Жерасты суының шығу тегі

Пайда болуына байланысты жерасты суларын бірнеше типтерге бөледі:

1) Инфильтрациялық су атмосфера ылғалынын су өткізгіш қабатқа сінуінен түзіледі. Онын осылайша жаралуынын дөлелі: мол жауын-шашын немесе қар суынан кейін құдыктардағы су денгейі көтеріліп, құрғақ маусымда (жылда) денгейінін төмендеуі.

2) Ко н д е н с а ц и я л ы қ (қ о ю л а н у) су ауада будын жердегі жыныс қуыстарында, жарықтарында шық төрізді қоюлануынан түзіледі. Бұл құбылыс өсіресе жауын-шашыны кем, ал булану артық шөлде байқалады. Жыныс ауадан гөрі тез салқындайды да бу онын бетінде қоюлана түседі. Содан құмнын төменгі қабатындағы ащы еспе үстінде тұщы су линзасы қалқып тұрады. Малшылар құм жиегінен кіші-гірім құдық қазып, сол тұщы линзаны пайдалана біледі.

3) Седиментациялық (латынша «седимен-тум» — тұндырма, шөгінді) су деп жыныс шөккен кезде арасына сіқіп қалған теніз суын айтады. Жыныс талай өзгеріске түскен кезде ішіндегі су да өзгереді. өйткені "ол жыныспен қоса үстінен жана шөгінділермен көміліп, жоғары температура мен қысымға ілігеді және жыныс тығыздалып, су алмасуы қиындайды. Сондықтан ондай суды кемілген су деп те атайды.

Айтылған үш топтын суын біріктіріп, в а д о з д ы (латынша «вадере» — шарлау, кезу) сулар деп атайды.

4) Ювенилді (латынша «ювенилис» — балғын) деп магмадан бөлініп шыққан суды айтады. Магмадан бөлінген су буы терен тектоникалық жарықшақтарды бойлап жоғары көтерілген кезде қоюланып, ыссы газдар мен езгеше түрлі қосындыларға бай суға айналады. Ол жол-жәнекей вадозды сулармен де қосылады.

Жерасты суларының түрлері. Жер қабығындағы жағдайына байланысты жерасты сулары арынсыз (беті ашық) және арынды (артезианды) топтарға бөлінеді. Арынсыздарын қалқыма (верховодк а), еспе, пласт аралық топтарға бөледі.

Қалқыма су ауа жететін аздаған терендікте жауын-шашыннын жерге сінуінен түзіледі. Расында ол су сініргіш шөгінділердін линзасында (балшық арасыидағы құмдак, қиыршық) уақытша толысқан, аумағы шамалы су. Оған қанық қабаттын қалындығы 0,5 метрден 2— 3 метрге жетеді. Қалындығы мен су мелшері жазғытұрым қар ерігенде және күзгі жауын-шашын кезінде өсіп, жаз және құрғақ жылдары суы азайып, тіпті қүрғап қалады. Қалқыма суды ауылды мекендерде ауыз су ретінде пайдаға асырады.

Еспе сулары кен тараған. Олар жер бетінен төмен қарай алғанда ен бірінші су сініргіш қабатта іркіледі. Су жинайтын аудан қопсық немесе жарықшақ және куысты шөгінділер тараған жерден басталадЫ' Еспе суынын жоғарғы денгейін (айнасын) және астын-дағы су сіқірмейтін төсемесін айырады. Суға шыланғай шөгіндіні сулы горизонт (қабат) дейді. Онын қалындығын еспе суынын айнасынан бастап су өткізбейтін табанына дейінгі аралықпен өлшейді. Бұл сан еспе суынын жол бойында табанынын ой-қырына және атмосфералық ылғалдын аз-көптігіне байланысты өзгеріп отырады.

Еспе суынын беті ашық, арынсыз. Ол жер бедеріне сай, соны қайталап, төмен қарай жылжиды. Жердін тар-ту күшіне байланысты жыра, сай, өзен, көл, тенізге қарай аққан еспе суы олардын кемерлі беттерінде тума-бұлақ ретінде жер үстіне шығады. Осындай жерді жер асты суынын суағар немесе французша д р е н а ж аймағы дейді.

Ағыс жылдамдығы жыныстын су еткізгіштік қабілеті мен айна бетінін ылдилығына байланысты. Су бетінін енкіштігін онын қысым градиенті (сатьтсы) деп атайды.

Еспе суынын денгейі, көлемі, сапасы аймақтьщ ауа райына, алдымен жауын-шашын мелшеріне төуелді. Жауын-шашын мол болған жылдары су денгейі көтері-леді де, құрғақ жылдары төмен түсіп терендейді. Осыған байланысты-еспе суынын дебиті (французша «дебит» — өнім) мен химиялық құрамы да өзгеріп тұ-рады.

Табиғи жағдайларда еспе суы мен көл-өзен және басқадай су қоймалары арасында гидравликалық байланыс болады. Ылғалы мол климатты аймактарда еспе сулары өзен-көлге қарай ағады да денгейі соларға қарай енкіш келеді (7.1-сурет). өзен тасығанда онын жағалауынан су жынысқа сініп, еспе суынын денгейі қарсы бағытқа (өзеннен кері) көлбейді. өзен сабасына түскен сон енкіштігі қайта қалпына келеді. Қай жағдайда, қай жерде болсын еспе суынын денгейінін биіктігін біліп отырудын манызы зор. Сол үшін құдықтардын, скважиналардын су денгейін жүйелі түрде елшеп, онын биіктігін көрсететін арнаулы гидроизогипс (грекше «изос» — тен, «гипсос» — биіктік) карталары жасалады. Елді сумен жабдықтау, жер суару, өр түрлі бөгеттер салу үшін еспе суларынын режимін білудін манызы зор. Барлық жағдайда жерасты суларынын режимінін өзгеруін дөл болжау қажет. Ол үшін біздін елде еспе суынын денгейінін, температурасынын, химиялық құрамынын, шығымынын, ауа райы мен жер беті суларынын денгейін ұқыптап, ретті түрде бақылап отыратын гитдрогеологиялық режимді станциялар жүйесі жұмыс атқарады.

Қабат аралық арын сыз судын еспе суынан айырмасы олар екі су өткізбейтін қабат арасында орналасады да көбінесе жер бедері ой-қырға жырымдалған аймақтарда пайда болады. Олар қашан да болсын ағысты келеді.

Арынды, немесе артезиан сулары да пласт аралық суға жатады. Бірақ, кен аймаққа жайылып, жергілікті өзен, сай түбінен төмен орналасады. Артезиан деген сөз Франциянын ықылым Артезия деген өлкесінін көне есімінен қалған. Бұл жерде Еуропада алғашқы рет құдық арқылы өздігінен төгіліп тұрған кысымды суды пайдаланған екен.

Арынды су қалыптасуына жер қыртысынын астау сияқты темен иінді құрамдары тым қолайлы. Олар артезиан бассейндерін құрайды. Бұлар үш аймаққа бөлінеді: 1) су жинайтын, 2) су ағатын, 3) арынды (7.2-су-рет).

Су жинайтын аймақ деп су сініргіш қабаттын ен биік жер үстіне шыққан тұсын айтады. Ол тұста жауын-шашын су өткізгіш қабатқа сінеді де бассейннін орта шеніне қарай пласты бойлап төмен ағады, сейтіп су сініргіш қабатты толтырып, гиростатикалық қысым түзеді.

Су төгетін немесе дренажды деп су жинайтын аудан-нан гипсометрлік биіктігі төмен, суы бетке шығатын түсын айтады. Екеуінін арасында арыны қалыптасатын ен кен аймағы орналасады. Су денгейінін биіктігі мен қысым күші жинау және төгілу аудандарынын биіктігіне төуелді. Егер қимасынан кейінгі екі денгейін түзу жазық сызықпен қоссақ, сонда судын қаншалық шапшып көтерілетін биіктігін көреміз. Арынынын осы денгейін пьезометрлік (грекше «пиезо» — қысамын) д е н г е й дейді де ол биіктік метрмен елшенеді. Егер пьезометрлік денгей жер бетінен жоғары болса су құдық, скважинадан шапшып төгіледі (7.2-сурет).

Артезиан бассейні деп белгілі бір геологиялық құрылымға (ойысқа) жайылған, асты-үстінен су өткізбейтін қабаттармен қапталған су сінген қабатты айтады. Онын ауданы жүздеген, мындаған шаршы километрге жетеді де ен кендері жазық аймақта орын тебеді. Мысал ретінде Қазақстан аумағындағы Қызылкұм, Мойынқұм, Арал — Қаспий, Торғай, Зайсан, Іле т. б. бассейндерін атауға болады. Қазақстан аймақтарындегі артезиан алаптарындағы жерасты суынын коры 7 триллион текше метрге тен (Балқаш келінін су қорынан 17 есе артық).