Ықтық реттеу механизміндегі құқықтық қатынас» пәні бойынша дәріс тезистері

№1 дәріс «Құқықтық қатынас теорияның әдістемелік негіздері»

Коғамдық қатынастар белгілі бір өндіріс тәсілі негізінде өндірісте және емірде адамдар арасында кдлыптасатын күрделі де сан куілы қатынастар. Философия тарихты материалистік тұрғыдан қоғамдық қатынастарды материалдық және идеологиялықден екіге жіктеді. Материалдық қоғамдық қатынас объективті, адамдардың санасы мен еркіые байланысты емес. Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы әрі айқындаушысы адамдардың өндірістік қатынастары болып табылады. Өндірістік қатынастар қоғамдық ендіріс процесівдегі адамдар арасындағы материалдық экономикалық қатынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынас қоғамдық өндірістің қажетті жағы. Жеке адам материалдық игіліктерді ендіре алмайды. Өндіру үшін адамдар белгілі байланыстар мен қатынастар жасайды, сөйтіп осы қоғамдық байланыстар мен қатынастар арқылы ғана олардың табиғатқа қатынасы болады, өндіріс орын алады.

Идеологиялық қатынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең маңыздылары саяси, құқықтық, моральдық, ұлттық, діңи т.б. қатынастар. Қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы өзара заңды байланыскан реттелген бұлжымас бір ізді жүйе. Қоғамдык қатынастардың жиынтығынан белгілі бір ізділікті табу, оның ең бастысын, негізін анықтау. Қоғамдық қатынастардың өзара байлаиысын сипаттайтын заңдылықтарды ашу ғылымның зор еңбегі. Қоғамдық емірде кэрымқатынастар әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар ретінде және сол ұжым ішіндегі қатынастар ретінде де өмір сүрсді. Қоғамдық қатынастардың жиынтығы адамдар ұжымдары үшін олардың өмір сүретін белгілі бір әлеуметтік ортасы болып табылады.

Қоғамдық қатынас антагонистік және антагонистік емес болып екіге бөлінеді. Антагонистік қоғамдық қатынастар жеке меншікке және адамды канауға негізделген қоғамдықэкономикалық формацияда болады. Антагонистік емес қоғамдық қатынастар қанаушылық жоқ қоғамда болады. Мөселен, алғашкэ қауымдық қоғам Марксизм болашақ коммунизм қоғамында да болуға тиіс деп түсіндіреді. Қоғамдық кэтынастардағы кез келген түбірлі өзгеріс тек өндірістік қатынастардың өзгеруіне байланысты.

Қоғамдық қатынастардың басым көпшілігі олеуметтік нормалар арқылы реттеліп, баскарылып жатады. Қоғамныц мүддемақсаттары, саясат, мемлекеттік билік т.б. күрделі мәоелелер құқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылады. Өйткені бұл бағытта қоғамдық қатынастардың ең маңыздысы, ең күрделі түрлері топтасып, мемлекет пен қүк^іқтың ең жауапты кызметіне айналады.

Идиологиялық қатынастар адамдардың өзара әлеуметтік байланысы, қарымқатынасы. Адамдар өмір сүру үшін, үртіақгы жалғастыру үшін т.б. басқа себептермен бірбірімен қарымқатынаста болады. Бұл объективтік процесс. Қоғамның диалектикалық даму процесіне сәйкес қарымқатынастар да ескіріп, жаңарып жатады. Бұл процесс әртүрлі жолмен дамиды, адамдардың бостаіщығының, іс-әрекетінің шеңбері кеңиді. Ғымым мен техниканың дамуы қоғамдағы кдрымқатынастардъщ түрін шексіз көбейтіп, қаріфінды деңгейде дамыгіы. Бірақ бұл кдріфінды даму процесі адамды қоршаған ортаның экологиясын нашарлатты, табиғи ресурстарды, байлықтарды азайтты. Сондықтан адамдардың және қоғамның мүддемақсаттары тұрғысынан бостандықты дамыта отырып, кейбір қарымқатынастарға шектеу қойыиды.

Қоғамдық қатынастар әртүрлі болады: саяси, моральдық, экоыомикалық, әлеуметтік, үлттық, діни т.б. байланыстар. Бұл байланыс қатынастар моральдык, әдетғүрып, діни, құқықтық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қатынастардың кепшілігі дәстүр, діни нормалармен реттеліп жатады.

Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек әлеуметтік, қоғамдық мүддемақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп, басқарып отырады.

Құкцқгық қатынас дегеніміз — мемлекеттік кепілдіктегі екі жақты қүқыңгары мен міндеттері бар қоғамдық қатынас. Құқықтық қатынастардың нышанбелгілері;

Бірінші құқықтыққатынастар тек нормативтік актілер аркылы реттёліп отыратын қарымқатынастарды біріктіреді. Нормативтік актілерде қатынастың мазмұны, субъектілердің құқықҒары мен міндеттёрі, дұрыс орындалмаса жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. К^қыктьи^ қатынаехар арқылы нормативтік актілер іске асады, орындалады.

Екінші қатынастың субъектілерінің екі жақгы құқықтары мен міндеттерщің толық көрсетілуі. Бір жағының күқыш екінші жағының міндеттеріне сәйкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады.

Үшінші — субъектілер өз еріктерімен, өз мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін қүкықтық қатынас жасайды,

Төртінші — егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе субъектілер ез міндетторін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің қатынасуымеы бұл кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға тиіс. Құқықтық қатынастардың түрлсрі:

1. Қоғамдағы барлық қатынастар және нормативтік актілер құқықтың жүйесаласына сәйкес бірнеше тұрге бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық, қылмыстықпроцессуалдық, азаматтықпроцессуалдық, т.б. құқықтар.

2,Құқықтық норманың_аті<аратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді: реттеуші және қорғаушы. Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп, баскдрып, дамытып отырады. Кррғаушы нормалар қарымқатынастардың дұрыс, заңға сәйкес орындалуын камтамасыз етеді.

3. Құқықтық қатынастар мазмұнына қарай екіге бөлінеді: жалпылық және ыақты. Жалпылық тұрде күкықтық қатынас мемлекет пен жеке азаматтардың арасында болады. Нақты түрдегі қатынастар заңды себептер, фактілер болғанда басталады. Мысалы, саудасату шарты, біріккен фирма құрылысы т.б. себептер.

4. Құқықтық қатынастардың субъектілерінің жағдайларына қарай екіге бөлінеді: абсолюттік жәые салыстырмалы, Абсолюттік түрде қатынастан туатын құқық бір жағындағы субъектіде болады, ал екінші жағындағы субъектісінде тек міндеттер болады. Бұл жағдай нормативтік актіде анық көрсетіледі. Мысалы, жеке меншіктің иесі құқықтық қатынаста болса, оның құқығын ешкім бүза алмайды және ол меншікке қатынастъщ субъектілері нышан келтірмеуге міндетті. Салыстырмалы түрдегі қатынастардың субъектілерінің құқығы мен міндеттері бірдей болады.

К,үқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең курделісі және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұрыс, прогрестік жолмен дамуын қамтамасыз етеді.

2. Қүқыклық қатыиастың құрамының бөлшектері

Құқықтық қатынастар құкыққа байланысты, құіфіқ негізіңцегі қоғамдық байланыстар. Құқықтық қатынас тек қаыа адамның мінезқүлқына қүюзіқтық норма әсер еткенде пайда болады. Құқықтық қатынас — бұл субъективтік құқықтар мен зақцы міндеттер арқылы пайда болатын адамдар, ұйымдар, мемлекеттік органдар арасындағы байланыс. Құқықтық нормалардың талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз сте отырьш, мемлекет қоғамдағы заңдылық пен тәртіптіде жақсартуға мүмкіншілік жасайды.

Құқықтық қатынастың құрыльшы төрт элементтен түрады: субъект, объект, субъективтік құқық, заңды міндеттер.

1. Құқықтық қатынастың субъектісі — жеке адам және заңды тұлғалар. Қазақстан Республикасының және баскд елдердің азаматтары сондайақ азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып үғынылады (КРАК, 12 б.). Қатынастың субъектісі болу үшін олардың құқықтық қабілеті және әрекеттілігі қалыптасуы керек. Құқықтық кабілет құқыққа бостандықтар мен міндеттерге ие болу қабілеті. Құкықгық қабілет адам туған сәттен басталып, өлгенде аяқталады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың құқықтық қабілетінің негізгі мазмұнын анықтайды: меншігінде мүлік, оның ішінде шетелдік валютаны үстауға ие болу; мүлікті мүрагерлікке не өсиет етіп қалдыру; түратын жерін өзі тавдап алу; шст елдерге кетуге, қайтып келуге ерікті; шаруапіылық құруға, қарымқатынас жасауға т.б. құқықтары бар (кодекстің 14бабы).

Әрекеттілік (дееспособность) — адамның өз әрекетімен құқығын пайдалана алу және оны жүзеге асыру, өзі үшін міндеттер тудвь рып, оларды орындау қабілеті. Әрекеттіктің басты шарты кәмелеттік иемесе құқықтық нормада белгілі жаска толу болып табылады.

Құқықтық субъектіліктің (әрекеттіліьсгің) адамның тәртіп бүзғаны үшін заңдылық жауапқа тартылу жағдайына байланысты бөлігі: қуқықгық жауаитылық мүмкіндігі (деликтоспособность) деп аталады. Бұл мүмкіндік Республиканың қылмысты істср заңы бойынша он алты жасқа толғаннан басталады. Ал, ауыр қылмыстар (кісі өлтіру, зорлау...) жасаған жағдайда он төрт жастан басталады.

Құқықтық субъектіліктің (әрекеттіліктің) шарттар жасап басқа да келісімдер жүргізуге негіз болатын мүмкіндігі келісім кэбілеттілігі деп аталады. Толық әрекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қабілетіне ие болады. Кәмелетке толмаған он төрт жасқа дейінгілер үшін келісімді олардың атынан атааналары, асырап алушылары, не қамқоршылары жасайды.

№2 дәріс «Құқықтық қатынастың құқықтық реттеудегі алатын орны»

Құқықтық қабілеттілік пен әрекеттілікке заң актілерінде қарастырылған тәртіп пен жағдайларда ғана болмаса, ешкімге шектеу қойылмайды. Адамдардың өрекеттілігіне бірнеше шектеулер қойылады:

кәмелеттік жасқа толмаған адамдардың, үйленуге (жанұя құруға), қылмыстық жауапкершілікке тартылуына, жұмысқа орналасуына, әскер кдтарына шақырылуына шектеулер бар. Оларды бұзуға тыйым салынған (шектеудің түрлері):

адамдардыц денсаулығының нашар болуы;

туысқандыққандас болу;

егерде азамат согталған болса;

діни нормаларға шектеу.

Шет елдің азаматтары толық құқықты, тек олар сайлауға қатысуға, сайлануға, әскер қатарына шақырылуға күқығы жоқ.

Занды тұлғалар: мемлекет, мемлекеттік аппарат мекемелер, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, одақтар, ұйымдар, ұжымдар занды түрде құрылып, бекітілсе, тіркелсе толық түрде құқықтық кабілеті мен әрекеттілігі бар деп саналады, оның шеңбері олардың ережелері мен Уставында толық көрсетілуге тиіс. Соған сәйкес олар жұмыс жасайды. "Оқшау мүлкі бар жоне сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынаы мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болатын, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым задды тұлға деп танылады". (АК —33 б.).

Құқықтық қатынастың объектісі қоғамдағы көп түрлі, көп салалы саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік, азаматтық, қылмыстық әкімшілік, еңбектік, т.б. қарымқатынастар. Материалдық дүниезаттар, руханишығармашылықгың өнімдері, жеке мүліктік емес игіліктер, құқық субъектілердің іс-әрекеті және құқық қатынастарының нәтижелері құқық қатынастарының объектілері.

Құқық қатынастың объектісі тек қоғамдық және жеке тұлғалар мүддемақсатын реттеп, басқарып отыратын қарымқатынастарды қамтиды. Осы мүддемақсаттарды орындаудағы субъектілердің іс-әрекеті, атқаратын жұмыстары құқықтық қатынастың объектісі болады.

'^Субъективтік құқық құқықтық қатынастардағы субъектілердің екі жақты мүдде мақсаттарының орындалуы. Субъективтік құқық пен занды міндеттер құқықтық қатынастың ең негізгі мазмұнын құрайды.

Субъективтік қүкықтың алдындағы негізгі мүддемақсаттар: бірінші қатынастың күрделі мақсатын толык орындау; екінші — көрсетілген ісерекетті дұрыс орындау; үшінші — көрсетілген міндеттердің дұрыс орындалуын камтамасыз ету; төртіңіііі — егерде дұрыс орындалмаса, сот арқылы орындату. Бұл әрекет екі жақгы субъектілердің құқығы. Оған ешкім кірісе алмайды. Субъективтік құқықтың орындалу әдістәсілдері:_1) құқықтың алдында қойылатын өз мүддемақсатын~анықгау; 2) құқықтық норманы дұрыс пайдалану; 3) құқықтық тэртіпті қатаң орындау.

Заңды міндеттер. Субъсктивтік құқық бар жерде сонымен бірге заңды міндеттер болады. Бұл екеуі бірбірінсіз бола алмайды. Себебі қатынастардың көпшілігінде екі жақты субъектілердің құқықтары бар және соған сәйкес екі жақты субъектілердің міндеттері бар. Олардыц дұрыс орыыдалуын қамтамасыз ету субъектідердің өздерінің іс-әрекетіне, жұмысына байланысты. Егерде әр субъект өзінің тиісті міндеттерін дұрыс, уақытыида орындаса, онда сөз жоқ құқық та дұрыс уақытында орындалады деуге болады.

Құқықтық қатынастың занды міндеттерінің орындалуының екі түрі болады: бірінші катыыастағы бір субъект басқа субъектілердің мүддемақсаты үшін міндетті түрде іс-әрекет немесе бір белгілі жұмыс жасауға тиіс; екінші — оның іс-әрекетіне шектеу қою. Сонда ғана қатынас дұрыс орындалып, нәтижелі болады.

Занды себептер. Қоғамдағы толып жатқан неше түрлі, неше салалы құқықтық қатынастар өмірге келіп, ескіріп, жаңарып жатады. Оның заңды себептері мен иегіздері бар. Бұл объективтік процесс. Заңды себептер құқықтық қатынастардың, пайда болуы езгеруі, ескіруі және жаңаруының негізі болады. Заңды себептердің екі түрі болады: оқиғалар және іс-әрекеттер.

Оқиғалы себсптер ~ табиғаттың объективтік даму процесінен пайда болатын жағдайлар (өрт, жер сілкінуі, су тасқыны т.б.).

Оқиға құқықта — азаматтық құқықтар мен міндеттің пайда болу негіздерінің бір түрі. Окдға деп адамның тууын, елуін, стихиялық апатты, уақыттың өтуін т.б. табиғи құбылыстар аталады. Азаматтық құқық пен міндеттемелерге оқига занда көрсетілген реттерде ғана негіз бола алады, Мысалы, кауіпсіздендіруші ұйым (госстрах) қауіпсізденушіге тиісті ақшаны оның мүлкі занда көрсетілген оқиғадан (жер сілкіну, өрт) апаткд үшыраса ғана төлеуге міндетті. Азаматтың немесе заңды ұйымның кінөсінсіз пайда болатын кейбір оқиғаларға арнаулы мән беріледі. Мысалы, жұмыс ерекеттері төңірегіндегілергс қатерлі қауіп туғызатын ұйымдар мен заттар (траиспорт ұйымдары, өнеркөсіп орындары, құрылыстар, автомобиль иелері т.б.) егер зиягаіың келтірілуі бой бермейтін күштің салдарынан немесе жәбірленушінің қасакана іс-әрекеттен болғаны дәлелдеисе, зиянды өтеуге міндетті. Азаматтыққұқықта мұліктің кездейсоқ апатқа үшырауы немесе бұліну төуекелін (риск) тиісті мерзімді откізген жақ көтереді. Адамдардың және занды тұлғалардың іс-әрекеттері арқылы қалыптасатын себептер — адамның өзінің жұмыстарының нөтижесінде пайда болатын жағдайлар, Бұл себептер занды және заңсыз ісэрекеттер болып екіге бөлінеді. Заңсыз іс-әрекеттер тоқтатылуға немесе жауапкершілігі анықталуға тиіс.

Қүкықтық қатынастардың өмірге келуінің, өзгеруінің, ескіруінің, жаңаруының, дамуының заңды себептерінен басқа үш бөлімнен тұратын негізі болады: нормативтік актілер, заңды себептер, субъективтік қүкық. Осы курделі үш негіздер арқылы құқықтық қатынастар дамып, нығайып қоғамның объективтік даму процесін реттеп, басқарып отырады.

Құқықтық нормалар қоғамдағы сан алуан қатынастарды реттеп, басқару үшін өмірге келіп, өзгеріп, ескеріп, жаңарып, дамып жатады. Ол нормалар адамдардың, бірлестіктердің, одақтардың, ұжымдардың, ұйымдардың іс-әрекеттеріне, жұмысына дұрыс ықпал жасап, қоғамдағы құқықтың жақсы іске асуына, орындалуьша зор әсер етеді. Олардың барлығының жұмысыи нормаларға сәйкес қоғамдық мүддемақсатты орындауға, адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етуге бағытталған іс-әрекет. Құқықтық нормалар іс жүзіне асырылмаса, оның әлеуметтік маңызы болмайды.

Құқықтық нормалардың орындалуы адамдардың тек занды іс-әрекеттерімен немесе әрекетсіздігімен (заңды тиым салынған істерді жасамау) байланысты. Құқықтық нормаларды іске асыруда субъектілер екі топқа бөлінеді: мемлекет, оның органдары және халық, олардың ұйымдары. Құқықтың іске асуы нормативтік актілерді қабылдаудан, бекітуден басталады. Мемлекеттің жоғарғы органдары (парламент, президент) заң қабылдайды; Үкімет, министрлікведомстволар, сот және жергілікті басқарушы мемлекеттік органдар заңға тәуелді нормалар қабылдайды. Осы мемлекеттік органдардың бәрі де құқықтық нормаларды іске асыруға, орындауға зор үлестерін қосады.

Зандарды, заңға төуелді нормаларды қабылдау, бекіту үлкен істің басталуы ғана. Бұл істің ыегізгі міндеті сол қабылданған нормативтік актілерді іс жүзіне асыру, олардың мазмұнын шындыққа, ақиқатқа айналдыру. Өйткені бұл нормаларда қоғамның мүддемақсаты соған сөйкес мемлекеттің билікбүйрығы басым орын алады. Бұл процесс құқықтық нормаларды объективтік тұрғыдан іске асыру. Ал, қатынастағы субъектілердің күкығы мен міндеттерінің орындалуын — субъективтік тұрғыдан іске асыру деп түсіну керек.

Құқықтық нормаларды орындаудың нысандары әр түрлі болады. Өйткені нысандардың емірге келу себептері әртүрлі болады: а) қоғамдағы қатынастардың мазмұны өртүрлі болуы; б) нормативтік актілердің адамдарға әртүрлі өсер етуі; в) норманың ерекшеқ теориясы мазмұнының әсері; г) құқықты іске асырудағы субъектілердің құзыреті мен өкілеттігінің әр түрлі болуы; д) субъектілердің құкілқгық тәртібінің әр түрлі дсңгейде болуы.

Құқықтық нормалардың иегізгі мақсаты қоғамдағы қатынастарды дұрыс, уақытында реттеп, басқарып іске асыру, Қоғамдағы барлық қарымқатынастарға құқықтың, ықпалы, әсері болуға тиіс сол арқылы жақсы дәрежеде жалпы қоғамдық тәртіп, заңдылық қалыптасады. Егер құқықтық нормада бір іс-әрекетке тыйым салынса, ол норма іс жүзінде орындалса, құқықгың мақсаты орындалды деуге болады. Егер құқықтық нормада бір іс-әрекетті жасауға нүсқау берілсе, ол орығщалса, құк^іқ өз мақсатына жетті деуге болады.

№3 Дәріс «Құқықтық қатынас және оның тараптары, олардың түрлері»

К,үкықтық нормалар мемлекеттік органдардың, адамдардың, қоғамдық ұйымдардың қарымқатынастары, іс-әрекеттері арқылы орындалып жатады. Құқықтық нормаларды іске асырудын, ерекшеліктері:

а) құқықтың әлеуметтік мазмұнына сәйкес қоғамның даму процесін дұрыс реттеп, дұрыс басқаруға мүмкіншшігінің барлығы.

б) нормативтік актілерде көрсетілген іс-әрекеттерді дұрыс, уакьпында орындауды қамтамасыз ету механизмінің барлығы. Ол механизм кезеңдері:

1. Заңды нормаларды белгілеу құқықтық реттеудің негізі.

2. Құқықтық қатынастың мазмұнын және субъектілерін анықтау.

3. Субъективтік құқық иен заңды міндеттердің дұрыс орындалуы туралы акті жасау.

Қүкықтық нормаларды іске асыру түрлері:

1. Норманың мазмұнына қарай орындау үшке бөлінеді: норманың мүддемақсатын орындау; жалпы міндет қағидаларын орындау; нақты құқықтық қатынастағы нақты норманы орындау.

2. Норманы іске асырудағы қатынастың субъектілеріне сәйкес орындау түрі екіге бөлінеді: жекелік және топтық субъектілердің өз құқығын іске асыру. Құқықтық норманы субъектілердің оз мүддемақсатын іске асыру, пайдалану.

3. Нормативтік актілер ерікті түрде орындалмаса, қоғамдық мүддемақсат үшін еріксіз іске асыру. Оның екі түрі болады: әкімшіліктәртіпшілік және қылмыстық жауапкершілік.

4. К,үқықтық нормаларды іске асыруды саяси және идеологиялық әдістәсілдерді пайдалану.Құқықтықнормалардың басым көпшілігінің орындалуы құқықтық қатынас арқылы реттеліп жатады. Бұл нормативтік актілерді іске асырудағы, ең көлемді, ең күрделі түрі. Құқықты іске асырудың әдістәсілдері:

нормативтік актілердің басым көппіілігінің ерікті түрде орындалуы (бұл заңның сапалы шығуының және жақсы тәрбиенің, білімнің нәтижесі);

мемлекеттік аппараттың бақылауы арқылы орындалуы;

үгітнасихат аркылы нормалардың іске асуы;

рухани санасезім көтеру арқылы нормалардың орындалуын жақсарту.

5. Субъектілердің норманы іс жүзіне асыру іс-әрекеттері терт түрге бөлінеді: сақтау, орындау, пайдалану, қолдану.

Сақгау — нормаларда тыйым салған іс-әрекеттерді субъектілер бұлжытпай орындауға міндетті. Бұл құқықтық қатынастарды реттеп, орьшдаудағы субъектілердің пассивтік тәртібі немесе заңды әрекетсіздігі. Мұны тыйым салынған нормалардың бұлжытпай орындау нысаны деп атайды.

Орындау — субъектілердің нормада көрсетілген міндеттерді толық орындауды қамтамасыз етуі. Мұнда субъектілер белсенді түрде ісөрекет жасауға міндетті. Мұндай іс-әрекеттерді норманың орындалуының міндетті нысаны деп атайды.

Пайдадану субъекгілердщ ерікті түрде нормативтік актілер арқылы өз мүддемақсаттарының орындалуын қамтамасыз етуі. Бұл заңда тыйым салынбаған барлық іс-әрекетті жасауға адамдардың еріктілігі.

Осы көрсетілген үш түрде нормативтік актілер қатынастағы субъектілердің өздерінің ісерекетімен немесе өрекетсіздігімен орындалып жатады. Бұл процесті құқықтық норманың тікелей іс жүзіне асырылуы, орындалуы деп атайды. Осы нысан арқылы нормативтік актілердің көпшілігі орындалып жатады. Бірақ, өмірде қоғамдағы қарымқатынастарды реттеп, басқаруға жоғарыда көрсетілген үш түрі жеткіліксіз. Себебі қоғамдағы қатынастардың субъектілерінің өзара байланысында қайшылықтар, келіспеушіліктер болып жатады. Соларды занды түрде реттеу үшін мемлекеттің өкілетті органдарының қатысуы объективтік тұрғыдан қажет болады және қоғамдық мүддемақсатты, оаясатты, билікті ісжүзіне асыру, орындау мемлекеттің міндеті. Сондықтан бұл міндеттерді мемлекеттік органдар нормативтік актілерді қолдану аркылы орындайды.

Құқықты қолданудың жоғарыда көрсетілген үш түрден айырмашылығы: 1) қолдану мемлекеттік биліктің басқару, ұйымдастыру күшіне сүйене отырып жүргізіледі; 2) кэтынастағы субъектілердіц біреуі — мемлекеттік өкілеттігі бар органның болуы; 3) мемлекеттік органның кдтысуы заңдылықты, тәртіпті жақсартуға мүмкіншілік жасайды; 4) кейбір қатынастарда қолдану нормативтік актілерді пайдалану, орындау, сақгау түрлерінің процесіне бірлесіп, ол қатынастардың заңды сапалы аяқталуына үлес қосуы; 5) құқықтық нормаларды қолдану міндетті түрде нормативтік акті жасалумен аяқталуы, оның занды күшінің болуы,

Құқықтық нормаларды қолдану тек мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың жұмысы. Олар өз қүзырының көлемінде ғана басқаруга құқықты. Қоғамдық ұйымдар мемлекет рүқсат берсе ғана құқықтық нормаларды қолдануларына болады. Мысалы, кәсіпшілер одағы өз жұмысында еңбек туралы заңның баптарын қолданады.

Демократиялық мемлекетте нормативтік актілерді қолдануда қатаіі тәртіп болады: кім қандай заң қолданады, неге, себебі, уақыты, орны толық керсетілуге тиіс. Осы мәселелердің, сүрақтардың бөрі мемлекеттің бақылауында болады. Мемлекеттік органдар жеке адамдардың және заңды тұлғалардың қарымқатынастарына кіріспейді, оларға толық бостандық беріледі.

Мемлекеттік органдардың бұл қатынастарға кірісуге болатын жағдайлар: егерде қатынасты орындау барысында субъектілердің бірінбірі тусінбеушілігі болса; екі жақты құқықтары мен міндеттерінің дұрыс орындалуын тексеру керек болса.

Қүқыщық нормаларды қолдану кезевдері:

1. Істің нақты мазмұнымеп және жағдайымсн танысу, қарьгақатынастың басталуын, субъектілерін анықтау.

2. Қатынастың занды негізін анықтау, анализ жасау, іске заңды баға беру.

3. Іс бойыыша шешім қабылдау, құқықгы қолдануды, тиімділігін анықгау, және осы рәсімдеу шешімді мүдделі тұлғаларға жеткізу.

4. Шешімді жүзеге асыру.

Құқықты қолданудың кезеңдері осылай басталып, реттеліп аяқталады. Осы процесс толығымен мемлекеттік ресми органның бақылауында болады.

Мемлекеттік органның құқықтық норманы қолдануда үш функциясы болады:

нормативтік актілерді қодцану арқылы қоғамдағы қатынастарды реттеп, баскдру;

нормалардың орындалуын қамтамасыз ету;

нормалардың дер уақытында іске асуын қорғау. Құқықтық нормаларды қолданудың ең негізгі, ең күрделі тұрі

— мемлекеттің билігімен нормативтік актілерді іске асыру, орындау. Оның негізгі ерекшеліктері:

Бірінші — тек мемлекеттік билігі бар аппараттың нормаларды іске асыруы.

Екінші — бұл аппараттардың нормативтік актілерді қолдану туралы нұсқауының мемлекеттік күші болады.

Үшінші — олар өздерінің нұсқауын қағаз жүзінде орындайтын субъектілерді нақты көрсетіп береді.

Төртінші нормаларды қолдануды тиісті заңға сүйене отырыл береді. Ерікті орындалмаса, еріксіз орындалады.

Мемлекеттік аппараттың құқықты іске асыру процесіне кірісуге төрт себептері бар:

егерде қатынастағы субъектілердің құқығы мен міндеттерін орыидау барысында кедергі пайда болса. Мысалы, жұмыстан заңсыз шығару;

егерде қатынастың бір субъектісі өз міндеттерін ерікті тұрде орындамаса. Мысалы, мәмілелі қатынаста міндеттердің орындалмауы;

егерде мемлекеттік ресми орган ісіріспей субъекгілердің қарымқатынасы басталмайтын болса. Мысалы, оқуға түсу, кызметке алвгну, пенсияға шығу;

егерде субъектілердің арақатынасы, дұрыс заңды тұрде аяқталмаса. Оның себептерін анықтау ұшін және жауапкершілік түрлерін белгілеу үшін мемлекеттік ресми аппарат міндетті түрде қатысады,

Қүқыкіы дұрыс қолдануда, уақытында, жақсы орындалуында мемлекеітік билігі бар органның, маңызы өте зор.

К,үқықгы қолданудың негізгі субъектілері: мемлекет, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, рұқсаты болса, қоғамдық ркымдар мен ұйымдар. Олардың құқықтары мен міндеттерінің шеңбері Уставы мен ережелерінде толық көрсетілуге тиіс.

№4 дәріс «Құқықтық қатынас объектілері»

Құқықты қолдануда, іске асыруда міндетті түрде акт жасалуға тиіс. Онда қандай норма, қашан, не үшін қолдануға тиіс, субъектілердің атыжөні болу керек, Құқықты қолдану туралы актінің негізгі сипаттары:

актінің мемлекеттік билік күшінің болуы; оны орындауға барлық қоғамдағы азаматтар, бірлестіктер міндетті;

акті нақты бір іс, бір қатынас туралы жасалады, оны орындайтын субъект анык көрсетіледі;

құқықты қолдану актісі зандылықты қатаң сақтауға тиіс, сшқандай бостандыққа жол берілмейді;

қолдану актісі мемлекеттің бекіткен формабланкаға жазылады. Ол форманы толтырудың қатаң ережесі бар. Қолдану актісі үш бөлімнен турады: кіріспе бөлімі, негізгі бөлімі, қорытынды бөлімі.

Қолдану актілер төрт түрге бөлінеді:

мемлекеттің халық өкілді органдарының актісі;

мемлекеттің атқарушы органдарының актісі;

қоғамдағы тәртіпті қорғайтын органдардың актісі;

конституциялық кеңестің актілері.

Сонымен құқықты қолдану процесінде занды айғақтар және заңды құрам анықгалуы керек. Сол арқылы басты айғақ немесе айғакты аиықтайтын мүмкіншіліктер туады. Бұл айғақтар тиісті заңды шешуте жеткілікті болуы қажет. Жүзеге асырылатын істің негізі анықгалуы керек: кджетті құқықтық норманы табу; оның тексінің дұрыстығын тексеру; норманың түпнүсқасы екендігін аиықтау; оның кеңіотіктегі, мерзімді күшін жене субъектілерге қатыстығын анықтау; норманың мазмұнын айқындау. Осы көрсетілген әрекеттердің барлығы зандылықты, қүкықтық тәртіпті нығайту үшін қызмет істейді.

Қарапған іс бойынша құқық қолдану актісінің маңызы өте зор. Мүіщай акт істің тағдырын шешеді. Өйткені ол акт заңға негізделіп, заң бойынша мемлекеттің атынан жасалады, Бұл акт нақтылы заң бойынша қарауға қузыреті бар, тараптардың құқықтары мен міндеттерінің барыжоғын анықтайтын, соған сәйкес шараларды белгілейтін органның актісі.

Қолдану актілері мазмұнына кдрай үшке бөліиеді: реттеуші, орындаушы және қорғаушы. Қатысушы субъектілер нормативтік актілерде көрсетілген өздерінің міндеттері мен құқықтарын дұрыс, уақытында орындауға тиіс. Сонымен олар құқықтық нормалардың реттеуші, басқарушы рөлін жақсартады. Егерде субъектілердің өзара қатынастарында нормативтік актілердің мазмұны бүзылса, онда сот немесе басқа тиісті мемлекеттік орган қарап, шешім қабылдап, түзетуге тиіс.

Мемлекеттің барлық құқықтық иормаларының жақсы, дұрыс орындалуының айғағы азаматтардың және қоғамның мүддемақсаттарының іске асып, зандылықтың, тәртіптің нығаюы.

Қүқыіқгы қолдану — мемлскеттің, оның органдарының құқықтық нормаларды іске асыруы, орындалуын баскарып, реттеп отыруы.

Құқықтық қатынас дегеніміз қатысушылардың құқықтары мен заңды міндеттері болатын, құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарды айтамыз.

Құқық нормасы құқықтық реттеудің статистикалық жағдайын білдіретін болса, құқықтық қатынас оның динамикалық, яғни қозғалыстағы жағдайын көрсетеді. «Құқықтық қатынас» құқықтың жалпы теориясында, құқық адамдардың мінез құлқына қалай әсер ететінің түсіндіруге мүмкіндік беретін негізгі ұғымдардың бірі.

Құқықтық қатынас абстрактілі құқықтық нормаларды жекеленген байланыстар, яғни белгілі бір субъектілер үшін субъективті құқықтар мен заңды міндеттер деңгейіне аударуға мүмкіндік береді.

Құқықтық қатынастардың белгілері:

1) әлеуметтік субъектілер арасындағы екі жақты нақты байланысты көрсететін қоғамдық қатынас;

2) құқық нормасы негізінде пайда болады (құқық нормасының жалпы талаптары нақты субъектіге және оның жағдайына байланысты дербестенеді);

3) адамдар арасындағы субъективті құқықтар мен заңды міндеттер көмегімен жүзеге асырылатын байланыс;

4) ерікті қатынастар болып табылады, себебі оның пайда болуына қатысушылардың ең болмаса біреуінің еркі қажет;

5) қатынас белгілі бір объектінің, құндылықтың төңірегінде жүргізіледі;

6) мемлекеттің мәжбүр ету күшімен қорғалатын және қамтамасыз етілетін қатынас.