Кулланылу дәрәҗәсе ягыннан

Килеп чыгышы, кулланылу өлкәсе һәм кулланылу дәрәҗәсе ягыннан татар теленең сүзлек составы.

1) Килеп чыгышы ягыннан:

Татар т-дә гомумтөрки сүз-р:

Хәзерге тат.әдәби теле-ң сүзлек составы бик борынгы чорга- төрки халыкларның барысы өчен дә уртак булган төрки телгә барып тоташа. Гомумтөрки сүзләрне түб. төркемнәргә бүл-р:

- Кешенең тән төзөлешенә караган сүзләр: баш.чәч, колак.

- Кардәшлек атамалары: ата,кыз

- Алмашлыклар:мин, алар

- Табиг. күренешләре: көн, су, җир

- Хайван, үсемлек атамалары:каен, бүреһб.

Т.тел-дә гарәп-фарсы алынмалары

Бу алын-р, Болгарда Ислам дине кабул ителгәннән соң сәүдә, мәдәният,сәясәт бәйләнешләре аша килеп кергәннәр.

Тематик яктан түб.төркемлиләр: (13 төрк)

- Дингә бәйле: Алла, хаҗ

- Фән, мәгариф өлкәсенә караган сүз-р: дәрес, мөгаллим.

- Кеше исемнәре:Габдулла

- Казылма байлыклар: алмаз, якүт.

Т.т. рус алынмалары:казан ханлыгы яулап алынганнан соң рус сүзләренең т.теленә үтеп керүе бик нык арта. Ул окт. револ-н соң тагы да көчәя: фронт,чек.

Т. т. һинд –европа сүзләре.интернациональ сүзләр

Башка телләрдән рус теле аша кергән. Аларны күп халыклар куллана. М-н: витамин сүзе латин теленнән кергән.

Т. т. калькалар.

Калька- үтә күренмәле дигән сүз. Калькалаштыру- теге яки бу сүзне бер телдән икенче телгә кисәкләп, морфемалап тәрҗемә итү:озеленение-яшелләндерү

Кулланылу өлкәсе ягыннан т.т. сүзлек составы.

Гомумхалык сүзләре

2)Билгеле бер өлкәдә кулланыла торган сүз-р:

-диалекталь с-р: җәйләү- чәй тәлинкәсе

- һөнәрчелек лексикасы: бишле билгесе(укытучылар)

- жаргон с-з: студентлар арасында телик

- арго:башкаларга сүз-ң мәгънәсе аңлашылмаслык итеп сөйләү алымы. М-н: караклар телендә балерина –каерып ачу коралы.

Кулланылу дәрәҗәсе ягыннан

-актив с-р: ипи, су

- пассив сүз-р:кызыл гвардия

- Искергән сүзләр

1)Тарих с.- ярлык, ясак

2)Архаизмнар: Синең атын ничек- Синең исемең ничек?

- фән үсүе нәтиҗәсендә телдә б.к. яңа с-р – неологизмнар: слайд, чакырунамә һ.б.

2. Фонетиканың өйрәнү объекты. Фонема һәм аваз. Фонема вариантлары.

Тел белеменең авазларны, аларның үзгәрешләрен өйрәнә торган тармагын фонетика диләр.

Аваз– сөйләмнең таркалмый торган иң кечкенә берәмлеге. Авазның физик табигатен акустика(гр. ишетелә торган)өйрәнә. Сөйләм органнары билгеле бер органнар ярд. ясала. Бу – биологик аспект д.а. Сөйләм авазы мәгънә аеруда катнаша(иҗтимагый аспект).

Фонема – аваз (мәгънә) дигән сүз. Авазны мәгънәгә мөнәсәбәтле рәвештә өйрәнү лингвистик аспектның эчтәлеген тәшкил итә. Авазны шул аспектта өйрәнү ф онология фәнен б.к. Фонетика-ңда, фонология-ң дә тикшерү объектлары бер үк. Фонетикада авазлар акустик – артикуляцион яктан, фонологиядә аралашудагы әһәмияте ягыннан өйрәнелә.

Фонема теориясенә күрен.рус галиме Бодуен де Куртене нигез сала. Фонеманың түб. функцияләр е бар:1) конститутив ф. (танып белү) ул мәгънә белдерүче берәмлекләрнең аваз ягын төзи һәм бу фонема-ң төп ф-се. 2) фонемага аеру ф-се хас.

Фонема – телнең морфемаларын, сүзләрен һ. сөйләм агышында үзенең дифференциаль билгеләренең тәңгәллеген җуймаслык дәрәҗәдә үзгәрә торган иң кечкенә аваз берәмлеге. М-н: балалар сүзендә а фонемасы төрлечә әйтелә.

3. Сузык фонемалар һәм аларга хас фонетик законнар.

Татар телендә сузык авазлар түбәндәгечә төркемләнәләр:

1). Телнең горизонталь хәрәкәте буеча алгы,арткы рәткә бүленә.

Алгы рәт:И,Э,Е,Ә,Ү,Ө(нечкә)

Арткы рәт:А,У,О,Ы,о,ы(калын)

2). Телнең вертикаль хәрәкәте буенча:

Югары күтәрелешле: ы,у,ү,ы(рус)

Урта күтәрелешле:о,ө,о)рус),э,ы,э.

Түбән күтәрелешле:а,ә,

3) Иреннәрнең катнашу –катнашмавына карап:

Иренләшкән:у,ү,ө,о,о.

Иренләшмәгән:ә,и,ы,э,а,э,ы,

4)М икъдари озынлыклары буенча сузыклар озын һәм кыска.

5)Й омшак аңкауның торышына карап,сузыкларны борын һәм авыз сузыкларына бүлеп йөртәләр.

Хәзерге татар телендә 12 сузык аваз бар:9-ы татарныкы(а-ә,о-ө,у-ү,ы-е,и) һәм 3-се алынма(о,ы,э).

Сузыклар иҗек ясауда катнашалар. Сузык авазны әйткәндә һава тоткарлыкка очрамый. Сузык аваз бары тик тавыштан гына тора.