Таќырып. Таза монополия жјне монополиялыќ билік

Дјріс жоспары:

1 Таза монополия нарыєыныѕ моделі

2 Монополист бјсекеніѕ ерекшеліктері

3 Баєалыќ дискриминация

Тїйінді сґз. Нарыќтыќ биліктіѕ мјні, кґздері жјне маѕыздылыєы, наоыќтыќ билік деѕгейін баєалау

Монополия (Моnоs + роlео = "жалєыз сатамын") – бўл нарыќтыќ ќўрылым, онда:

· бір сатушы кґп алушыєа ќарсы тўрады;

· бјсеке болмайды: бірегей (яєни ґз табиєатында жалєыз єана айрыќша) тауар ўсынатын бір єана ґнім ґндіруші їстемдік етеді;

· басќа тауар ґндірушілер кедергілер салдарынан нарыќќа еркін кіре алмайды;

· нарыќтаєы їстем жаєдайы монополистіѕ ґз тауарына баєаны еркінше ќоюына (таєайындауына) мїмкіндік береді.

Монополиялар неден шыєады жјне олардыѕ ґмір сїруі неліктен? Монополиялыќ нарыќ олигополиялыќ нарыќ сияќты негізінен фирмалардыѕ ќосылуынан пайда болады. Бірненеше фирманыѕ бірігу процесіндегі сипатты белгілерді ќарастырып кґрейік.

Фирмалардыѕ бірігу нјтижесі шоєырлану, яєни ґндірісті, капиталды не басќа да ресурстарды нарыќта біржаќтаєы ќатысушылардыѕ ќолына алу їшін бір жерге шоєырландыруы, жинауы, жинаќтауы болып саналады.

Ўсаќ кјсіпорындар есебінен ірі шаруашылыќ ўйымдарыныѕ ќатарыныѕ ґсуі нарыќты бјсекеден одан јрі алшаќтата тїседі.

Ґнімді шоєырландырудыѕ сыртќы жјне ішкі кґздері бар.

Ішкі шоєырлану барысында кјсіпорын пайданы капиталєа айналдыру арќылы іріленеді (іштей ґсу). Сыртќы шоєырлану барысында сатушыныѕ экономикалыќ билігі ынтымаќтасу есебінен (кооперация) не бірлесу (ќосылу) есебінен кїшейеді.

Ґндірістіѕ шоєырлануын мыналар бойынша жіктеуге болады: 1) ґндірістік процесс сатылары бойынша, 2) келісім-шарттыќ не аќшалай міндеттемелер негізінде.

Таза монополия нарыєыныѕ моделі

Монополия - ґндірісті, сауданы жјне ќызметтердіѕ басќа да тїрлерін жїргізу їшін жеке тўлєаєа, белгілі бір адамдар тобына немесе мемлекетке берілетін ерекше ќўќыќ.

Ќарастырып отырєан тауарды ґндіретін тек бір єана жеке фирма бар жјне осы тауарды ауыстыратын басќа тауарлар жоќ деп есептесек, онда мўндай нарыќ - монополия, ал фирма - монополист деп аталады. Монополист ґзініѕ ерекше жаєдайын пайдаланып, тауардыѕ баєасын бјсекелес баєасынан јлдеќайда жоєары деѕгейде белгілейді жјне де бјсекелес фирмаєа ќараєанда тауарды аз мґлшерде ўсынады.

Таза монополияєа тјн сипаттамалар:

1) «фирма» жјне «сала» тїсініктері тїйіседі;

2) сатып алушыларда таѕдау мїмкіндіктері болмайды;

3) таза монополист ґнім шыєарудыѕ барлыќ кґлемін баќылай отырып баєаны кез келген баєытта ґзгертеді жјне оны басќара алады;

4) монополист берілген тауарды ґндіретіѕ жалєыз фирма болєандыќтан, оныѕ сўраныс ќисыєы бір мезгілде нарыќтыѕ да сўраныс ќисыєы болып табылады жјне ўсынылєан тауардыѕ баєасын аныќтайды;

5) таза монополия бјсекелестіктен биік кедергілермен ќорєалады.

Салаєа кіруге ќойылатын тосќауылдар — бўл салаєа кіргісі келетін жаѕа фирмалардыѕ кіру жолдарына ќойылатын кедергілер. Барлыќ кедергілер екі тїрге бґлінеді:

Табиєи – бўлар экономикалыќ себептерден туындайды (ґндіріс масштабыныѕ тиімділігі, басты ресурстарды баќылау);

Жасанды - институционалдыќ жолмен ќўрылатын, мысалы, їкімет іс-јрекеттерініѕ салдарынан (патенттер, лицензиялар немесе монополистіѕ јділетсіз іс-јрекеттері).

Таза монополия (pure monopoly) - бўл жетілген бјсекеге ќарама-ќарсы болып табылатын нарыќ ќўрылымыныѕ шеткі тїрі.

Таза монополистіѕ шекті тїсімініѕ ќисыєы

Таза монополия тауарыныѕ сўраныс ќисыєы теріс кґлбеулі болады, сондыќтан фирма ґнім шыєару кґлемін баќылай отырып, баєаєа ыќпалын тигізе алады. Егер сатушы ґз тауарыныѕ ґндіріс кґлемін ґзгерту арќылы нарыќтыќ баєаєа јсерін тигізе алса, онда ол монополиялыќ билікке ие болады деп айта аламыз.

Жјй монополия жаєдайында тауардыѕ ќосымша 1 бірлігінен тїсетін шекті тїсім (МR) оныѕ баєасынан тґмен (бірінші бірлігінен басќасы) - МR < Р. МК ќисыєы графикте сўраныс ќисыєынан тґмен орналасады.

Сўраныстыѕ баєалыќ икемділігі, жалпы тїсімі (ТR) жјне шекті тїсімі (МR) кґрсеткіштерініѕ арасында тікелей байланыс болады.

Таза монополистіѕ ќысќа уаќыт мерзімінде пайдасын жоєары деѕгейге жеткізуі

Монополист тауар бірлігініѕ бјріне бірдей баєа белгілейтін болєандыќтан тауардыѕ баєасы монополистіѕ орташа тїсімін (АR) кґрсетеді. Демек монополиялыќ фирманыѕ сўраныс ќисыєы орташа тїсімініѕ де ќисыєы боп табылады. Ґнім бірлігініѕ баєасы монополиялыќ жаєдайда ґзгермелі шама болады жјне ґндіріс кґлемініѕ функциясын сипаттайды:

Р = Р(Q).

Монополист-ґндірушініѕ пайдасы тґмендегідей формуламен аныќталады:

Енді пайданы барынша кґбейту (максималдау) шартын аныќтаймыз:

немесе МR = МС.

Бўдан ґндірістіѕ шекті шыєындары (МС) шекті тїсімге (МR) теѕ болєанда єана монополистіѕ пайдасы еѕ кґп мґлшерде болатынын кґреміз.

Монополия нарыєыныѕ моделі

Монополиялыќ бјсеке (monopolistic competition) – салада ґзіндік ерекшеліктері бар тауарларды ґндірстіѕ жјне ґзара бјсекеге тїсетін бірнеше фирма болатын, сонымен ќатар олардыѕ ешќайсысыныѕ нарыќтыќ баєаны баќылауєа толыќ билігі болмайтын нарыќ ќўрылымы. Монополиялыќ бјсеке «таза монополия» жаєдайына, сонымен ќатар «жетілген бјсекеге» де ўќсайды.

Монополиялыќ бјсеке жаєдайында фирманыѕ сўраныс ќисыєы тґмен ќарай баєытталєан, кемімелі, икемді болады. Сўраныс икемділігініѕ факторлары — бјсекелестер саны, ґнімніѕ ерекшелену деѕгейі.

Тауарды ерекшелендіру (product differentiation) дегеніміз – оны ґзіне ўќсас тауарлардан ќандай да бір белгімен айрыќша кґрсету: сапа, жарнама, сауда белгісі, сату шарттары, буып-тїю жјне т.б.

Мопополиялыќ-бјсекелес фирма ґндірістіѕ тиімді ауќымынан тґмен деѕгейдегі ґнім ґндіреді. Ґндірістіѕ тиімді ауќымы – орташа жалпы шыє,ындардыѕ еѕ тґменгі деѕгейіне (LRAC _mm) сјйкее келетін ґнім шєару кґлемі болады.

Фирма ґнім кґлемін (Q) жоєарылатып, ал opташa жалпы шыєындарды (AC) тґмендете алатын мїмкіндігі болєандыќтан, оныѕ ќуатыныѕ артыќшылыєы (excess capacity) (ΔQ) болатынын кґреміз.

ΔQ - ґндірістіѕ тиімді ауќымы – наќты ґнім шыєару кґлемі.

Ќуат артыќшылыєынын болуы: тўтынушылар їшін тауарлар еѕ жоєары деѕгейде шыєарылмайтынын жјне баєа да еѕ тґменгі денгейде болмайтынын кґрсетеді. Бўл монополиялыќ бјсекеніѕ жетілген бјсекеге ќараєанда тиімділігі тґмен нарыќ ќўрылымы екенін кґрсетеді. Р*>МС болєандыќтан кейбір тўтынушылар тауарларды алудан тартынады, осылайша монополиялыќ баєа ќалыптастырудыѕ салдарынан ќайтарылмайтын ќоєамдыќ шыєындар туындайды.