Орчлңгин, йиртмҗин туск тәәлвртә туульс

М өсн деер - мөңгн цөгц (сар)

Аавин девлиг алхҗ эс болҗ,

Ээҗин девлиг эвкҗ эс болҗ. (теңгр, һазр хойр)

Дарцг цаһан бүшмүд

Далн миңһн товчта. (одд).

Буур темән бум һазр эргҗ. (үүлн)

Харгч хөөнә арсиг хаһлҗ эс болҗ. (сүүдр)

Бийим бичә көндә билцрн гиж бәәнәв. (чиг)

Һалд шатдго, уснд чивдго. (мөсн)

Деевр ишкә делкә бүркҗ. (цасн)

Күзүн уга темән күүнд күцгдшго. (утан)

Күзүн уга темән күм[8] һатлж. (хаалһ)

Китдин орнас кир уга цаасн ирҗ.(цасн)

Мөсн деер мөңгн ааһ. (cар)

Ааһин чиңгә зальд

Хамг әмтн көлчәҗ[9].(нарн).

Күр-күр нүүдл [10] аашна,

Күрңгин җола сул аашна.(оһтрһун дун, хур, салькн)

Сурврмуд болн даалһвр.

1. Юуна туск тәәлвртә туульмудла таньлдувидн?

2. Тәәлвртә туульмуд ю медүлҗәнә?

3. 3-5 тәәлвртә тууль чееҗәр дастн.

Йөрәлмүд.

Хальмг амн үгин билгт ончта орм эзлжәхнь - йөрәлмүд. Күүнә, малын, эд-таврин, хувц-хунрин, олн зүсн юмна сәнь күүнд олзта-туста болтха гиhәд кеерүләд келчксн үгиг йөрәл гиҗ нерәдҗ болхмн. Алдр моңһлч эрдмтн Б.Я. Владимирцов «йөрәл икнкдән янз-бүүрин, заң-үүлин болн бәәдл-җирһлин үзгдлтә маш нигт холвата бәәдг» гиҗ темдглҗ.

Эрдмтин шинҗлсәр, балар ниигмд (первобытнообщинный строй) үүдәлтин күчн ик дора болсн учрар, медлнь тату болснас йиртмҗин олн керг-үзгдлиг, бәәдлиг чикәр цәәлһҗ эс чадснас мадниг закрҗана гиҗ ухалдг олн-әмтн йиртмҗин олн йовдлыг күүнлә әдлцүлҗ, әмдрүлҗ, сәкүсн бурхн, өвк деедсин оң шүтән гих юмиг тәәҗ тәкәд, цацл өргҗ, йөрәл тәвдг заңшалта болҗ.

Йөрәл- амн үгин шүлгләнә өвәрц янзнь. «Йөрәлин экн –кишг, керүлин экн цусн» гидг үлгүриг кезәнә наадад эс келҗл. Кен чигн күүнд үнн седкләрн сансн хамгнь бүттхә,күцтхә,олз болтха гиҗ цаһа сандг хальмг улсин күчр сәәхн заңшал йөрәлмүдт баттаһар товчлгдҗ орна.

Хальмг улст йөрәләр бүтәдг йовдл олн: хаалhд hарч йовх, гер бәрх, гер-мал болх, үрн-садн төрх, нилх күүкдт нер өгх, малын төл авх, гиич тоох, һазр усан тәкх, һал тәәх, шин хувц өмсх, гиич тоох нань чигн кесг учр бәәдг.

Йөрәлд күн эврәннь әрүн цаһан седклән, у-өргн, чик санаһан илдкҗ келдг мөн.

Йөрәл келсн дару «Йөрәл болтха!», «Олн көгшдин йөрәләр бүттхә!», «Олна йөрәл күцх болтха!» гиҗ келдмн.

Көвүнә герин йөрәл.

Бәрсн гернь бәәшң болҗ,

Бәәсн эзднь ут наста,

Бат кишгтә болтха.

Таалдгнь-көвүд-күүкд болтха!

Таслдгнь-торһн болтха.

Өркәснь утан бүргҗ,

Өөрнь үрднь шуугҗ:

Аав-ээҗән күндлҗ,

Ахнр-дүүнрән тевчҗ,

Урдк көгшдиннь

Бәрц бәрҗ,

Олна таарсн седклтә-

Орчлңгин җирһлд багттха!