Арнайы оқыту процесінің ерекшіліктері

Дамуында кемістігі бар балаларды оқыту мәселесі көптеген ғалымдар зерттеген (А.Г. Басова, Т.А. Власова, В.В. Воронкова, А.П. Гозова, И.С. Грошенков, А.И. Дьячков, И.Г. Еременко, А.П. Ермаков, С.А. Зыков, Т.С. Зыкова, В.Г. Петрова, Т.В. Розанова, И.М. Соловьев, Ж.И. Шиф и др.).

Қазіргі арнайы педагогика оқытуды адамның танымдык іс-әрекетінің түрі ретінде сипаттайды. Арнайы мектеп окушысы әрбір сабақта, адамзаттың қогамдық - тарихи тәжірбиесімен танысады, зерттейді, коршаған әлем күбылыстарымен танысады. Оқу іс-әрекетіне байланысты оның бойында білік пен дағдылар калыптасады. Оның миі шындықтың зерттейтін Йбьектілерін бейнелейді. Сондықган оқыту процесі окушының коршаған әлемді тану процесі болып табылады. Бірақ адам қоршаған әлемді «іс- әрекеттің баска түрлерінде да, мысалы, еңбек, ойын, көркем бейнелеу, ән- күй — әстетикалық, тағыда басқа іс-әрекет аркылы таниды.

Арнайы оқытудың екі ерекшелігі бар. Бірінші, қүрылымы адамның психикалық және қогамдық даму зандылықтарының нәтижесінде пайда болған таньгмдық іс-әрекеттердің түрлері мен формаларында. Екіншісі, адамның калыптасқан іс-әркеттердің түрін, қүрылымын, механизмін өзгертуінде. Арнайы үйымдастырылған оқу іс-әрекетгің өзіндік мақсаты, міндеті, мазмүны, принципі, әдістері мен үйымдастыру формалары болады.

Оқыту арнайы үйымдастырылған іс-әрекеті ретінде биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және баска да зандылықтардың негізінде калыптасқан және дамудың қарқынын үдетеді.

Оқыту процесінің күрылымы таным процесінің негізгі кезендеріне сәйкес келеді:

- сезіммен кабылдау,

- абстрактілі ойлау,

- тәжірибе.

Оқытуда келесі күрылым белімдерді ажыратуға болады: оку материалын қабылдау, саналы меңгеру, бекіту, тәжірибеде қолдану, менгерілген білімді тексеру багагіау, әр қайсысы бір бірімен тыгыз байланыста келеді.

Арнайы мектеп оқушыларына жаңа материалын баяндау процесінде оқу материап қабылдау мен саналы меңгеру ерекшеліктерін ескеру кажет. Қабылдау біріншіден, танымдық әрекеттің бастапқы сәті болып табылады, екіншіден кабылдау алдынгы меңгерілген білімге негізделеді. Соңымен, қабылдау бір мезетте нактылы танымдық процестің бастамасы және таным арқылы меңгергенің қорытындысы.

Мүмкіндіктері шектеулі балаларға тән кабылдаудың ерекшеліктері: баялулығы, аз көлемі, шартыкештіғі, шынайлықтан шеттеу немесе бүрмалап қабылдауы. Мүндай ерекшеліктері шынайы қабылдаудың толықгығын, нақтылығын және барабарлыгын камтамасыздандыруға бағыттапған, арнайы қүралдар мен тәсілдерді пайдапанудың қажеттілігін аңыктайды, нақты:

- күрделі оқу материалы бөлемдерге жіктеледі;

- оқыту үрдісі баяу өтеді;

- окушының әрбір әрекетіне басшылык жасалады;

- окушыны өзінің қабылдау нәтижесін галдауға, үлгімен салыстыру арқылы үйретеді;

- сақгалған, сау анализаторларға сүйену қажеттілігі.

- Оку материапын саналы меңгеру - бұл күрделі процес, заттар, күбылыстармен олардың бейнесінің маңызына немесе сөзбен бейнелеуіне ойы мен санасын еңгізуді білдіреді. Мысалы, зиятында ауыткушылығы бар балалардың танымдық әрекеті анык айқылданған репродуктивті, ягни кайта жаңғырту сипатына ие. Санапы түсінуге (талдау, жинактау, қорытындылау) қажетті ойлау операциялары толык жетілмеген. Сонымен қатар, заттар туралы үғым түсініктері,сол заттарды тікелей қабылдау барысында немесе олармен әрекет жасауда туындайды. Сондыкан да, аталмыш балаларды оқытуда білім, икемділік және дағдының жинақталуы маңызды орын алады.

- Мүмкіндіктері шектеулі балалардың оқу материалын саналы менгеруі арнайы үйымдастырылған түрінде етеді. Оның негізгі түрі - балалар өзінің танымдық жинактауын жүзеге асыра алатын жағдайда ойлау процесін түзету. Түзету жүмысының маңызды кезеңі - нақтылыдан абстрактіліге, жекеден жалпыга, көрнекілікті әрекеттен ойлау әрекетіне көшуді, балага жеңілдететің арнайы күрапдар пайдалану болып табылады.

- Арнайы оқытуда көрнекі қүрапдар мен практикалық икемділіктерді кешенді пайдалану тиімді жолдын бірі.

- Бекіту - меңгерілген білім мен икемді мақсатты түрде пайдалану. Білм мен икемді біртіндеп және тиянақгы бекіту мүмкіндіктері шектеулі бапаларды оқытуда ерекше орынға ие, аса маңызды әрекет. Икем дегеніміз - адамның қандай нәрсені болмасын орындай білу кабілеті. Икемділік түрлі дәрежеде көрінеді. Икемділік білім мен тәжірибеге негізделеді. Кімнің білімі мен тәжірибесі кобірек болса, сол адамның икемділігі де артық болады. Икемділік белгілі бір дағдылар мен білім жүйесін практикада пайдапана апудың көрінісі болып табылады. Икемділік білімнің амалға айналуы, сол саналы әрекетті кажет етеді, икемділік амапды жүзеге асырудың да тәсілі. Жас баланың дағдылары мен әдеттері үлкендердің қылыгына еліктеу негізінде қапыптасады. Еліктеу аркылы бала түрлі түрмыстық дағдыларға (беіті, колды жуу, мезгілімен үйықтау, ояну, тамағын ішу, ойнау т.б.) машыктанады.

- Бекіту есте сақгау негізінде жүреді. Бала меңгергенің есте сактай алмаса, кабылдаганың сезіне алмайды. Дамуында кемістігі бар балалардың кайта жаңгыртуында бүрын меңгерген білімі сақталмауы мүмкін. Бүл жартыкеш, жүйесіз, жеткіліксіз түйсіну, механикапық меңгеруге әкеліп соғады. Бала бойындағы психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып бекітуге берілген материап дүрыс толық тапқыланып, қүрам бөліктерге жіктеленген болуы тиіс.

- Арнайы мектептегі мүғалім жүйедегі бірде бір білім бөлігінің түсініксізк калуын және барлык жүйеден бөлінбеуін мүкият кадагалауы тиіс.

- Қайтапау процесінде түзету, бекіту және толықгыру қате меңгерілген білімді және әрекет тәсілдерін қайта қүру жүзеге асырылады.

Білім, икемділікті қолданудағы ерекшелік олар арасындағы бірлестіктін калыгітаспауы. Дағды, білім және икемділік бір-бірімен тығыз байланысты. Алғашқы саналы орындауды кажег ететін іс-әрекет бөліктерінің қайтапап жаттығудың нәтижесінде машықтануын дағды деп атайды Дагдылануда іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері (кұрамдары) ғана машықтанады. Ал арнайы мектепте білім, икемділік менгерумен дагдыларды қалыптастырудағы киындық көптеген жағдайда балалар дамуындағы кемістіктерге тәуелді. Бұл жерде арнайы шараларды қолдану қажет, білімді меңгеру мен тәжірибеде қолданудың бірлігін сактау (негізінде Ирактикапық тапсырмалар арқылы жүзеге асады), оқытудың өмірмен, тәжірибелік іс әрекетпен байланысын қамтамасыз ету, меңгерген білімді іс тәжірибеде пайдалану үшін әрекет маңызды. Осыған байланысты, арнайы мектептерде білімді кайта жаңғыртуға және білім мен практикапық әрекет арасындағы байланысты анықтауға бағытталған түзету қүралдары мен тәсілдерін пайдаланылады.

Сонымен арнайы мектептегі оқыту процесі жалпы мектептегі сиякты заңдылыктар негізінде етеді. Бірақ та, оқушылардың дамуындағы кемістіктер оқытудың ерекше сипатын білдіреді.

Біріншіден оқытудың барлық кезендерінде затты-кернекі бағытында әрекет жасау.

Екіншіден танымдық әрекетке арнайы педагог тарапынан басшылық ету талабы маңызды, өйткені балалар мүғалімнің көмегін үнемі кажет етеді. Бірак бапапар ез танымдық әрекетін үйымдастырып үйренген соң, мүғалімнің тікелей кемегін біртіндеп көлемін азайтып қажетсінеді. Мүғалім кемегі жалпылама түрде ғана көрсетіліп түрады. Оқушылар берілген нүскаулар бойынша тапсырмаларды өз бетінше мүғалімнің басшылыгымен орындауға үйренеді.

Ушіншіден, оқытудың репродукгивті, қайта жаңғырту түрі басым болған жағдайда арнайы мектеп оқушылары оқу материалын жақсы меңгере алады. Арнайы мектепте оқу материалын дүрыс, саналы қабылдап, меңгеру үшін оқыгылған материалды бірнеше рет қайталау тәсілі жиі пайдаланылады.

Төртіншіден, оқу үрдісіне оқушыларды белсенді қатысуға ынталандыру қажет. Бүл үшін оку процесін белсендіретін түрлі әдіс- тәсілдерді пайдалану қажет, кернекі қүралдар, арнайы техникапық оқыту қүралдар т.б.

Бесіншіден, оқытудың терең жеке дараланған сипаты. Бүл ерекшелік окушыдардың таным ерекшеліктерінен туындаған. Ал ол болса, арнайы мектептің негізгі бағытын жүзеге асыруды талап етеді - ол оқушыларды түзете-дамыту.

Оқыту окушының өзін қоршаған әлемнің танылған заңдылықтарды тануының бір тәсілі - оларды адамның қоғамды - тарихи дамуында, оның еңбектік іс-әрекеті барысында тануға жол. Басқа тәсілі - заңдылықтарды адамның жеке дамуында тануы. Мүнда кешенді әрекет тек оқыту жағдайда гана болуы мүмкін. Себебі адам қоршаган затгар, қүбылыстар мен оқиғалармен тек ез қатынасы арқылы алатын зандьшықтарды ғана емес, ол адамзаттың тәжірибесінде жинақталған зандылықгарды игеру қажет. Баланы окытпаса, ол ез бетімен ғылыми білім жүйесін игере алмайды.

Соңымен оқыту - бүл жеке психикалық дамуды үдету және қоршаған дүниенін танылған зандылықтарын меңгеру мақсатында арнайы қол жетерліпне сенімді болу үшін мүғалім окушылардың даму деңгейін жаксы білу керек.

Қазіргі арнайы мектептердс білімді багалаудың жаңа жүйесі енгізілген. Ол Білім алушыларды аттестаттау "әдістемесінің ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республнкасы Білім және ғылым министрінің 2004 жылғы «2» наурыз № 166 бүйрығымен бекітілген.

Білім алушыларды аттестаттау әдістемесінің ережесі «Кемтар балапарды әлеуметтік және медициналық - педагогикалык түзету арқылы қолдау туралы» Қазакстан Республикасының Заңының 6 - бабының 6 - тармағына сәйкес әзірленді. Негізгі міндеттері:

- білім алушылардың теориялық білімінің нақгы деңгейін белгілеу және оқу жоспарының міндетті күрамдас бөлігінің негізгі пәндері бойынша олардың практикалық дағдыларын түсіну;

- осы деңгейді білім стандартының талаптарымен және окушылардың нақгы танымдық мүмкіншіліктерімен жақындастыру;

- білім алушылардын жеке және типологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оку пәндерін зерделеудің оқу бағдарламалары мен күнтізбелік - тематикалық кестесін орындау;

- білім алушыларды қорғауды, санитарлық ережелер мен нормаларға сәйкес оқу жұктемесін регламентгеу бөлігінде олардың құкықтары мен бостандықтарын сақтауды қамтамасыз етуді белгілейді.

Бүл ережелерде, теменгідей тарауларында білім апушылардың денгейін, қандай бағытта тексеретілені бекітілген (толыгымен косымшада)

- Ақыл - ойы кенжелеп қапған балапардың (дамуында интеллектуапдык бүзылушьшықгар бар балапар) оку жетістіктерін елшеуге койьшатын талаптар

- Ана тілі бойынша (грамматика, жазу және сөйлеу мәнерін дамыту) көмекші мектептердің білім алушыларының білімін және дағдыларын тексеру

- Математика пәні бойынша білім алушылардың білімі мен дагдыларын тексеру

- Психикалық дамуы тежелген балалардың оқу жетістіктерін өлшеуге қойылатын талаптар

- Көру қабілеті бүзылған білім апушылардың оку жетістіктерін өлшеуге койылатын талаптар

- Қүлағы естімейтін (саңырау) білім алушылардың оқу жетістіктеріне қойьшатын талаптар

- Нашар еститін оқушылардың оқу жетістіктерін өлшеуге қойылатын талаптар

- Сөйлеуінде күрделі бұзылыстары бар білім алушылардың оқу жетістіктерін өлшеуге қойылатын талаптар

- Сөйлеуінде күрделі бүзылыстары бар балаларға арналган арнайы (түзеу) ұйымдагы сыныптардың оқу техникасының нормативтері

- Даярлық, 1 - 4 - сыныптардагы білім апушыларға арналган диктанттарды бағалау нормасы

- Грамматикалық тапсырмаларды бағалау

- Мазмұндама мен шыгарманы бағалау

- Дыбыстап айту

Қазіргі уақытта арнайы білім беруде окушылардың білімін тексеру, бағалау арнайы білім беру бағдарламапарда бекітілген талаптарга лайыкты. Сфымен бірге, дәстурлі бағапармен бірге, бастауыш сыныптарда "+"," —", түсті дөнгелек, төртбүрыштар пайдаланады. Баға кою кезінде арнайы мектеп мүғапімдері міндетті түрде, не үшін, кандай баға қойылғанын оқушыларға түсіндіруі тиіс.