Ресей социологиясындағы әлеуметтік ой

ХІХ ғасырдың соңғы ширегі ХХ ғасырдың басында Ресейде социологиялық ойдың тууы және өркендеуі осы кезеңге келеді. Ресейдегі әлеуметтік ойдың дамуын зерттеушілер негізгі үш кезеңге бөледі. Бірінші кезеңі - ХІХ ғасырдың ортасынан ХХ ғасырдың 1918 жылына дейін, екіншісі - 20 жылдардың басынан 50 жылдардың аяғына дейін, үшіншісі - 60 жылдар басынан қазірге дейін.

Бірінші кезеңі (1829-1900) және Н.М. Михайловский (1822-1904) сынды ірі әлеуметтік ойшылдардың шығармашылығымен байланысты. Олардың әлеуметтік ойды дамытудағы бағыты субъективтік социология деп аталады. Бұл бағыттың басты қағидалары П.Л.Лавровтың "Тарихи хаттарында" баяндалды. Ол субъективтік социологияның басты мәселесі қоғам туралы тұтастай ілім жасау, оның дамуының бағыттарын және заңдылықтарын анықтауға ұмтылды. Сонымен бірге, қоғамдық прогресс теориясына біршама көңіл бөлді.

Олардың тұжырымдамасында тұлға қоғамның негізгі қозғаушы күші ғана емес, сонымен қатар қоғамдық прогрестің өлшемі ретінде көрінеді.

Михайловский кооперация іліміне үлкен көңіл бөлген, сонымен бірге капитализмге дейінгі еңбек және тұрмысты үйлестіруде ұжымдық дәстүрлерді қайта құру түрлерінің (қауым, артель т.б.) мұраттарын жатқызды.

Субъективтік социологиямен қатар сол кезеңнің әлеуметтік ғылымында белгілі орынды М.М.Ковалевскийдің (1851-1916) еңбегі алады. Ковалевский өзінің социологиялық теорияларында алдыңғы рөлді әлеуметтік прогресс туралы ілімге беріп, оның мәнін әлеуметтік топтар, таптар және халықтар арасындағы ынтымақтастықтан көреді.

Ковалевскийдің пікірінше социологияның негізгі міндеттерінің бірі деп ынтымақтастықтың мәнін анықтау, оның формаларының көп түрлілігін түсіндіру және сипаттау деді. Ковалевский өзінің көптеген еңбектерінде теңгермелі - тарихи әдісті дамытып және оны пайдаланып, оның көмегімен әлеуметтік құбылыстардың дамуын, олардың ерекшелігін танып білуге ұмтылды.

Солармен қатар бұл кезеңде психологиялық бағыт та пайда болды. Оның негізін салушылар және көрнекті өкілдері: Л.Н.Петражицкий (1867-1931), Кареев Н.И. (1850-1931). Бұл бағыттың өкілі Петражицкий социологияның негізгі ілімі - "әлеуметтік тәртібі және эмоция" деп санады. Оның пікірінше, эмоция арқылы адамның мінез-құлқын да зерттеуге болады.

Кареевтің психологиялық социологиялық тұжырымдамасының - позитивизм немесе контизм. Ұжымдық психология оның айтуынша социологияның негізі болып табылады.

Кареевті орыс социологиясының тарихында соңғы ірі өкілдерінің бірі деп санауға болады. Ол да өзінің концепциясында субъективтік әдісті қолданды.

Кареев өзінің "психологиялық социологиясында" бүкіл қоғамдық құбылыстардың адамдар әрекетінің нәтижесі екендігін айта келіп, олардың өздеріне тән психологиялық алғышарттармен, ең алдымен олардың ықыласы, көңіл-күйі, құмарлығы, ойлауы, еркі және т.б. бағытталатынын жазды. Сөйтіп, қоғамдық құбылыстардың бәрі белгілі бір мөлшерде өзіндік психологиялық құбылыстармен сай келеді.

Бірінші кезеңде орыс социологтары А.Богдановтың, П.Сорокиннің, К.Тахтаревтің әлеуметтік стратификацияға, таптар теориясына арналған ірі еңбектері шықты. 20-жылдардағы социологиядағы әдебиеттер басылымдарының жан-жақтылығы социология теориясы дамуының екінші кезеңінің жалғасы болып табылады. Бұл кезеңде жұмыстардың негізгі бағыты орыстың социология ойының тарихы мен маркстік социологияның арақатынасын үйлестіре отырып, нақты маркстік социологияны қалыптастыру және оның орнын марксизм жүйесінде белгілеу болды.

30-жылдарда марксизм біржола қоғамның идеологиялық негізі болып бекіді, социология философиялық ілім деп танылды. Социология әлеуметтік институт ретінде толығынан өмір сүруін тоқтатты.

Социологияның ғылым ретінде қайта тууы 50-жылдардың аяғы 60-жылдардың басы болды. Бұл кезеңде ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінің еңбекшілердің әлеуметтік және кәсіптік құрылымына, олардың еңбекке қатынасын оқып-үйренуде ауқымды әлеуметтанулық зерттеулер жүргізілді.

1960-жылдың ортасында алғашқы социологиялық мекемелер - КСРО ғылым Академиясының философия Институтында социологиядан зерттеу бөлімі және Ленинград мемлекеттік универститеті жанынан социология зерттеу зертханасы құрылды. 1974 жылдан бастап "социологические исследования" журналы арнайы шыға бастады. 1988 ж. Мәскеу, Свердловск, Киев т.б. университеттерде социология факультеттері ашылды.

Қазіргі кезде бірқатар академиялық, жоғары оқу орындарының және тәуелсіз әлеуметтану орталықтары, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында кең түрде эмпирикалық және теориялық зерттеулер жүргізуде.