы Беларусі. У па­чатку 1922 года быў створаны Інстытут беларускай культуры (з 1929 года — Беларуская Акадэмія на­вук), у якім прадоўжылася праца па распрацоўцы беларускай навуковай тэрміналогіі.

За параўнальна кароткі час, з 1922 па 1930 год, у краіне былі выдадзены 24 вы­пускі “Беларускай навуковай тэрміналогіі” з розных галін навукі, куды ўключаліся тэр­мі­ны, якія выкарыстоўваліся пераважна ў школьным выкладанні. Побач са слоўнікавай работай і ўзбагачэннем паняційна-тэрміналагічнага фонду значным укладам Навукова-тэрміналагічнай камісіі ў развіццё беларускай тэрміналогіі з’явілася распрацоўка тэарэтычных і практычных пытанняў тэрміналогіі, якія актыўна абмяркоўваліся ў галіновых секцыях камісіі.

У 1925 годзе была выдадзена “Інструкцыя для збірання народнага слоўніка-тэр­мі­налагічнага матэрыялу ў беларускай мове для складання слоўніка жывой беларускай мо­вы”. У картатэку ўвайшла частка тэрмінаў, што бытавала на тэрыторыі Беларусі, най­больш поўна былі выяўлены тэрміны сельскагаспадарчай вытворчасці, рамёстваў, про­мыс­лаў, а таксама флоры і фауны.

Тэрміны, якія выкарыстоўваліся ў прамысловасці, тэхніцы ў большасці сваёй не ўвайш­лі ў картатэку слоўніка жывой беларускай мовы. У сувязі з гэтым Навукова-тэр­мі­налагічная камісія падрыхтавала новую “Інструкцыю для збірання тэрміналагічнага ма­тэрыялу тэхнічнага характару” (1930).

У 1932 годзе быў апублікаваны першы выпуск тэхнічнай тэрміналогіі. Гэта руска-беларускі слоўнік “Тэхнічная тэр­мі­налогія” (Вып. 1. Мінск, 1932) пад рэдакцыяй А. Гурло. Ён ахапіў тэрміналогію паравых кат­лоў, паравых поршневых машын, турбін і рухавікоў унутранага згарання. Нель­га не адзначыць тую станоўчую ролю, якую ён адыграў у гісторыі развіцця тэх­ніч­най тэрміналогіі на беларускай мове. Безумоўна, слоўнік не мог ахапіць усю тагачасную тэх­нічную тэрміналогію, аднак ён паклаў пачатак сістэматызаванай распрацоўцы і вы­ву­чэнню спецыяльнай лексікі.

Перарывістасць працэсу фарміравання беларускай тэрміналагічнай лексікі ў выніку гістарычных умоў развіцця і функцыянавання беларускай мовы ў ХVІІ — ХVІІІ стст. не толькі выклікала разрыў паміж традыцыямі старабеларускай мовы і традыцыямі сучаснай беларускай мовы і аказала адмоўны ўплыў на пераемнасць развіцця тэрміналагічнай лексікі, а і абумовіла некаторую спецыфіку шляхоў і прынцыпаў развіцця новай беларускай навуковай тэрміналогіі. У значнай ступені гэта спецыфіка знайшла адлюстраванне ў актыўным выкарыстанні дыялектных слоў. Шмат новых тэрмінаў прыйшло з кніжнай лексікі новай беларускай мовы. Аднак многія лексемы характарызаваліся варыятыўнасцю і не мелі стабільнай практыкі выкарыстання, што ўскладняла іх прымяненне ў якасці тэрмінаў.

Прынцыпы стварэння новых тэрмінаў распрацоўваліся Навукова-тэрміналагічнай камісіяй і выкладаліся ў прадмовах да выпускаў “Беларускай навуковай тэрміналогіі”. Асноўны прынцып — выкарыстанне сродкаў беларускай мовы. Першым спосабам рэалізацыі гэтага прынцыпу было выкарыстанне агульнаўжывальнай лексікі беларускай мовы: вапняк, вільгаць, вочка, вышыня, глеба, глей, ланцуг замкнуты, святло адлюстраванае, сіла цяжару, тлушчы і інш. Асноўная частка тэрмінаў, створаных шляхам тэрміналагізацыі агульнаўжывальных слоў, трывала замацавалася практыкай і складае аснову сучаснай беларускай тэрміналогіі. Другім спосабам выкарыстання сродкаў беларускай мовы пры стварэнні новых тэрмінаў было шырокае прымяненне на базе нацыянальнай мовы афіксальнага словаўтварэння, аснова- і словаскладання, калькавання, семантычнага перакладу: ахоўны, зрух слаёў, голанасенныя, паглынальнік, светланосны, сціскальнасць вадкасцей.

Члены Навукова-тэрміналагічнай камісіі шырока практыкавалі стварэнне на беларускім лексічным і словаўтваральным матэрыяле тэрмінаў-неалагізмаў, якія ў большасці выпадкаў адпавядалі навуковаму зместу адпаведных паняццяў, словаўтваральным заканамернасцям беларускай мовы і трывала замацаваліся ў сучаснай беларускай тэрміналогіі: даследаванне, магутнасць, прастора, ступень, суквецце, уяўны. Значная частка створаных неалагізмаў не замацавалася ў беларускай тэрміналогіі з прычыны шырокай ужывальнасці ў практыцы інтэрнацыянальных і славянскіх, у першую чаргу рускіх, адпаведнікаў, а таксама з прычыны штучнасці асобных наватвораў і недакладнай адпаведнасці навуковаму зместу абазначаемых паняццяў: красленне (чарчэнне), кругадрэз (сегмент), прастакутнік (прамавугольнік), пэўнік (аксіёма).

Характэрнай асаблівасцю тэрміналогіі, распрацаванай Навукова-тэрміналагічнай камісіяй, была высокая ступень варыятыўнасці, абумоўленая перш за ўсё падачай часткі запазычаных тэрмінаў разам з беларускімі лексемамі або неалагізмамі. Імкненне ўкладальнікаў тэрміналагічных выпускаў максімальна выкарыстаць беларускія эквіваленты тлумачыцца не толькі элементамі нацыянальнага пурызму, але і даволі часта тым, што на раннім этапе развіцця навукі ў Беларусі вучоныя і папулярызатары навукі ў сваіх публікацыях навуковага і навукова-папулярнага зместу часта выкарыстоўвалі замест невядомых шырокаму колу чытачоў запазычаных тэрмінаў словы жывой беларускай мовы, а часам і вузкія рэгіяналізмы, якія і былі зафіксаваны ўкладальнікамі выпускаў. Акрамя таго, аналагічным матывам часам кіраваліся і самі ўкладальнікі пры неабходнасці выбару паміж запазычаннем і словам жывой народнай мовы.

У распрацоўку тэрміналогіі розных галін ведаў у 20 — 30-я гады ХХ ст. значны ўклад унеслі народныя пісьменнікі Беларусі Якуб Колас і Янка Купала. Удзел класікаў беларускай мовы ў фарміраванні тэрміналагічнай лексікі — з’ява невыпадковая. Заўважана, што ў распрацоўку тэрміналогій усіх нацыянальных моў народаў СССР у паслякастрычніцкі перыяд унеслі важкі ўклад выдатныя пісьменнікі. Можна вылучыць тры асноўныя аспекты дзейнасці вялікіх майстроў:

● непасрэдны ўдзел у распрацоўцы тэрміналогіі ў час работы ў Навукова-тэрміналагічнай камісіі;

● развіццё тэарэтычных палажэнняў аб узаемадзеянні тэрміналагічнай і агульнаўжывальнай лексікі, аб мастацка-выяўленчых асаблівасцях тэрміна­лагічнай лексікі;

● выкарыстанне навуковай тэрміналогіі ў сваіх творах.

У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе ў рэспубліцы не было агульнага цэнтра распрацоўкі і ўпарадкавання тэрміналагічнай лексікі. Адсутнасць такога цэнтра, а таксама дапаможнікаў па тэрміналогіі стала прычынай значнага павелічэння варыятыўнасці: шагаючы экскаватар і крочачы экскаватар, выключацель і выключальнік, скорасць і хуткасць і г. д. Вялікая ступень варыятыўнасці тэрмінаў характэрна для выдадзеных у 1947 — 1950 гг. брашур і кніг па тэхналогіі металаў, будаўнічай справе, механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі. Моўная практыка патрабавала ўзнаўлення ў рэспубліцы тэрміналагічнай работы. У 1955 годзе ў Інстытуце мовазнаўства Акадэміі навук БССР быў створаны сектар тэрміналогіі, які функцыянаваў да 1965 года. У гэтым сектары падрыхтаваны і выдадзены «Русско-белорусско-латинский словарь ботанической терминологии» (Мн., 1967), «Русско-белорусский словарь общественно-политической терминологии» (Мн., 1970), створана картатэка і падрыхтаваны «Русско-белорусский словарь сельскохозяйственной терминологии» (рукапіс), картатэка для Руска-беларускага політэхнічнага слоўніка. Названыя слоўнікі ствараліся на аснове прынцыпу збліжэння беларускай тэрміналогіі з рускай. З 1965 па 1979 гады ў рэспубліцы не было спецыяльнага тэрміналагічнага цэнтра.

У 50-я гады пад кіраўніцтвам Я. Коласа была праведзена вялікая навукова-арганізацыйная праца па стварэнню тэрміналагічнай камісіі пры Акадэміі навук БССР, у задачы якой планавалася ўключыць каардынацыйную і нармалізуючую дзейнасць па беларускай тэрміналогіі, а таксама выданне бюлетэня рэкамендуемых тэрмінаў. Смерць Я. Коласа перашкодзіла ажыццяўленню гэтай задачы.

У 60 — 70-я гады ХХ ст. некаторыя пытанні беларускай тэрміналогіі знайшлі асвятленне ў шэрагу дысертацыйных прац па даследаванню пэўных тэматычных аб’яднанняў слоў і асобных галіновых тэрміналогій у сучаснай беларускай мове.

У 1979 годзе ў рэспубліцы створана тэрміналагічная камісія Акадэміі навук БССР, якая складалася з дзевяці секцый і ўключала вядучых вучоных, спецыялістаў розных галін ведаў. У задачы камісіі ўваходзіла распрацоўка тэарэтычных асноў і методыкі ўпарадкавання беларускай тэрміналогіі, падрыхтоўка слоўнікаў, вывучэнне вопыту работы Камітэта навукова-тэхнічнай тэрміналогіі АН СССР і тэрміналагічных органаў рэспублік.

Паколькі тэрміны ўзніклі і развіваліся на глебе нацыянальнай мовы, то лексічная, граматычная, лексіка-семантычная сістэмы мовы ляжаць у аснове кожнай галіновай тэрміналогіі. Патэнцыяльная здольнасць беларускай тэрміналагічнай лексікі перадаць сістэму паняццяў розных галін ведаў абумоўлена высокім навукова-тэхнічным патэнцыялам рэспублікі, развітасцю лексічных і граматычных сродкаў беларускай мовы, наяўнасцю пэўнай, хоць і невялікай, практыкі выкарыстання беларускай навукова-тэхнічнай тэрміналогіі ў беларускім перыядычным друку, на беларускім радыё, тэлебачанні, у навуковых выданнях.

9. Нормы беларускай літаратурнай мовы.

Што тычыцца норм беларускай літаратурнай мовы, то толькі ў 20 ст. прыняты дзве ўрадавыя пастановы (1933, 1957 г.), у якіх афіцыйна зацверджаны пэўныя змены ў літаратурных нормах беларускай мовы. У моўным ужытку некаторыя літаратурныя нормы могуць існаваць у розных варыянтах, якія трэба разглядаць часам як звычайную з‘яву. Тым не менш, не ўсе ўжывальныя варыянты дапускаюцца ў маўленні, прызначаным для сацыяльнага выкарыстання, бо многія з іх з‘яўляюцца проста адхіленнямі ад літаратурнай нормы, якая і дазваляе для ўжывання толькі пэўныя варыянты. Так, беларускія формы слоў дзіця і дзіцё, паўтара і паўтары, раба і рабыня і інш. служаць варыянтамі і дапускаюць сваё раўнапраўнае ўжыванне, а ў формах слоў і словазлучэнняў пачнём і пачнем,у паліто і паліце, сабака пабег і сабака пабегла і інш. адзначаюцца памылкі (правільна, пачнём, у паліто, сабака пабег). Для выбару правільных, дапушчальных літаратурных норм неабходна карыстацца адпаведнымі слоўнікамі, найбольш аўтарытэтныя і поўныя з якіх павінны быць настольнымі кнігамі кожнага кіраўніка (гл., напрыклад: Слоўнік 1987; Тлумачальны слоўнік 1977 – 1984; Тлумачальны слоўнік 1996 і інш.).

Унутры агульнай літаратурнай нормы выдзяляюцца арфаэпічныя (правільнасць вымаўлення гукаў, слоў, выказванняў), акцэнталагічныя (правільная пастаноўка націску ў слове і ў спалучэннях слоў), лексічныя (правільны выбар слова для адпаведнага паняцця і для пэўнага кантэксту), марфалагічныя (правільнае ўтварэнне і ўжыванне словаформ), сінтаксічныя (правільнае спалучэнне слоў і пабудова сказаў у адпаведнасці з правіламі літаратурнай мовы).

Беларускія літаратурныя арфаэпічныя нормы грунтуюцца на вызначаных прынцыпах вымаўлення як асобных гукаў, так і іх спалучэнняў у межах слоў і на стыку апошніх. Напрыклад, у адрозненне ад літаратурных норм суседняй блізкароднаснай рускай мовы такі гук беларускай мовы, як ч вымаўляецца толькі цвёрда (у рускай мове – толькі мякка), гук р у беларускай мове толькі цвёрды, а ў рускай мове можы быць і цвёрдым, і мяккім; у канцы слоў беларускія губныя зычныя п, б, м вымаўляюцца толькі цвёрда, а ў рускай мове – толькі мякка (параўн.: голуб і голубь, насып і насыпь, сем і семь і да т.п.). Для беларускай літаратурнай мовы характэрны больш запаволены тэмп маўлення (гл.: Фанетыка 1983, 51 – 52) і больш выразнае вымаўленне націскных і ненаціскных галосных, чым у рускай мове, і многа іншых асаблівасцяў, засведчаных у спецыяльных працах (гл.: Янкоўскі 1966, 13 – 14).

Акцэнталагічныя нормы заснаваны на правільнай пастаноўцы націску ў слове, які служыць адначасова і фанетычнай прыкметай слова ва ўсіх мовах свету (Гумбольдт 1984, 344). Неправільная пастаноўка націску сведчыць пра недастатковую або нават нізкую культуру маўлення чалавека (параўн. неправільнае вымаўленне слоў: * кілóметр, *магáзін, *дакýмент, *адзíнаццаць і інш замест правільных норм вымаўлення кіламéтр, магазíн, дакумéнт, адзінáццаць і інш.). Складанасць акцэнталагічных норм беларускай мовы, гэтаксама як і ў рускай, палягае ў тым, што ў адрозненне ад некаторых іншых моў, дзе націск замацаваны за пэўным складам (напрыклад, у чэшскай мове – на першым складзе, у польскай – на перадапошнім, у франнцузскай – на апошнім), націск з‘яўляецца рухомым і можа служыць як для адрознення граматычных форм аднаго слова (параўн.: гýбы – губы, у першым выпадку назоўны склон множнага ліку слова губа, у другім – родны склон адзіночнага ліку прыведзенага слова), так і лексічных значэнняў слоў (параўн.: бýйны ‘неспакойны, дзёрзкі’ і буйны ‘выдатны, значны’ і інш.). Тым не менш, літаратурныя нормы беларускай мовы для некаторых слоў дапускаюць варыянтны націск (жыхар і жыхáр, лáскавы і ласкáвы, надáлей і надалéй і інш). Фактычна ўсе слоўнікі беларускай мовы прыводзяць лексемы з неабходнымі акцэнтнымі прыкметамі, якія трэба лічыць нарматыўнымі, правільнымі.

Марфалагічныя нормы беларускай мовы, згодна з якімі ўтвараюцца розныя формы зыходнага слова, з‘яўляюцца больш стабільнымі, чым акцэнталагічныя, але таксама могуць парушацца недасведчанымі асобамі, людзьмі з нізкай моўнай культурай, а таксама пад уплывам рускай мовы ці дыялектаў беларускай мовы нават адукаванымі носьбітамі мовы. Так, для беларускай літаратурнай мовы ў родным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду назоўнікаў вызначаюцца правілы вымаўлення (напісання) ці канчатак –а, ці канчатак –у (у прыватнасці канчатак –а характэрны для канкрэтных назоўнікаў тыпу стала, дуба, алоўка і да т.п., а таксама назваў жывых істот, найменняў устаноў, прамежкаў часу, адзінак вымярэння і інш., а канчатак –у для абстрактных назоўнікаў тыпу розуму, характару, ідэалу і да т.п., а таксама для найменняў рэчываў, месца, памеру, навуковых тэорый і інш.; гл.: Беларуская граматыка 1985, 71 – 78).

Сінтаксічныя нормы рэгулююць правільнае спалучэнне лексем у словазлучэнні, у сказы і вынікаюць як з граматычных асаблівасцяў асобных беларускіх слоў, так і з прыдатных беларускай мове мадэляў словазлучэнняў і сказаў. Напрыклад, у беларускай мове дзеяслоў дзякаваць спалучаецца з субстантывамі ў давальным склоне (дзякаваць сябру, дзякаваць дзяўчыне і да т.п.), у той час як рускі адпаведнік благодарить – з назоўнікамі ў вінавальным склоне. Безасабовыя пасіўныя канструкцыі характэрны ў беларускай літаратурнай мове для неадушаўлёных назоўнікаў (параўн.: Ветрам зваліла альху і да т.п.), але не характэрны для адушаўлёных прадметаў (параўн.: неправільна * Лесніком зваліла альху і інш.).

Адэкватны выбар слоў для пэўных сітуацый і кантэкстаў рэгулюецца лексічнымі нормамі, якія, аднак, з‘яўляюцца менш стабільнымі і распрацаванымі, чым іншыя нормы, бо грунтуюцца не на фармальных падставах, а на тонкіх семантычных і стылістычных адценнях слоў. Нельга, напрыклад, спалучаць рознастылёвую лексіку (параўн.: * кагорта мужыкоў, * сенатары раўлі і дат.п недарэчна ўжываць русізмы ў беларускай літаратурнай мове (параўн.: * недахват кармоў, правільна недахоп кармоў і да т.п.).

16Фанетычныя асаблівасці беларускай мовы.

Нягледзячы на тое, што фанема служыць мінімальнай моўнай адзінкай, якая з сінтагматычнага пункту гледжання не падзяляецца на часткі, яна не мае адназначнай інтэрпрэтацыі з боку спецыялістаў, якія належаць не толькі да розных навуковых школ, але і да адной школы. Напрыклад гук ы ў беларускай мове вылучаецца ў якасці самастойнай адзінкі фактычна ва ўсіх фанетычных апісаннях і класіфікацыях, але ён не мае фаналагічнага статуса, не выконвае сэнсаадрознівальнай функцыі, таму характарыстыка яго ўпоравень з іншымі мінімальнымі адзінкамі мовы з’яўляецца супярэчлівай: такой фаналагічнай адзінкі нібы і не існуе ў беларускай мове, але ёй знаходзіцца месца ў большасці адпаведных класіфікацый беларускіх фанем.

больш паслядоўна адлюстроўвае яе фанетычную сістэму (гл.: КАМАРОЎСКІ 1972, 21), але, зразумела, далёка не адэкватна адпавядае Хаця фаналогія як навука аб драбнейшых адцягненых адзінках мовы ўзнікла толькі ў 20 стагоддзі, інтуітыўна патрэба ў гэтых адзінках адчувалася вельмі даўно, па крайняй меры, з часоў стварэння першых алфавітных сістэм, калі адзін гук адлюстроўваўся адным графічным знакам, што характарызуецца як геніяльнае адкрыццё, а алфавітнае адлюстраванне членападзельнасці мовы зазначаецца нават як яе сутнасць.Вынаходнікі літарнага пісьма для розных моў (у тым ліку Кірыл і Мефодый для славянскай пісьменнасці, якая ва ўдасканаленым выглядзе выкарыстоўваецца ў сучаснай беларускай мове) кіраваліся ў сваёй творчай дзейнасці не столькі на характар вымаўлення гукаў, на іх акустычныя якасці, колькі на функцыі гукаў. Менавіта таму фактычна безліч гукаў маўлення, класы якіх і аб’ядноўваюцца ў сучасным мовазнаўстве ў фанемы, пры іх пісьмовым адлюстраванні зводзілася ўсяго да некалькіх дзесяткаў літар, з дапамогай якіх фіксаваўся не фанетычны, а пераважна фаналагічны прынцып пісьма. Звядзенне мноства рэальных гукаў нашага маўлення да абмежаванай колькасці фаналагічных адзінак і літар адбываецца, магчыма, і таму, што ў гэтых адзінках фіксуюцца толькі тыя прыкметы, якія служаць фаналагічна істотнымі, г. зн. адыгрываюць сэнсаадрознівальную ролю, з’яўляюцца дыферэнцыяльнымі ў мове, нясуць функцыянальную нагрузку (гл.: РЕФОРМАТСКИЙ 1970, 9 – 10). Іменна падсвядомая фаналагічная арыентацыя стваральнікаў алфавітаў прыводзіць да таго, што спецыялістамі так і не створаны строгія арфаграфічныя сістэмы, якія б цалкам адпавядалі гукавым сістэмам той ці іншай мовы. Больш таго, некаторыя алфавіты, напрыклад лацінскі для англійскай мовы, маюць істотныя несупадзенні з гукамі пэўнай мовы.

Кірыліцкі алфавіт сучаснай беларускай літаратурнай мовы ёй (параўн.: ПАДЛУЖНЫ 1969, 137), бо мае, па-першае, літары, якім няма гукавых адпаведнікаў, напрыклад ь (параўн.: ГВОЗДЕВ 1963, 36); па-другое, адной літарай перадаюцца або спалучэнні двух гукаў (параўн.: я, е, ё, ю), або якасна розныя гукі ці фанемы (цвёрдыя і мяккія, звонкія і глухія і інш.). Асобныя гукі беларускай мовы перадаюцца спалучэннямі літар, у прыватнасці дыграфамі дз, дж, а таксама спалучэннем з мяккім знакам (параўн.: гусь, радасць, пісьмо і інш.); спалучэннем літар перадаецца і вымаўленне падоўжаных зычных (параўн.: збожжа, вяселле, насенне і інш.).

Для перадачы пяці галосных фанем беларускай мовы, якія выконваюць сэнсаадрознівальную ролю, выкарыстоўваецца 10 літар: а, е, ё, і, о, у, э, ы, ю, я. З іх так званыя ётавыя е, ё, і, ю, я ў пачатку слова, а пасля галосных, ў, апострафа ў сярэдзіне і ў канцы слова выражаюць спалучэнне гукаў (й + адпаведны галосны э, о, і, у, а). З дапамогай дадзеных літар перадаецца і мяккасць зычных (параўн.: люк – лук, нёс – нос, спяц ь -- спаць, сіта – сыта, без – бэз і г.д.). 14 беларускіх літар б, в, г, дз, з, к, л, м, н, п, с, ф, х, ц перадаюць на пісьме і цвёрдыя зычныя (у прыватнасці, пасля галосных, што абазначаюцца літарамі а, о, ы, у, э), і мяккія (абазначаюцца спалучэннем з ётавымі ці з мяккім знакам). Літары д, дж, ж, р, т, ў, ч, ш абазначаюць на пісьме адпаведныя цвёрдыя зычныя гукі. Правапіс галосных і зычных гукаў беларускай літаратурнай мовы падпарадкоўваецца кадыфікаваным правілам (гл.: КАМАРОЎСКІ 1965).

У складзе сённяшняга беларускага алфавіта налічваецца 34 літары, кожная з якіх мае чатыры варыянты свайго графічнага адлюстравання, або чатыры графемы: рукапісная, друкаваная, малая, вялікая.

А, а, а, А; б, Б. б, Б; в, В. в, В; г, Г, г, Г; д, Д, д, Д; дж, Дж, дж, Дж; дз, Дз, дз, Дз; е, Е, е, Е; ё, Ё, ё, Ё; ж, Ж, ж, Ж; з, З, з, З; і, І, і, І; к, К, к, К; л, Л, л, Л; м, М, м, М; н, Н, н, Н; о, О, о, О; п, П, п, П; р, Р, р. Р; с, С, с, С; т, Т, т, Т; у, У, у, У; ў, Ў, ў, Ў; ф, Ф, ф, Ф; х, Х, х, Х; ц, Ц, ц, Ц; ч, Ч, ч, Ч; ш, Ш, ш, Ш; ы, Ы, ы, Ы; ь, Ь, ь, Ь; э, Э, э, Э; ю, Ю, ю, Ю; я, Я, я, Я.

Паслядоўнасць размяшчэння літар у алфавіце з’яўляецца штучнай, умоўнай, але яе трэба ведаць гэтаксама добра, як табліцу множання, бо ў прыведзеным алфавітным парадку будуюцца разнастайныя слоўнікі (тлумачальныя, энцыклапедычныя, арфаграфічныя і г.д.), картатэкі і каталогі ў бібліятэках, шматлікія даведнікі, адрасныя і тэлефонныя кнігі і да т.п.

17.Паняцце моўнай інтэрферэнцыі. Віды інтэрферэнцыі (фанетычная, акцэнталагічная, лексічная, марфалагічная, сінтаксічная).

У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія кантактуюць, прыводзіць да інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя – (лац. inter “паміж”, ferens, ierentis “які нясе, пераносіць”) узаемадзеянне элементаў розных моўных сістэм ва ўмовах білінгвізму. Гэта ўзаемадзеянне выражаецца ў адхіленнях ад нормаў іншай мовы, міжвольным (несвядомым) перанясенні ў яе сістэму асаблівасцей роднай мовы. Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай, ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і інш. Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя – з’ява даволі распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы:

- фанетыку (фанетычная інтэрферэнцыя), калі, напрыклад, у рускай мове двухмоўнага індывіда сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетычныя рысы, як цвёрдыя [р] і [ч] на месцы рускіх мяккіх [р’] і [ч’], дзеканне і цеканне, ярка выражанае аканне і г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная інтэрферэнцыя), калі двухмоўны індывід размаўляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоўвае націск рускай мовы: за борт (замест за борт), гліняны (замест гліняны), адзінаццаць (замест адзінаццаць), спіна (замест спіна) і г.д.;

- лексіку (лексічная інтэрферэнцыя), калі білінгв, напрыклад, у беларускай мове ўжывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля), благадару (дзякуй), ці калі білінгв у рускай мове ўжывае выразы тыпу Сегодня сильная завея (рус. метель);

- словаўтварэнне (словаўтваральная інтэрферэнцыя), калі білінгв ужывае словы, у якіх назіраецца несупадзенне словаўтваральных сродкаў, напрыклад, у рускім маўленні такімі інтэрферэмамі з’яўляюцца безлюдность (рус. безлюдие), атлетичный (атлетический), вишняк (вишенник), по-человечьи (по-человечески); ці ў беларускім маўленні білінгваў вымакшы (бел. вымаклы), ахрыпшы (ахрыплы), кантраліраваць (кантраляваць).

- марфалогію (марфалагічная інтэрферэнцыя), калі граматычнае афармленне рускіх і беларускіх лексем не адпавядае норме. Напрыклад, білінгв, гаворачы па-руску, можа няправільна ўжываць родавыя формы назоўнікаў (золотой медаль замест золотая медаль, порванный шинель замест порванная шинель), канчаткі назоўнікаў множнага ліку (озёры замест озёра, окны замест окна) і г.д.

- сінтаксіс (сінтаксічная інтэрферэнцыя), калі пры карыстанні рускай мовай білінгв уводзіць у яе сінтаксічныя канструкцыі беларускай мовы, напрыклад, дочкина сумка замест сумка дочери, сынов костюм замест костюм сына, смеяться с него замест смеяться над ним і г.д.

Блізкароднасны характар беларускай і рускай моў абумоўлівае шматлікасць і ўстойлівасць памылак пры маўленні ў той ці іншай мове. Аднак яны, як правіла, не ўплываюць на працэс разумення выказванняў як на беларускай, так і на рускай мовах. Таму праблема інтэрферэнцыі для беларуска-рускага двухмоўя стаіць, пераважна, як праблема культуры беларускай і рускай моў ва ўмовах двухмоўя.

18 Асаблівасці склонавых канчаткаў назоўнікаў III скланення адзіночнага ліку.

Назоўнік – самастойная часціна мовы, якая аб'ядноýвае словы з прадметным значэннем і мае граматычныя катэгорыі роду, ліку, склону.

Да трэцяга скланення адносяцца назоýнікі жаночага роду з чыстай асновай у назоýным склоне адзіночнага ліку: бездань, радасць, завязь, ноч, мыш, шыр, Пціч.

У родным, давальным і местным склонах назоýнікі трэццяга скланення з мяккай асновай, асновай на ý і губныя маюць канчатак - і-, пры зацвярдзелай аснове -ы-: бездань - бездані, завязь-завязі, кроý-крыві, ноч-ночы, мыш-мышы, Пціч-Пцічы.

У творным склоне назоýнікі трэцяга скланення маюць канчатак - у (-ю). Канчатак - у- ýжываецца ý назоýніках з асновай на шыпячыя (ноч-ноччу, мыш-мышшу, печ-печчу); канчатак -ю- прымаюць назоýнікі з асновай на мяккія зычныя (соль-соллю, моль-моллю, радасць-радасцю); канчатак -ю- ý назоýніках з асновай на губныя зычныя і р пішацца пасля апострафа: верф-верф'ю, глыб-глыб'ю, шыр-шыр'ю, Сібір-Сібір'ю.

19 Канчаткі назоўнікаў II скланення адзіночнага ліку ў родным склоне.

Назоўнік – самастойная часціна мовы, якая аб'ядноýвае словы з прадметным значэннем і мае граматычныя катэгорыі роду, ліку, склону.

Да другога скланення належаць назоýнікі мужчынскага роду з чыстай асновай у назоýным склоне адзіночнага ліку і назоýнікі ніякага роду з канчаткамі - о, -ё, - а,-е: клён, ствол, дзень, к ісель, нож, дождж, двор, шалаш, вырай; акно жыццё, збожжа, поле.

Назоýнікі мужчынсквага роду другога скланення ý родным склоне адзіночнага ліку маюць канчатк і - а (-я), -у (-ю).

З канчаткам -а (-я) ýжываюцца назоýнікі, якія абазначаюць:

а) асоб і жывых істот, а таксама часткі цела чалавека и жывёл: брата, сына, філолага, каня, тыгра, носа, рота, зуба.

б) канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія можна лічыць, канкрэтныя паняцці, навуковыя тэрміны: нажа, мяшка, вугла, перпендыкуляра, косінуса.

в) грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы, установы: камітэта, завода, сельсавета, горада, камбіната.

г) геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты, назвы мясцовасцей: Мінска, Гомеля, Нёмана, касмадрома, узгорка, бугра.

д) грашовыя адзінкі, меры вагі, пэýныя прамежкі часу: рубля, франка, кілаграма, года, тыдня, верасня.

З канчаткам - у (-ю) ужываюцца:

а) абстрактныя назоýнікі, якія абазначаюць разнастайныя апрадмечаныя паняцці, якасці, дзеянні, працэсы, напрамкі ý прасторы, форму, час, грамадскія фармацыі, сацыяльна-палітычныя плыні, вучэнні, палітычныя і навуковыя аб'яднанні, стыхійныя з'явы прыроды і іншыя: вопыту, гавтунку, болю, сну, шуму, захаду, размеру, часу, рамантызму, выбуху, грукату, шторму, камунізму, сацыялізму, марксізму.

б) рэчыýныя назоýнікі, якія абазначаюць разнастайныя рэчывы, хімічныя элементы і злучэнні, матэрыялы: гароху, пяску, цукру, снегу, моху, цэменту, мёду, торфу, цынку, алюмінію, вадароду, але: аýса, хлебе.

в) зборныя назоýнікі: лесу, саду, чаю.

20 Лічэбнік. Асаблівасці ўжывання лічэбнікаў з назоўнікамі.

Лічэбнік - Часціна мовы, якая абазначае пэўную або няпэўную колькасць, мае катэгорыю склону, а таксама менш выразна граматычныя катэгорыі роду і ліку.

Лічэбнікі могуць ужывацца ў якасці самастойных слоў, што абазначаюць адцягнены лік, і несамастойна ў спалучэнні з субстантывамі. Да лічэбнікаý адносяцца словы, якія абазначаюць колькасць прадметаý або ýказваюць на парадак іх пры лічэнні.

Паводле значэння лічэбнікі падзяляюцца на:

колькасныя, якія абазначаюць колькасць прадметаý: адзін, пяць, дзесяць, трыццаць;

і парадкавыя, якія абазначаюць парадак прадметаý пры іх лічэнні: першы, пяты, дзесяты, трыццаты.

Паводле структуры лічэбнікі падзяляюцца на:

простыя: адзін, чатыры, дзесяць;

складаныя: дваццаць, дзвесце, восемсот;

састаýныя: дваццаць тры, сто восемдесят восем, шэсцьдзесят пятага.

Колькасныя лічэбнікі не маюць роду (за выключэннем адзін, два, абодва, тысяча, мільён), не змяняюцца па ліках, не могуць спалучацца з прыметнікамі.

Выступаючы самастойна або ý спалучэнні з назоýнікамі, лічэбнік у сказе можа быць:

а) дзейнікам: Сто трыццаць дзевяць не вярнуліся ý калгас з франтоý Вялікай Айчыннай вайны.

б) выказнікам: Самаму старэйшаму з іх сорак тры гады, а самаму малодшаму дзевятнаццаць.

в) дапаýненнем: Порт можа абслугоýваць дваццаць-дваццаць пяць суднаý у суткі.

г) азначэннем: Касмічны карабель “Усход-4” абляцеý больш 48 разоý вакол Зямлі і прайшоý адлегласць каля 2 мільёнаý кіламетраý.

д) акалічнасццю: На старонках летапісу Тураý упамінаецца ýпершыню ý 980 годзе.

21 Скланенне лічэбнікаў.

Скланенне колькасных лічэбнікаў мае свае асаблівасці.

Лічэбнік адзін змяняецца па родах і ліках (адзін дом, адна кветка, адны ножны) і дапасуееца да назоýніка.

Лічэбнік два спалучаецца з назоýнікамі мужчынскага і ніякага роду, дзве - з назоýнікамі жаначага роду; пры гэтым родавыя адрозненні захоýваюцца ва ýсіх склонах.

Назоýны два, дзве

Родны двух, дзвюх

Давальны двум, дзвюм

Вінавальны два, дзве; - або - двух, дзвюх

Творны двума, дзвюмя

Месны (пры) двух, дзвюх

Лічэбнік тры, чатыры не маюць роду; у творным склоне гэтых лічэбнікаý, так сама як і ý лічэбніку два, ужываецца канчатак - ма: трыма, чатырма.

Лічэбнік ад пяці да дваццаці і лічэбнік трыццаць скланяюцца на ýзор назоýнікаý трэцяга скланення (як радасць, косць).

У творным склоне лічэбнікаý пяць, ад адзінаццаці да дваццаці і ý лічэбніку трыццаць пішацца падвойнае ц: пяццю, дзевяццю, шаснаццаццю.

У складаных колькасных лічэбніках ад пяцідзесяці да васьмідзесяці, ад двухсот да дзевяцісот пры скланенні змяняюцца абедзве часткі.

Назоýны пяцьдзесят, дзвесце, пяцьсот

Родны пяцідзесяці, двухсот, пяцісот

Давальны пяцідзесяці, двумстам, пяцістам

Вінавальны пяцьдзесят, дзвесце, пяцьсот; або пяцідзесяці, двухсот, пяцісот

Творны пяццюдзесяццю, двумастамі, пяццюстамі

Месны (пры) пяцідзесяці, двухстах, пяцістах

Пры скланенні састаýных колькасных лічэбнікаý змяняецца кожнае слова: дзвесце дваццаць тры, двухсот дваццаці трох і г.д.

Пры скланенні састаýных парадкавых лічэбнікаý змяняецца толькі апошняе слова: дзвесце дваццаць трэці, дзвесце дваццаць трэцяга і г.д.

Састаýныя парадковыя лічэбнікі на - тысячны, - мільённы, - мільярдны ýтвараюцца ад формы роднага склону адпаведных колькасных лічэбнікаý і слоý тысячны, мільённы, мільярдны. Такія састаýныя парадковыя лічэбнікі скланяюцца і пішуцца ý адно слова. (дзевяцісотсямідзесяцівасьмітысячны).

Парадковыя лічэбнікі на - тысячны, - мільённы, - мільярдны пішуцца праз злучок, калі першая іх частка напісана лічбай (10-тысячны, 300-мільённы).

Да колькасных лічэбнікаý адносяцца словы, якія называюць колькасць неакрэслена, няпэýна: многа, мала, шмат, безліч. Гэтыя лічэбнікі заýсёды ý сказе адносяцца да назоýнікаý (на нашым двары гуляе многа (лічэбнік) дзяцей).

22 Дзеепрыметнік. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў.

Дзеепрыметнік – гэта неспрагальная форма дзеяслова, што абазначае прымету прадмета ці асобы паводле дзеяння: лісты пажоýклыя, прыбыýшыя пасажыры, узведзены палац.

Дзеепрыметнік як дзеяслоýная форма сумяшчае ý сабе рысы дзеяслова і прыметніка.

Дзеепрыметнікі ýтвараюцца ад дзеясловаý, таму маюць з імі агульную аснову і лексічнае значэнне: выразаць узор-выразаны ýзор, пашыць сукенку-пашытая сукенка.

Дзеепрыметнікі маюць закончанае і незакончанае трыванне: ехаýшыя дзяýчаты, прыехаýшыя студэнты.

Дзеепрыметнікі маюць цяперашні і прошлы час: працуючыя рабочыя, працаваýшыя рабочыя.

Дзеепрыметнікі захоýваюць кіраванне назоýнікам: прыгожа выглядала ýсыпаныя (чым?) снегам елачкі.

Дзеепрыметнікі дапасуюцца да назоýнікаý у родзе, ліку і склоне: куплены аловак, купленая кніга, купленыя сшыткі.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ýтвараюцца ад дзеяслоýных асноý цяперашняга часу пры дапамозе суфіксаý - уч-(юч), - ач-(яч) і адпаведных канчаткаý прыметнікаý: пішуць-пішучы, пішучая, пішучае, пішучыя; рашаюць - рашаючы, рашаючая, рашаючае, рашаючыя.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ýтвараюцца ад асноý дзеясловаý прошлага часу пры дапамозе суфіксаý - ýш-ш і канчаткаý прыметнікаý: бралі - браýшы, браýшая, браýшыя; неслі - нёсшы, нёсшая, нёсшыя.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу могуць утварацца пры дапамозе суфікса - л-: збялелы, заржавелы, спацелы.

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ýтвараюцца ад асноý дзеясловаý цяперашняга часу пры дапамозе суфіксаý –ем-, -ім- і адпаведных канчаткаý прыметнікаý: будуюць-будуемы, будуемая, будуемыя; узводзяць - узводзімы, узводзімая, узводзімае, узводзімыя.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ýтвараюцца ад асноý дзеясловаý прошлага часу пры дапамозе суфіксаý -ен- (-ан-ян-), - т- і канчаткаý прыметнікаý: напісалі - напісаны, напісанае, напісаныя, напісаная; мылі - мыты, мытая, мытае, мытыя.

У беларускай мове як поýныя, так і кароткія дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу пішуцца з адным н: памножаны, нестрыманы, аплецены, куплены.

Ўжыванне дзеепрыметнікаў. У беларускай літаратурнай мове часта ўжываюцца дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу: падмеценая падлога, скошаная трава, выбітая шыба. Гэтыя дзеепрыметнікі ýласцівы таксама і народным гаворкам.

Беларускай мове вядомы і дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу з суфіксамі -л- ýш- ш-: прыгарэлая бульба, парыжэлая трава, праросшая бульба, прыбыýшая вучаніца.

У мове газет, часопісаý і навучальных прац зрэдку могуць ужывацца дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу з суфіксамі - уч-(юч), -ач-(яч), а таксама дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу з суфіксамі -ем, - ім-: рашаючы крок, пішучая машынка, бягучыя справы, неабрацімая рэакцыя і інш.

Зусім не ýжываюцца ý мове мастацкай літаратуры зваротныя дзеепрыметнікі тыпу выдаваýшыйся часопіс, прагаладаýшыеся дзеці. Такія дзеепрыметнікі як і некаторыя іншыя дзеепрыметнікі, што шырока бытуюць у рускай мове, перакладаюцца на беларусмкую мову або іншымі часцінамі мовы, або даданымі сказамі: прогголодавшиеся дети - дзеці, якія (што?) прагаладаліся; издавшийся журнал - часопіс, які (што?) выдаваýся.

23 Дзеепрыслоўе. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў.

Дзеепрыслоўе - нязменная дзеяслоўная форма, якая мае марфалагічныя рысы дзеяслова і прыслоўя і абазначае дадатковае ý адносінах да дзеяслова-выказніка дзеянне.

Дзеепрыслоўі з'яýляюцца нязменнымі і прымыкаюць у сказе да дзеяслова.

Дзеепрыслоўі бываюць закончанага і незакончанага трывання: бегучы, несучы; пагуляýшы, прыйшоýшы; могуць быць зваротнымі: спяшаючыся, наспяваýшыся.

Дзеепрыслоўі абазначаюць дзеянне не ý адносінах да моманту гутаркі, а ý адносінах да дзеяння, выражанага дзеясловам-выказнікам. Таму дзеепрыслоўі незакончанага трывання абазначаюць дзеянне, якое супадае ý часе з дзеяннем выказніка: Яна хвалявалася, паднімаючыся па крутых сходах і прыглядаючыся да нумарацыі кватэр. Дзеепрыслоўі закончанага трывання абазначаюць дзеянне, якое адбылося раней галоýнага дзеяння, выражанага дзеясловам-выказнікам: З раніцы, ускінуýшы на плечы граблі, Валя пайшла на сена.

Калі дзеепрыслоўе ý сказе адказвае на пытанні што робячы? што рабіýшы? што зрабіýшы? яно выступае дадатковым выказнікам.

Калі дзеепрыслоўе ý сказе адказвае на пытанні як? калі? пры якой умове? з якой мэтай? яно выступае акалічнасцю: Саша гартаý том, (як?) павярнуýшыся спіной.

Спалучаючыся з іншымі словамі ý сказе, дзеепрыслоўе ýтварае дзеепрыслоўнае словазлучэнне, якое заýсёды выдзяляецца коскамі.

З адмоýем не дзеепрыслоўе заýсёды пішацца асобна: не чытаючы, не гаворачы, не слухаючы.

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ýтвараюцца ад асноý дзеясловаý цяперашняга часу пры дапамозе суфіксаý -учы (-ючы-), -ачы (-ячы): бягуць-бегучы, нясуць-несучы, ляжаць-лежачы, стаяць-стоячы.

Дзеепрыслоўі закончанага трывання ýтвараюцца ад асновы дзеясловаý прошлага часу пры дапамозе суфікса - ýшы-, калі аснова дзеяслова заканчваецца на галосны гук, і суфікса -шы-, калі аснова дзеяслова заканчваецца на зычны гук: сагнаýшы, занёсшы, апёкшы.

24. Класіфікацыя функцыянальных стыляў. Публіцыстычны стыль і яго асаблівасці.

Функцыянальны стыль - разнавіднасць мовы, якая абслугоўвае пэўную сферу чалавечай дзейнасці: навуку, мастацтва, палітыку, дзелавыя і паўсядзённыя зносіны. Кожная нацыянальная мова на працягу свайго развіцця выпрацоýвае і замацоýвае грамадска ýсвядомленыя нормы ýжывання выяýленчых сродкаý, якія з'яýляюцца асновай для вылучэння функцыянальных стыляý мовы. Функцыянальныя стылі характарызуюцца формай (вусная, пісьмовая, дыялагічная, маналагічная), мэтай (паведамленне, просьба, загад) і ўмовамі зносін