Оєамдыќ игіліктердіѕ ґндірісі жјне ќоєамдыќ таѕдау

Дјріс жоспары:

1 Нарыќтыќ белгісіздік жјне тјуекел

2 Сыртќы јсерлердіѕ табиєаты

3 Ќоєамдыќ игіліктіѕ мјні

Тїйінді сґздер: «Нарыќ сјтсіздіктері», монополия,айќындалмаєан аќпарат, сыртќы јсерлер, ќоєамдыќ игіліктер. Нарыќтыќ белгіссіздіктер жјне тјуекел.

Нарыќтыќ экономика жаєдайында банк саласында банктер јр тїрлі операцияларды жїзеге асыру барысында ґз мойнына алатын ќатерді дўрыс баєалай берудіѕ маѕызы жоєары.

Нарыќтыќ ќатынастыѕ калыптасќанына ќарай тјуекелдік (ќатер) ўєымы банк ґміріне дендеп енетін болады. Тјуекелділік кез келген операцияда бола береді, алайда, олардыѕ ауќымы јр тїрлі. Сондыќтан да банк ќызметінде тјуекелділіктіѕ мїлдем болмаєаны маѕызды емес, оны еѕ аз шамадаєы деѕгейге дейін жеткізу жјне кеміту маѕызды.

Банк тјуекелділігі дегеніміз не? Јдетте «катер» сґзін естігенімізде оныѕ болу ыќтималдыєы алдымен еске тїседі, дјлірегі, банктердіѕ ґз ресурстарыныѕ, табысыныѕ бір бґлігінен айырылып ќалу ќаупін немесе ќаржылыќ операцияларды жїзеге асыру барысында косымша шыєын шыєару каупін ўєамыз. Банк кызметі залалды болуы їшін шыєыс, ысырап, залал секілді категорияларєа багдарланып, оларды ќолдану ќажет.

Ысырап. Банк ќызмстіие тјн гјуекелділікті сипаттайтын ќорытындылаушы кґрсеткіш тўрєысыпдагы банк пайдасыныѕ болжанбаган кемуі ретінде ўєылады. Бўл кґрсеткіш ґзіне шыєыс пен залалды ўштастырады, сол себепті де катердіѕ деѕгейін басќа кґрсеткіштерге ќараєанда аныќ сипаттай алады. Ќатер мен ысырап ўєымдары бір-бірімен ґзара тыгыз байланысты. Осыєан ќарай, ќатерді ысырап категориясын пайдалана отырып, сандыќ тўрєыдан сипаттауєа болады. Бўл тјсілдеме тјуекелділік теориясын дамытудыѕ базасы болып табылады.

Шыєыс. Банк ґз ќызметінде белгілі бір шыєыс шыєарады. Бўлар салымшыларга тґлепетін пайыз; озге каржылыќ институттан ќарызга алынєан несие ресурсы їшін тґлем; есеп айырысу операцияларымен баєалы ќаєаздармеп байланысты шыєыстар; жўмыскерлерді, їй-єимаратты жјне т.б. ўстауєа кететін шыєыстар. Шыєыс категориясы катынасында болжанбаєан ахуалєа ќарай белгіленген шыгыстан да кґп шыєыстыѕ шыєып кетуі ќатері пайда болады.

Табысты ала алмау формасына кґрінетін немесе белгіленген шыєыстан да кґп шыєыс шыєару формасымда кґрінетін залал алдаєы кезеѕніѕ операцияларын жеткілікті дјрежеде талдамаєан кезде, жаѕсаќтыќќа ўшыраєан жаєдайда немесе ахуалды болжауєа келмейтінжаєдайда пайда болады. Нашар иесие портфелімен (ресурстарды дўрыс орналастырумеи) копыонктураны кем есептеумен байланысты мўндай залалдардыѕ ќатері банктіѕ ќызметіне їлкен ќауіп тґндіреді. Кез келген ќызмет тїрі белгілі бір ќатермен байланысты. Иарыќ жаєдайында жўмыс істейтін кез келген кјсіпорын секілді банк те ысырап пен банкротќа ўшырау катерінен алыс кете алімайды, яєни, олар да ысырап пен банкротќа ўшырауы мїмкін. Банк басшылыєы пайданы барынша кґп алуєа ўмтылумен катар, ысырап пен залалды да барынша келтіруге ўмтылады.

Бўлардыѕ барлыєы да белгілі бір дјрежеде бамк пен ќожайындарыныѕ жјне олардыѕ салымшыларыныѕ мїдделі сјйкеспеуіне байланысты бір біріне кайшы болады. Банктер ќосымша пайда алуєа ўмтылып, осы їшін тјуекелдікке барса, салымшылар їшін банкке сеніп тапсырєан ґз ќаражатыныѕ аман саќталуы маѕызды. Табыстылыќ пен тјуекелділіктіѕ арасындаєы оѕтайлы араќатынасты ўстап тўру банктерді басќарудыѕ еѕ басты јрі еѕ кїрделі мјселесі болып табылады.

Банктерде негізгі ќатер оныѕ портфелініѕќўрылымымен, яєни банк ресурстары салынган ќаржылыќ активтердіѕ жиынымен байланысты болады.

Іс-тјжірибеде портфельдік катердіѕ тґрт негізгі тїрі белгілі: несие тјуекелділігі; ґтімділік тјуекелділігі; пайыз мґлшерлемелерініѕ ґзгеру катері; валюталыќ тјуекелділік.

Несие тјуекелділігі - ќарыз алушыныѕ ґз ќаржылыќ міндеттемесін орындамаєанына байланысты орын алатын банк ссудасы бойынша тґлемеу ќатері.

Ол ссуда портфелініѕ сапасымеи тікелей байланысты. Несие тјуекелініѕ їш тїрін бґліп кґрсетуге болады: теріс пайдалану ќатері; шетелдік несие бойынша тэуекелділік; ішкі ќарыз бойын-шатґлемеу ќатері, ягни ќарыздыѕ ќайтарылмай ќалу каупі.

Теріс пайдалану (злоупотербеления) - біздіѕ республикамызда 1991-1993 жж. аралыєында орын алєан банктердіц їмітсіз берешегініѕ еѕ кґп тарагаи себебі. Тексеру барысыпда маусымдыќ егіс жўмысына, астыќ жинауєа, озіндік каражатты толыќтыруга бґлінген маќсатты несие ресурстарыныѕ маќсатсыз пайдаланєанын растайтын кґптеген фактілер аныќталды. Бўл жеѕілдікті несиелер басќа банктердіѕ несиесі бойынша берешектерді ґтеуге, машиналарды, сјн-салтанат бўйымдарын сатып алуєа жўмсалєан. Алаяќтыќ (алып-сатарлыќ) жаєдайларда, орын алєан, атап айтќанда, бўл несиелер коммерциялык ќўрылымдарєа нарыќтыќ баєа бойынша сатылган валютаєа айырбасталєан жјне т.б.

Теріс пайдалану катері банк жїйесінде 80-ші жылдары кезінен тарады. Бўл ќатердіѕ тїрінен АЌШ-таєы барлыќ банктердіѕ жартысынан кґбісі банкротќа ўшырады. Директорлар мен жоєа-ры лауазымды ќызметкерлер несиені оз туыстары мен достарына берген, сондай-аќ, иесиеиі ќарыз алушыныѕ ќаржылыќ жаєдайын тексермей беру секілді саќтыќ шаралары колданылмаєан.

Шетелдік несие бойынша несиелер јсіресе 70-ші жылдары дамыєан елдердегі ќарыз алушалар несиесі бойынша тґлемдердіѕ жаппай кешіктірілуімен байланысты орын алды. Бўл АЌШ-тыѕ бірталай аса ірі банктерініѕ банкротќа ўшырауына себеп болды.

Ішкі ќарыз бойынша тґлемсіздік ќарыз алушыныѕ тґлем ќабілетсіздігін тудыратын барлыќ факторлар есебініѕ ќиындыєымен байланысты.

Несие тјуекелдігін кемітудіѕ бірнеше тјсілі бар:

1.Банк ссудасыныѕ портфелін јр тараптандыру, яєни барлыќ назарымызды катерге аудартатын несиелеудіѕ «жоєарєы шегін» белгілеу жолымен бір ќарыз алушыєа берілетін несиеніѕ мґл-шерін кеміту. Бўл тјсілді банк клиентініѕ несиені ґтей алатын ќабілетіне кґзі жетпегенде, яєни, клиенттіц несиені ќайтаруына сенімсіздік білдіргенде ќолданады. Несиеніѕ кемітілген мґлшері оныѕ ќайтарылмай ќалєан жаєдайыида ысыраптыѕ мґлшерін азайтуєа мїмкіндік береді.

2. Несиені ґтеу кабілетін, яєни ќарыз алушыны несиені ґтей алатын мїмкіндігін талдау, кґптеген банктер осы тјсілді ќолданады. Ґйткені, ол несиеніѕ ќайтарылмай ќалуынан орын алатын барлык ыќтимал ысырапты болдырмауєа мїмкіндік береді.

Ќарыз алушыныѕ несиені ґтеу ќабілетін баєалау ќарыз алушыныѕ ќаржылыќ жаєдайыныѕ ќатерін сипаттайтын кґрсеткіштерін есептеуді јрі талдауды ўйєарады. Мўндай кґрсеткіштергі мыналаржатады:

- абсолютті ґтімділік коэффициенті - бўл аќшалай ќаражат + ќысќа мерзімді міндеттемедегі баєалы ќаєаздар ќатынасы;

- ґтеудіѕ аралыќ коэффициенті - бўл акшалай ќаражат + баєапы ќаєаздар + карыз алушыныѕ кысќа мерзімді міндетемесініѕ есеп айырысуындаєы ќаражат ќатынасы;

- ґтеудіѕ жалпы коэффициенті - бўл айналым капиталыныѕ ќарыз алушыныѕ ќысќа мерзімді міндеттемесіне ќатынасы.

Оныѕ їстіне, банктер келешекте тїсетін тїсімдерді баєалауы керек, ґйткені, оныѕ есебінен иесие ґтелетін болады. Сондай-аќ ќарыз алушыныѕ ќаржы тїраќтылыєыныѕ кґрсеткіштерін баєалауы кажет.

Соѕєы уаќытта шетелдік банктердіѕ іс-тјжірибесінде карыз алушыны балмен баєалауєа негізделген јдіс кеѕінен ќолданылап жїр. Бўл клиент рейтингісін јзірлеуді ўйєарады.

3. Несиелерді саќтандыру. Ол сактандырумен айналысатын ўйымдарєа несиеніѕ ќайтарылмай ќалу катерін толыќ табыс етуді ўйєарады. Несиені сактандырудыѕ јр тїрлі нўсќалары бар, алайда, оларды жїзеге асырумен байлапысты барлык шыєын карыз алушыныѕ есебіне жатќызылады. Еліміздегі несиелерді саќтандырушы компаниялар саќтандырады.

Ґтімділік тјуекелділігі. Оны балансталмаган ґтімділіктіѕ тјуекелділігі деп атаєан дўрыс болады. Ол ќаржылыќ активтердіѕ тґлем ќаражатына жылдам айырбасталуыныѕ ысырапсыз жузеге аспайтынымен байланысты, яєни баланс активі мен пассивініѕ балансталмауынан ысыраптыѕ болу ќаупі бар. Банктер ґтімділікті ќамтамасыз етудіѕ - ішкі жјне сыртќы екі тїрін ќолданады.

Ішкі ґтімділік - бўл жылдам ґтетін активтер. Ол їшін нарыќ тўраќты болуы керек. Бўл нарыќ инвестор їшін аќшаны орналастырудыѕ сенімді объекті болып табылады. Бўєан мемлекеттік баєалы каєаздар - 1, 3, 6, 9 ай мерзіміне арпалєаи ќазынашылыќ вексельдер жатады.

Сыртцы ґтімділік банктердіѕ ґтімді ќаражат ќорын арттыратын активтерді банктердіѕ марыќта сатып алу жолымен (ґзге банктен федералдыќ ќордыѕ резертік ќалдыєын сатып алу, табыс етілетін салым сертификаттарын сатып алу жјне т.б.) ќамтамасыз етілуі мїмкін.

Пайыздыќ ќатер берілген ссуда мен тартылєан каражаттыѕ ќайтарылатын мерзімдері сэйкеспегенде немесе активтік жјне пассивтік операциялар бойынша мґлшерлемелер јр тїрлі тјсілдермен белгіленгенде пайда болады. Соѕєы жаєдайєа мына ахуал мысал бола алады: Ўлттыќ банк ресурстарды жоєары пайызбен сатып алады, ал Агроґнеркјсіп банкісіне жеѕілдікті несиелер береді.

Пайыздыќ ќатерді мынадай тјсілдерді колдану арќылы кемітуге болады:

- папыздыќ тјуекелділікті саќтандыру - бўл да тиісті ќатерді саќтандырушы ўйымєа толыќ беруді ўйєарады, яєни несие нарыєыныѕ саќтандырылуына ўќсас;

- банктерге жаєдай ґзгергенде пайыздыќ мґлшерлемені тиісінше ґзгертуіне мїмкіндік береді;

- мерзімді келісім - ќатерден корєанудыѕ јдісі. Ол банк пен ќарыз алушыныѕ айтылєан мерзімінде белгілі бір сомадаєы ссуданы белгіленген мерзімімен беру турасында арнайы форвардтыќ келісімді бекітумен байланысты жузеге асырылады. Банк ссуданы беру сјтінде пайыз мґлшерлемесініѕ ґзгерісінен орын алатын ысырапќаўрынып ќалу катерінен ґзін осындай келісімді бекіту арќылы ќорєайды;

- пайыздыќ фьючерлік (келешектік) контрактісі. Ол мерзімді контрактіні білдіреді. Ол пайыз мґлшерлемесін ойнату їшін пайдаланылады. Сатушы шарт бойынша сатады, ал сатып алушы каржы ќўжатын (ссуданы немесе депозитті) осы сјттегі келісілген, тіркелкен бага бойынша келешектегі айтылєан уаќыт мезетінде белгілі бір кезеѕнен соѕ сатып алады;

- пайыздыѕ опцион - опционныѕ иесіне кысќа мерзімді ссуданы немесе депозитті тіркелген баєа бойынша келешектегі белгілі бір кїнге дейін немесе сол кїні сатуына

- пайыздыѕ свопы. Онымен бір єана сомаєа, алайда бір тїрлі шартпен (мысалы, пайыздыќ мґлшерлеме кўбылмалы, тїркелген немесе ссуда капиталыныѕ јр тїрлі нарыќтарындаєы мґлшерлемелерге баєдарланєан мґлшерлеме болуы мїмкін) бекітілген несие міндеттемесі бойынша пайыздык тґлемдердіѕ айырбасы кемітіледі.

Валюталыќ ќатер - шетелдік валютаныѕ ўлттыќ валютаєа ќатысты баєамныѕ ґзгерумен байланысты валюталыќ (баєамдыќ) ысырап катері. Валюта катері, јсіресе, бір єана валюта баєамыныѕ јр тїрлі валюта нарыќтарымда сјйкеспеуінен немесе уакыттыѕ јр тїрлі сјтіндегівалюта баєамдарыныѕ айырмашылыєынан пайда болатын алып-сатарлыќ табысты алуга ўмтылатын банк-терде жогары болады.

Валюта катерін азайтуїшін кґбінесе пайыздыќ катердегі јдістер колданылады: валюталык фьючерлік контракті, валюталыќ опцион, валюталык своп. Бўлардан басќа валюта ретіиде ґз ўлттык валюта тґлемін (јрине, ол тўракты болатын болса, біздіѕ елімізде кґбінесе тґлем ретінде америкалык доллар пайдаланылады) тандау јдісі, сондай-аќ аќшалай міндеттеме сомасыныѕ валюта баєамына ќарай ґзгеру ќаупін ескертетін коргану шартын несие келісімшартына енгізу эдісі ќолданылады. Валюта багамы ретінде ўлттык валютаныѕ немесе їшінші ел валютасыныѕ иемесе халыќаралыќ аќша бірліктерініѕ баєамдары алга шыєуы мїмкін.

Шетелдік валюталар баєамыныѕ артуын ўдайы баќылау, (јр-тараптандыру), саќтандыру, форвардтыќ контрактіні бекіту банктердіѕ іс-тјжірибесінде валюта ќатерін кемітудіѕ јдістері болып табылды.

Біз, осылайша банк ќызметінде ќандай катерлердіѕ болатынын жјне оларды кемітудіѕ негізгі јдістерін ќарастырдыќ. Бўл шараларды јзірлеу - ќатер саласындаєы банк стратегиясыныѕ маѕызды компоненті болып табылады.

Сонымен, нарыќтыќ шаруашылыќтаєы банк кызметініѕ негізгі баєыттары ысырап пен банкротќа ўшырап ќатерін бар ынша азайтумен операциялардан еѕ жоєары шамада пайда алудан тўрады