Шөлдердегі жел әрекетінің жер бедерін түзудегі алатын орыны

Шөлдер. Эол шөгінділері әсіресес шөлдерде көп және қалың. Шөлдер жер бетінде 10-45 ендіктер арасында орналасқан солтүстік және оңтүстік екі белдеу құрайды. Жалпы ауданы 15-20млн км.

Шөлде атморфтерден түсетін ылғал мөлщері тым аз-жылына 200мм-ден кем. Ыссы және құрғақ аа ондағы булану мөлшері түзетін ылғалдан 10-15 рет артық. Содан келіп еспе сулары қашанда болсын тік көткріліп, буланып тұрады. Жол жәнекей ылғал жыныс арасынан темір марганец тотықтарын ерітіп әкеледі де ылғал буланған шақта әлгі тотықтар тас, жар бетінде қоңыр қара өңді жарқырағын жұқа қабықшы түзеді. Оны шөлдің қақталу қабыығы деп аталады.Тотықтар неше түрлі әдемі нәзік, шөп бұтақтарының жапырақтарының кейпіне ұқсайды.Оларды темір марганец сулы тотықтарының дендритттері (грекше «дендрон» - ағаш) дейді.

Желдің геологиялық әрекетіне байланысты шөлдер дефляциялық және аккумуляциялық типтерге бөлінеді.

Дефляцияның шөлдері Орта Азия мен Казақстанды қырат, Африкада гаммада деп атайды. Олар сүйір неше түрлі пішінді жар, қойтастардан тұрады. Олардың түсінде қара түсті қақталу қабығымен жабылған ірі ұсақ кесек тастардың үйіндісі жиналады. Бетпақдала осындай шөлге жатады.

Құм үиілген аккумулятивтік шөлді Орта Азия мен Қазақстан тұрғындары шағыл құм (Қарақұм, Мойынқұм,Қызылқұм) дейді де олардың саз балшықты ойыс бөлімдерін тақыр лесс жыныстардың адыр ұлпатұз араласын сор деп бөлді.

Ең аумақты шөлдер- құмдар. Тек қана бұрыңғы КСРО аумағында олардың аумағы 800000 км. Құмдар негізінде өзен аңғарының шөгіндісін жел айдап қууынан пайда болады. Мысалы, Қарақұм ерте замандағы Әмударияның, Мойынқұм Талас пен ШУ өзендерінің шөгінділерінен електерп ұшырауынанжаратылды. Құмдардың қалыңдығы ондаған метрге жетеді.

Құмдардың өзіне ғана лайықты жер бедерлері болады. Олар мыналар:

Бархандардың Беті жарты ай пішінді, оның екі қияғы жел ескен бағыттты көрсетеді. Жел жақ,ылдиы 10-15, қарсы жақ беті 30-35 еңкіш (5,2-сурет).

Қырқасы сүйір биіктігі 15 м дейін жетеді.Кейде мысалы Іле өзенінің жағалауындағы Қалқан төбе 70 метр биік келеді. Екі қияның арасында жел ұйытқығандықтан қораланған ойма шұңқыр пайда болды.

Бархандар жалғыз не тізбектеліп орналасады. Кейінгілердің жылдары жел бағытына көлденең тұрады. Тізбек қыратының ұзындығы 3-5 км созылады, дегенмен ұзынығы 20км, көлденеңі 1 км қырларды байқалады. Биіктігі 100 метрге жететін жоталардың арасы 1,5-2 км.

Тізбек жалдар - ұзын бетттері жазық желдің ең тұрақты бағытын бойлай жаралады. Ұзындығы бірнеше км, биіктігі 15-тен 30 метрге дейін жетеді. Сахара құмында 260м биік ырқалар да көрінеді. Қырқа араларының бір-бірінен қашықтығы 150-300 м дейін, ол аралдағы ойдан құм үрленіп өседі де шұраттары мезгіл өткен сайын тереңдей түседі.

Құм үйінділері бұтаі дөңгелек тас секілді тосқауылдардың жел жағында пайда болады. Олар ретсіз орналасқан кішігірім, жел бағытымен аздап созылып дөңгелек шоқалақтар құрайды. Баурайлар симетриялық біркелкі, биіктігі құм жолындағы тосқауылдың бойына сәйкес1-10м шамалы.Құм үйінділері жалғыз шөлге ғана емес, ірі өзен сағаларында, теңіз-көл жағалауларында кездеседі.Жел қуаған жалғыз құмынан қырқа беті дөңгеленген дөңдер (дюны) түзіледі. Олардың юаурайлары ассиметриялық пішінді: жел жақ беті5-12, ық жағы 30-35 еңкіш, биіктігі 5-30м.Көбінесе дөңдер қатартізбектеліп, тұрақты жел бағытына көлденеңүймеленеді.Маңында бұта, шөптер жетік болғандықтан олар құмды бекітеді де дөндер көбінесе айнымай, өз пішінін сақтап қалады. Сипатталған құм жалдар, шоқалақтар шөлді құрайтын өзгеші олдық ланшафтар түрі.

Эол иірімдері құм арасында ең жиі және үнемі тараған микрорельеф формасы. Олай деп құм үгіндісінің иреленденген ұсақ тізбектерін айтады. Олар бархан дөнестердің жел жақ бетіне түзіледі. Солардың жел қууып сусуынан келіп, қиғаш шалысқат-қабатттар түзіледі. Жел құм түйіршіктерін үрлеп суысытып, ық жағына айдайды.Сөйтіп құм жел бойымен жыл сайын бірнеше сантиметрден ондаған метірге көшеді де жолында тұрған үйлерді, ағаш-бұталарды, қала берсе үлкен мекен жайды қалап тастайды. Осылайша көне Мысырдың Луксор, Канак қалалары түгелдей құм астында қалған.

Тақырлар құмды өлкені жағдайды және құм арасындағы ойпаң жерлерде жайылады. Олар – көбінесе сулар көлшіктердің,қақтардың,өзендердің түбі Жазық бетіне саз-балшық құрай келе көп бұрышты жарықтармен бөлшенектенеді (5,3-сурет) Сонда беті қабыршықтанып, ұнтақталып шаңға айналады.Оны жел ұшырып кетеді де тақыр тереңдей түседі.

Алдырлар тастақ шөлден жел айдаған лесс шөгіндіден олардың шет жиектеріне түзіледі.Алдырлардың беті айқыш – ұйқыш, әр түрлі жыра, жылғалармен жылытылып жақпырланады.

Сорлар.Еспе суларының деңгейі жоғары болған шақта ол буланады да еріген тұздарды топырақққа аралас үлпе борпылдақ ретіде шөгеді. Ақшыл сұр бетінде түк өспеген көз шағылған сордың беті жолаушыларға жабырқаңқы ақ.Солар қазақ даласында, Орта Азия шөлдерінде жалпы тараған. Сор бітінен де аспанға тұз ұшады.

Эол әрекетінің маңызы. Жел әрекеті адамзатқа қашанда болсын зиян келтіруде. Оның кеселінен жерді құм басады, үй құрылыстар қирайды, құмға көмірлерді, көлік жолдары істен шығады т.б. Осындай қасіретке адамдардың өздері де кінәлі, мысалы, орман тоғайды шауып тастайды. Содан жер бетінің 30% шамасы құмғаайналып келеді; бұл процес жыл сайын 6млн гектер пайдалы жерден айырылып отыр.Әмударияның жағасында тұрған Төрт көл қаласын бір уақытта түгел құм басты. Жері құнарлы Украинада дефляция әсеінен көптеген егіндік жерлер қаңңырап босқалды.Қазақстаннның тың жерлерін көтергеннен-ақ қара дауыл тұрып, топырағын көкке ұшырды.

Адам қоғамы желдің жағдайсыз әсерімен күресіп келеді.Ол үшін ағаш, бұта сексеуілегіп, құмның жолын бөгейді,Оның күші мн бағытың өзгерту үшін әр түрлі қалқан-қорған орнатады, құм бетін битуменнбекітеді.