Таќырып. Пайданы максимизациялау жјне бјсекелі ўсыныс

Дјріс жоспары:

1 Нарыќтыќ биліктіѕ мјні

2 Таза монополия

3 Херфиндаль — Хершман индексі.

Тїйінді сґз. лернер индексі, херфиндаль- хиршман, индексі,тобин индексі, бейне индексі.

Нарыќтыќ ќўрылымныѕ јр тїрлі тїрпатында жетілген бјсекелестіктіѕ шектелуі жойылады.

Жетілген бјсекелестіктіѕ кем дегенде бір белгісі саќталмаєан бјсекелестік тїрі жетілмеген бјсекелестік деп аталады.

Таза монополия - салада тек бір фирма їстемдік ететін жјне фирма мен саланыѕ шекаралары сјйкес келетін жаєдай.

Салада фирмалардыѕ шектеулі саны болєан жаєдайда олигополия жаєдайы ќалыптасады. Фирмалар кґп болєан жаєдайда јрќайсысы монополиялыќ биліктіѕ бір бґлшегіне ие болєан ќарама-ќайшы жаєдайды монополистік бјсеке деп атаймыз.

Фирмалар саны

Сурет 4-3. Негізгі нарыќтыќ ќўрылымныѕ жіктелуі

Нарыќтыѕ ќўрылымныѕ негізгі тїрпатынан басќа кґптеген басќа тїрлері де бар. Нарыќта бір єана сатып алушыныѕ болуы монопсония деп аталады. Тўтынушылардыѕ јр тїрлі категориясына тауарды јр тїрлі баєада сататын фирмалар баєа кемсітушілігін ќолданатын фирмалар деп аталады.

Монополист сатып алушыныѕ монополист сатушымен кездесуінде екі жаќты монополия пайда болады. Салада тек екі фирма ќызмет жасаса, бўл олигополияныѕ - дуополия деп аталатын жеке жаєдайы.

2. Монополия жетілген бјсекелестікке ќарама-ќайшы болады. Мўнда тек ќана бір сатушы болады жјне ол жаќын алмастырушысы жоќ тауар ґндіреді.

Монополия жаєдайында ґндіруші тауар ўсынысы кґлемін толыќ баќылай алады, ол пайданыѕ еѕ жоєары кґлемін алуды кґздей отырып, сўраныс ќисыєындаєы сјйкес кез келген мїмкін баєаны таѕдай алады.

Монополистіѕ баєаєа баќылау жасай отырып пайданы еѕ жоєары деѕгейге жеткізуге ўмтылуы еркін бјсекелестікті жјне нарыќтаєы ерекше ґктемділікті бўзу болып табылады. "Нарыќтыќ їкімет" ґндірушініѕ (сатып алушыныѕ) тауар баєасына јсер ете алу ќабілетін кґрсетеді. Монополияны жетілген бјсекелестіктен ерекшелейтін белгілер:

- жеке дара сатушы (монополист);

- ґткізілетін тауар ерекше болєаннан кейін, сатып алушы монополист бекіткен баєаны тґлеуге мјжбїр болуы;

- тауар баєасы мен сату кґлеміне монополистіѕ толыќ баќылау жасауы;

- јлеуетті бјсекелестер їшін монополистер жеѕуі ќиындыќќа соєатын кедергілер ќояды.

"Табиги монополия" феномені ерекше мјнге ие. Табиєи монополистерге табиєат ресурстарын (электр, газ, жарыќ, байланыс жјне т.б) жўмсайтын кјсіпорындар жатады. Осындай "табиєи монополиялар" мемлекет меншігінде немесе оныѕ баќылауында болады. Табиєи монополияныѕ болуы ґндіріс кґлемімен, ґндірісті ірілендіру нјтижесінде ресурстарды їнемдеумен байланысты јсерлермен тїсіндіріледі. Бірдей ґнімдер ґндіргенде ірі ґнеркјсіптіѕ кіші ґнеркјсіпке ќараєанда шыєын кґлемі, жоєары дјрежеде жабдыќталєан техника мен кґп ќуатыныѕ јсерінен еѕбек ґнімділігі артып, ґнім бірлігіне кеткен шыєын тґмендейді. Бўл ресурстарды тиімді пайдалануды кґрсетеді. Табиєи монополистер ќоєам їшін тиімді болса, монополистік табиєат олардыѕ ќызметін реттейді.

Бјсекелестерді монополистік нарыќќа енгізбеудіѕ табиєи кедергілері "лицензия", "авторлыќ ќўќыќ", "тауар белгісі" немесе "патенттік ќорєау" сияќты заѕды шектеулер тїрінде кґрсетілген.

Лицензия — белгілі нарыќта белгілі ќызмет тїрін жїзеге асыру жґніндегі фирманыѕ ќўќыєы.

Авторлыќ ќўќыќ - автордыѕ мїддесіндегі ерекше ґнімдерді (музыка, кітаптар, ЭВМ баєдарламалары) сату мен ґткізуді баќылайды; ол автордыѕ барлыќ ґмір сїру уаќытына ќатысты (ол ќаза болєаннан кейін мўрагерлерініѕ мїддесіне 25 жыл аралыєында).

Тауар белгісі - тауарды немесе фирманы тануєа мїмкіндік беретін арнайы рјміз, мўнда бјсекелестерге тіркелген тауар белгілерін пайдалануєа немесе тўтынушыны шатастыратын ўќсас белгілерді пайдалануєа тыйым салынады.

Патент - ґзі жасаєан игілікті (технологияны) иеленуді кујландыратын ќўќыќты кґрсететін кујлік. Егер фирманыѕ кез келген ґнімді ґндіру технологиясына патенті болса, ол патенттіѕ мерзімі ґткенге дейін басќа фирмаларєа осы тауарды шыєаруєа мїмкіндік бермейді. Патенттіѕ иесі ґзініѕ технологиясын сата алады жјне оны ешќашан пайдаланбауы ґз еркінде.

Монополистіѕ шекті кірісі. Фирма їшін жетілген бјсекелестік жаєдайында шекті кіріс пен баєа теѕ болады. Монополист їшін бўл жаєдай басќаша. Орташа кіріс пен баєаныѕ ќисыєы нарыќтыѕ сўраныс ќисыєымен сјйкес келеді, ал шекті кіріс ќисыєы одан тґменірек орналасады.

Шекті кірістіѕ ќисыєы неліктен нарыќтыќ сўраныс ќисыєынан тґмен жатады? Монополист нарыќтаєы жалєыз ґнім ґндіруші жјне жалпы саланыѕ ґкілі болєандыќтан, ол ґнімніѕ сату кґлемін ўлєайту їшін оныѕ баєасын тґмендете отырып сатылатын тауарлардыѕ барлыќ бірлігіне баєаны тґмендетуге мјжбїр болады.

Монополиямен тиімділік мјселесіне Д.Ж.Гэлбрейт пен И.Шумпетер тарапынан басќаша кґзќарастар ќалыптасќан. Монополияныѕ жаєымсыз жаќтарын (ґнімге деген жоєары баєа) теріске шыєармай, оныѕ артыќшылыєын єылыми-техникалыќ прогресс тўрєысынан ерекшелейді. Ол мынадай артыќшылыќтарды атап кґрсетеді.

1. Жетілген бјсекелестік јрбір ґндірушіден ќолда барлардыѕ ішінен еѕ тиімді техника мен технологияны пайдалануды талап етеді. Біраќ жаѕа прогресшіл техникалыќ шешімдерді жасауєа жеке бјсекелес фирманыѕ јлі келмейді. Єылыми зерттеулерді ќаржыландыруєа маѕызды ќаражаттар тўраќты экономикалыќ пайда алмайтын кіші фирмаларда болмайды. Ќазіргі кезде жоєары экономикалыќ пайдасы бар монополия мен олигополияда єылыми-техникалыќ прогресті инвестициялауєа керекті ќаржылардыѕ ќажетті мґлшері бар.

2. Салаєа жаѕа фирмалардыѕ енуіне жасалєан жоєарєы кедергілер олигополия мен монополияєа ґндірісте єы-лыми-техникалыѕ жетістіктерді пайдаланудыѕ нјти-жесі болып есептелетін экономикальщ пайданыѕ їзаѕ мерзімде ќайтарым беруіне кепілдік береді.

3. Монополия пайданы ґте жоєары баєа есебінен алу инновациялыќ ќызметтіѕ ынталандырушысы болып табылады. Егер шыєындарды кемітетін јрбір жаѕалыќтарды енгізгеннен кейін баєа тґмендесе, онда инновациялыќ процестерді дамытудыѕ себептері болмас еді.

4. Монополия бјсекелестікті ынталандырады, жоєарєы пайда басќа фирмалар їшін ќызыєушылыќ тудырады да фирмалардыѕ салаєа кіруге ўмтылуын ќолдайды.

5. Жекелеген жаєдайларда монополия шыєындардыѕ тґмендеуі мен кґлемі јсерін ґткізуге (табиєи монополия) ыќпал етеді. Осы салалардаєы бјсекелестік орташа шыєындардыѕ ґсуі мен тиімділіктіѕ тґмендеуіне јкелер еді.

Нарыќтыќ экономикаєа кґшкен елдерде монополиялыќ билікті баќылайтын монополияєа ќарсы заѕдылыќ ќызмет атќарады.

Жетілген бјсекелестік жаєдайында баєа шекті шыєындар шамасына теѕ жјне осы жаєдайда Лернер индексі нґлге теѕ болады. Баєа кґлемі шекті шыєындардан асып кеткен жаєдайда индекс нґлмен бірдіѕ аралыєында орналасќан оѕ мјнде болады. Индекс бірге жаќындаєан сайын фирма монополиялыќ биліктіѕ їлкен кґлеміне жаќындайды. Лернер индексініѕ осы келтірілген формуламен есептеу шекті шыєындарды есептеу ќиындыєына байланысты оѕай емес. Сондыќтан да шекті шыєындардыѕ орнына орташа шыєындар кґрсеткіші пайдаланады.

Егер алымы мен бґлімін кґбейтсек, алымында пайда, бґлімінде жиынтыќ кіріс кґрінеді. Осылайша Лернерге сјйкес їлкен кґлемдегі пайда - фирманыѕ монополиялыќ билігініѕ белгісі. Индекс фирманыѕ монополиялыќ наќты жаєдайын сипаттайды.

Херфиндаль — Хершман индексі. (Інн) - салыќ нарыќтыѕ концентрациясыныѕ кґрсеткіші немесе нарыќтыѕ барлыќ ќатысушылары арасында нарыќтыќ билікті бґлуді кґрсетеді.

Индексті есептеу їшін јрбір фирманыѕ нарыќтаєы жеке їлестері бґлшек ретінде шаршыныѕ алынуы керек. Херфиндаль — Хершман индексі осы шаршыныѕ ќосындысы арќылы алынады.

Таза монополияныѕ сипатты белгілері

Таза монополия жетілген бјсекелестікке ќарама-ќарсы болады. Таза монополия жаєдайында сала бір фирмадан тўрады, яєни "фирма" мен "сала" тїсінігі бір-біріне сјйкес келеді. Мўндай жаєдай ґте сирек кездеседі. Мысалы, кішігірім ќалада бір єана электростанциясыныѕ, бір єана темір жолдыѕ, жалєыз јуежайдыѕ, жалєыз банктіѕ болуы таза монополиялыќ жаєдайды кґрсетеді.

Таза монополия шыєарылатын ґнім белгілі дјрежеде ерекше болатын, жаќын алмастырушысы, наќты баламасы жоќ жерде пайда болады. Мўны толыєымен табиєи монополияєа жатќызуєа болады. Саладаєы фирма саны-ныѕ ґсуі орташа шыєындардыѕ ґсуіне јкеледі.

Табиєи монополияєа мысал ретінде муниципалдыќ,коммуналдыќ ќызметтерді келтіруге болады. Бїл жаєдайда монополист ґнімге толыєымен билік жїргізеді, белгілі шамада баєаны баќылайды жјне тауардыѕ санын ґзгерте отырып оєан јсер ете алады.

Монополия салаєа енуге кедергілер пайда болєан кезде жјне жерде туындайды. Бїл кґлемнен їнемдеумен (автомобиль жјне темір ќїю ґнеркјсібінде сияќты), табиєи монополиямен (пошта, байланыс, газ жјне сумен ќамтамасыз ету компанияларыныѕ їкімет тарапынан артыќшылыќтар ала отырып ґзара монополиялыќ орнын ныєайтуы) байланысты болады.

Мемлекет патенттер мен лицензиялар беру арќылы ресми тїрде кедергілер жасайды.

Егер фирманыѕ орнын алмастыратындар болмаса, экономикалыќ игіліктіѕ жалєыз ґндірушісі болып, тікелей бјсекеден салаєа енудіѕ жоєары кедергілері арќылы ќорєалатын болса, онда фирманы таза монополист деп атауєа болады.