Идеялары, теориялары жӘне Өкілдері 5 page

Сонымен қатар, бұл ұқсастық толық емес. Спенсер биологиялық және әлеуметтік органимздерді теңдестіруге болмайды деп көрсетеді. Биологиялық органимздердің жеке бөлшектерінің жиынтығы нақтыны (лат. Concretus - нақты, қоюланған, тығыз) құраса, әлеуметтік органимзнің - қоғамның - бөлшектері - дискретті (лат. Dіscretus - бөлшектенген) болып келеді: организм құрамына кіретін органдар бір-бірімен тығыз байланысты; ал қоғамды құрайтын тірі бөлшектер кеңістікте жеке-жеке, бір-біріне жақындаспай еркін жүреді, бұл қоғамды тастап, басқа қауымдастықтың индивидтерімен қосылып, басқа қоғам құра алады.

Құрамдас бөлшектердің арасындағы байланыс биологиялық организмде физикалық сипат алады. Ал қоғамда жеке бөлшектер бір-бірімен басқаша байланысады, көбінесе қарапайым физикалық дәнекердің көмегімен, өзара әрекеттесудің интеллектуалды және эмоционалдық дәнекерлері арқылы да байланысады. Бұларды және өзара әрекеттесудің нәтижелерін Спенсер органикалықтан жоғары өнімдер деп атайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысы тіл болып табылады, тіл арқылы қоғамның элементтері мен бөлшектері өзара қатынасқа түсіп қоғамды құруға себеп болады.

Спенсер екі организм арасынан тағы бір ерекшелікті көрсетеді. Биологиялық организмде (дәлірек айтқанда, жануарларда) сана тұтас агрегаттың шағын бір бөлшегінде шоғырланған. Ал әлеуметтік организмде сана бүкіл агрегатқа бөлініп, барлық бөлшектерінің бақытты немесе бақытсыздықты сезе алатын бірдей не ұқсас ерекшеліктері бар.

Органикалық ұқсастықты қарастыра отырып, біз мынаны айта аламыз: тірі организмдер өз бастамасын кішкентай ұрықтардан алатыны тәрізді, қоғамдар да алғашында кішкентай болғанымен кейін өсе түсетін адамдардың бірлестігімен толықтырыла түседі.

Спенсердің ойынша, қоғам деген не? Ол бұған былай жауап береді: қоғам - жеке бөлшектерден (dіscrete) құралса да, мейлінше дербес, алайда мейлінше ұзақ және тұрақты - тұтас бір ұрпақтардың өмір бойы, тіпті ғасырлар бойы - бір мекенжайда бірлесіп өмір сүру белгілі бір ұқсастықтарға алып келетін және өздері жасаған агрегаттың белгілі бір нақтылығын көрсететін нәрсе (entіty) болып табылады.

Басқаша айтқанда, біз адамдардың өзгермелі және кездейсоқ жиынтығынан тұратын қауымды қоғам деп атай алмаймыз, олар тек алғашқы қауымдық тайпаларды құрай алады. Ал қоғам атауын ұзақ уақыт бойы отырықшы өмір сүрген жерде оны құраушы бөлшектер арасында белгілі бір тұрақтылыққа және олардың өзара қарым-қатынастарына алып келетін қауымдастыққа қолдана аламыз.

Тағы бір ескертпе. Өзінің ішкі құрылымы және саралануының деңгейі жағынан күрделі, қоғамдық жәндіктерден (аралар, масалар, құмырсқалар) құралатын агрегаттарды, сыртқы белгілері бойынша әлеуметтік агрегаттарға ұқсас болса да, қоғаммен қатар қоюға болмайды. Себебі олар туыстық жағынан бір-біріне тәуелсіз, жеке индивидтердің бірігуі болып табылмайды. Олардың барлығы бір анадан туғандардың бірлестігін құрайды. Құмырсқа немесе ара өз ұяларын тастап, басқа ұяға қосыла алмайды, өйткені оларды міндетті түрде өлтіріп тастайды. Сол сияқты олар шағын топтар құра алмайды және жеке өмір сүре алмайды. Бұл тұрғыда араның ұясын, құмырсқаның илеуін немесе масаның ұясын тұтас нәрсе ретінде, ал олардың бөлшектерін аз да болса кеңістікте бөлініп жүрген организм деп қарастыруға болады.

Ал енді қоғамда өтіп жатқан процестердің негізгі факторлары қандай? Спенсер оларды негізгі және қайталама деп бөледі. Өз кезегінде негізгі факторларды ол сыртқы және ішкі деп бөледі. Сыртқы факторларға климат, жер беті рельефінің сипаты, оның флорасы мен фаунасы жатады. Ішкі факторларға қоғамды құраушы әлеуметтік бірлік - индивидтердің интеллектуалдық және эмоционалдық қасиеттері жатады. Қайталама немесе туынды факторлар - әлеуметтік эволюция процесінен туындайтын, алайда кейін оған ықпалын жүргізе бастайтын факторлар. Мәселен, ормандарды отаудың, далаларды су басудың, топырақты кептірудің зардаптары, өсімдік пен жануарлар дүниесіндегі түрлі өзгерістер адамдардың нысанасы (бірақ әрдайым ұтымды болмайтын) іс-әрекеттерінен туындайды.

Спенсер әлеуметтік дамудың негізгі факторларының бірі ретінде қоғамның өсуін атайды. Қоғамның өсуі әлеуметтік эволюцияның себебі де, салдары да болып табылады. Шынында да еңбек бөлінісі индивидтер санының аз болуына байланысты шағын қоғамдарда терең дами алмайды. Сонымен бірге, адамзат қауымдастықтары өскен сайын, олардың бір-біріне ықпалы күшейе түседі - ол не әскери қақтығыстар арқылы, не сауда-өнеркәсіп қатынастарының күшеюі арқылы жүреді. Бірте-бірте, әлеуметтік өзгерістердің маңызды себептері ретінде тұрақты түрде жинақталып, күрделілене түсетін органикалық өнімдер - заттай, таза рухани өнім бола бастайды.

Спенсердің ойынша, қоғамдардың өсуі кейде бірге, кейде бөлек болатын екі процесс есебінен жүреді: (1) қоғам мүшелерінің жәй көбеюі олардың санының өсуіне алып келеді - өсудің ішкі факторы немесе (2) түрлі жеке, дербес топтардың үлкен топтарға бірігуі арқылы. Спенсердің ойынша екінші процесс кеңінен таралған, себебі алғашқы қауымды қоғамдық топ жәй көбею арқылы ешқашан санын өсіре алмайды. Әдетте, үлкен қауымдастықтар шағын топтардың аса ірі (кейде ерікті түрде, кейде мәжбүрлеп, күшпен) топтарға бірігуі жолымен құрылады да әдетте бұдан эволюция процесі тек ұтатын болады.

Сайып келгенде, адамдар белгілі бір ортақ жетістіктерге жету үшін әлеуметтік құрылымдарға бірігеді. Бір қоғамның екіншісінен айырмашылықтарының бірі ретінде осынау ортақ мақсаттарға жету жолында адамдардың бірігуі ерікті бола ма, әлде мәжбүрлі бола ма. Мұндай айырмашылық, Спенсердің ойынша қоғамның қарама-қайшы екі типін “әскери” және “өнеркәсіптік” типін айқындайды. Конт та осындай қарама-қайшылықты көрсеткені мәлім. Алайда Конт әскери қоғамды - өткен кезең, әлеуметтік эволюция деңгейі өнеркәсіптік қоғаммен салыстырғанда төмен болса, ал Спенсердің ойынша, әскери қоғам белгілі бір жағдайда қайта-қайта пайда болып отыруы мүмкін. Қоғамның “әскери” және “өнеркәсіптік” түрлерінің қарама-қайшылығы екі типтік қоғамның интегралдық сипаттамасы салдарынан ғана пайда болмайды, оның жеке бөлшектерінің дамуының ерекшеліктеріне байланысты болып, күрделі әлеуметтік тенденцияларды бейнелейді. Сонымен қатар, кез келген қоғамды оның билеуші ортасы ұстанған агрессиялық ниеттеріне қарап әскери типке жатқызуға болмайды. “Әскери қоғамда әскер - жұмылдырылған халық, ал халық - дем алушы әскер, сондықтан мұнда әскер мен халықтың құрылымы бірдей болады.

Спенсердің ойынша, әлеуметтік организм үш негізгі органдар жүйесіне бөлінеді: реттеуші (басқарма), өндірістік (қолдаушы) және реттеп-таратушы (байланыс жолдары, көлік, сауда, т.б.). Реттеуші жүйеге талдау жасау кезінде ол әлеуметтік бақылау механизмдеріне басты назар аударады; алайда, сонымен бірге ол тек саяси басқарманы қарастырады. Сайып келгенде, оның ойынша, бүкіл әлеуметтік бақылауды үрей мен қорқыныш билейді. Саяси бақылау мен мемлекеттік билік тірілерден үрейленсе, діни бақылау - шіркеу билігі өлілерден үрейленді. Осы екі әлеуметтік институт алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген қарапайым түрінде қалыптасып, біртіндеп дами түскен. Ал адамдардың күнделікті қам-қарекетін алатын болсақ, оларды әлеуметтік бақылау “салтанатты” институттар арқылы жүзеге асырылып, тиімді функциялар атқарады.

Спенсердің философиялық-этикалық көзқарастар жүйесінің негізгі ерекшеліктерінің бірін алсақ, ол дербес құндылық болып табылатын индивид еркіндігі идеясын жақтаушы болған. Оның ойынша, қоғам индивидтер үшін өмір сүреді. Қоғамның қарқынды дамуының шарты индивидтердің барлығына тең еркіндік принципінің бекітілуі болып табылады. Ол тек басқа индивидтердің еркіндігін, қоғамның барлық мүшелері мен әлеуметтік сатыларға саяси шешім қабылдауда тең ықпал етуді, сонымен бірге еркін бәсекелестікті қамтамасыз ету мүмкіндіктерімен ғана шектелуі керек.

Осы ойларға сәйкес Спенсер социализмнің жарамсыз екендігін айтады, мұндай құрылым оның пікірінше, өзінің кез келген формасында құлдықты білдіреді. Құлға тән қандай белгілер бар? Ең алдымен, ол өз еркінсіз, мәжбүрлеу арқылы жұмыс істейді, бұл жерде оның иесі адам ба, әлде мемлекет пе бәрібір. Егер ол өзінің бүкіл еңбегін қоғамға беріп, ал өзі қоғам тағайындаған нәрсені ғана алса, онда ол - қоғамның құлы. Спенсер социализмнен әділеттік позиция тұрғысынан да, таза пайдақорлық түсінік тұрғысынан да бас тартты. Оның ойынша қоғамда социалистік тәртіп орнату әскери деспотизмнің қатаң формасының орнауына алып келеді. “Менің социализмнен бас тартуым, - дейді ол, - оның орнауы күшті мемлекеттердің дамуын тоқтатып, әлсіз мемлекетті әлсіретіп жібереді деген тұжырымға негізделеді. Әлеуметтік өмір орнату арқылы адам табиғатының баяу дамуынан басқа ешнәрсе де жақсы өзгерістер жасай алмайды”.

Спенсер социализмнің қынжыларлық салдарын көре біліп, адамзат үшін оны үлкен бақытсыздық деп санады. Сонымен қатар социализмнің сөзсіз пайда болатынын айтты - оған қазіргі қоғамдардың даму тенденциясы осылай көрінді. Спенсер 1903 жылға дейін өмір сүрді және оның батыс қоғамдарын социализм жолына түсуіне итермелеген қоғамдық қозғалыстар қуатының күшеюін өз көзімен көру мүмкіндігі болды.

Спенсер социологиясының ерекше белгісі дарашылдықты әлеуметтік жүйе эволюциясының органикалық үлгісімен үйлестіру болды. Биологияның табиғи сұрыпталу теориясының ықпалымен Спенсер әлеуметтік эволюцияны түсіндірудің екі түрлі нұсқасын қолданады. Бірінішісінде, ол әлеуметтік жүйелер организмдер сияқты өзінің қоршаған ортасына ішкі саралануы мен интеграция процесі арқылы бейімделеді. Екіншісінде эволюциялық прогресс қарапайым біртекті “әскери” қоғамнан күрделі гетерогенді индустриалды қоғамға өтеді.

Спенсер өзінің социологиясынан шығарған саяси доктринасының мәні мынада: әлеуметтік жоспарлау, әлеуметтік ауқаттылықты орталықтандыру және қоғамдық процестерге мемлекеттің араласуы индустриалдық қоғамда жеке бостандықты қамтамасыз ететін әлеуметтік эволюция мен прогреске кедергі келтіреді. Спенсердің социологиясын “неғұрлым бейімділердің тірі қалуы” принципімен және социал-дарвинизммен үйлестіреді, алайда оның өзі бәсекелестік күрес тек ертедегі әскери қоғамдарда үстемдік еткен деп санады. Дамыған индустриалды қоғам ынтымақтастыққа, ой-пікірге және альтруизмге жүгінеді.

Ғылымға қазіргі мағынасындағы “эволюция” терминін енгізгеннен басқа Герберт Спенсер жалпы ғылыми социологиялық парадигманың қалыптасуына қандай жаңалықтар енгізді? Біріншіден, Спенсер қоғамдық құбылыстарды талдауда эволюциялық тәсіл қолданды. Екіншіден, ол эволюция идеясын тек жануарлар-өсімдіктер әлемі мен қоғамға ғана қолданбай, сонымен бірге органикалық емес табиғатқа да қолданылатынын көрсетті - бұл идея геологияда жақсы дамыды. Ал үшіншіден, эволюциялық тәсілге сүйене отырып, Спенсер Еуропада жаңа заманнан бері қалыптасқан прогресс өлшемдері жөніндегі түсінікті қайта қарастырып, социологияның ғана емес, сондай-ақ жүйелі талдаудың қалыптасуына да маңызды рөл атқарған прогресс-эволюцияның өзіндік тұжырымдамасын жасады.

Кеңес дәуірінде қоғамдық ғылымның дамуында Спенсердің еңбектері орыс тілінде басылмады; оның идеялары және тіпті аты да әлеуметтік-саяси пәндердің бағдарламаларынан алынып тасталды. Бұл бір жағынан заңдылық болып табылады: өйткені, оның идеялары большевиктердің “әлеуметтік инженерияға” сүйенген қоғамды қайта орнату жобаларына қайшы келді. Әрине, аса көрнекті оның ағылшын социологының творчествосында барлығы бірдей, бәрімен келісуге болады дей алмаймыз, алайда Спенсерсіз, оның идеяларынсыз әлеуметтік ғылымның кедейленіп қалатынын мойындау қажет.

Вильфредо Парето

Вильфредо Парето (Wіlfredo Pareto) (1848 - 1923) - итальян экономисі, социолог. 1848 жылы 15 шілдеде Парижде өзінің либералдық және республикалық көзқарастары үшін Генуядан кетуге мәжбүр болған итальян маркизінің отбасында туған. 1858 жылы Паретоның отбасы Италияға оралады. Мұнда ол классикалық гуманитарлық және техникалық білім алады. Туринде политехникалық мектепті бітірген соң 1869 жылы “Қатты денелердегі тепе-теңдіктің іргелі принциптері” деген тақырыпта диссертациясын қорғайды. Тепе-теңдік түсінігі оның бұдан кейінгі экономикалық және социологиялық еңбектерінде маңызды орын алатынын ескерер болсақ, бұл тақырып нысана ретінде қабылданды. Бірнеше жылдар бойы ол темір жол мекемесі мен металлургиялық компанияда маңызды қызметтер атқарды. 90-жылдары ол саясатқа араласуға талпынас жасайды, бірақ онысы сәтсіз болады. Осы кезде ол публицистика және классикалық мәтіндерді оқумен және аударумен айналысады. 90-жылдардың бірінші жартысында Парето экономикалық теория және математикалық экономика саласынан бірқатар зерттеулер шығарады. 1893 жылдан өмірінің соңына дейін ол Швейцарияда Лозанна университетінде атақты экономист Леон Вальрасты алмастырып, саяси экономия профессоры болды. Парето өмірінің соңғы жылында Италияда фашистік режим орнайды. Бұл режимнің кейбір қайраткерлері өздерін лозанндық профессордың шәкіртіміз деп есептеді. Осыған байланысты 1923 жылы оған Италия сенаторы атағы беріледі. Парето бұл режимге ұстамды қолдау көрсете отырып, оны либералды болуға және академиялық еркіндіктерді шектемеуге шақырды. Парето 1923 жылы 19 тамызда өмірінің соңғы жылдарын өткізген Селиньяда (Швейцарияда) қайтыс болды.

Паретоның алғашқы ғылыми еңбектері экономикаға арналған. Экономист ретінде ол ғылым тарихында елеулі орын алады. Ол монополистік нарық, табыстарды бөлу, эконометрияның қалыптасуын зерттеуге маңызды үлес қосты. Алайда біртіндеп ол адамның homo economіcus ретіндегі түсініктердің жеткіліксіз және дәл еместігін түсінеді. Өз кезегінде бұл түсіну оның адамның рационалистік тұжырымдамасына теріс көзқарасымен байланысты. Адамның дәл және толық үлгісін іздестіру барысында Парето социологияға жүгінеді. Бұл жүгіну кешірек болады, себебі бұл кезде ол белгілі ғалым еді. Мұнысы Паретоның жанры бойынша социологиялық емес еңбектерінен байқалады, олар мыналар: “Саяси экономия курсы” (1896 - 1897), “Социалистік жүйелер” (1902) және “Саяси экономия оқулығы” (1906). Паретоның социологиялық тұжырымдамалары бейнеленген ең ірі шығармасы “Жалпы социология трактаты” (1907 - 1912).

Паретоның социологиялық дүниетаным бастаулары, жан-жақты экономикалық тепе-теңдік теориясының авторы Леон Вальрастан басқа Н.Макиавеллидің әлеуметтік дарвинизмі мен түйсік психологиясы, Г.Лебен мен Г.Тардтың итальяндық қылмыстық мектебі, француз философы Жорж Сорель мен оның зорлық пен әлеуметтік миф теориясы, итальяндық саяси ойшыл Гаэтано Москаның қоғамды басқарушылар мен бағынушыларға бөлу теориясы.

Паретоның ғылыми творчествосын зерттеушілер бір ауыздан оның социологиялық көзқарастарының қалыптасуына оның құндылықты бағыт-бағдарының түбегейлі өзгеруінің ықпалын ерекше атап көрсетеді. Алғашында ол демократиялық, либералды және гуманистік көзқарастардың жақтаушысы болған. Бірақ, кейін, шамамен 1900 жылдары өз заманындағы Италияның саяси өмірін бақылай отырып, Парето өзінің жас кезіндегі мұраттарынан көңілі қалады. Парето үнемі түрлі саяси, моральдік, метафизикалық ілімдерді сынай отырып, өз заманының демократия (ол оны “плутодемократия” деп атайды), еркіндік, гуманизм, ынтымақ, прогресс, теңдік, әділеттілік сияқты сан алуан әлеуметтік мұраттарын “әшкерелейді”. Социология ғылымының өзі Парето үшін әлеуметтік мұраттарды әшкерелеу құралы болды. Осындай әлеуметтік ғылымның алатын орнына көзқарасы Паретоны Маркс, Гобино немесе Гумплович сияқты ойшылдарға жақындата түседі. Олардың ойынша, “әдемі сөздің артында ажарсыз шындық жасырынған” деп, идеяларды төмендетуге тырысты.

Жоғарыда айтылғандардан кейін Паретоның адамзат табиғаты жөнінде жоғарғы пікірде емес екендігін байқауға болады. Оған өзінен бұрынғы Н.Макиавеллидің “Билеуші” еңбегінде адамдар жайында “олардың тұрақсыз, алдау мен арбауға бейім, пайдақор”деген ұстанымы өте жақын болды.

Паретоның философиялық антропологиясы адам өз іс-әрекеттерін ойлап барып жасайды деген түсінікке негізделген адамның рационалистік үлгісіне қарсы бағытталған. Оның көзқарасы бойынша, адам, керісінше, алдымен істейді, кейін, post festum, өзінің істеген әрекеттеріне дәйектемелер ойлап тауып, оларды түсіндіруге, ұтымды етуге тырысады. Бұл позиция З.Фрейдтің рационализацияны психологиялық қорғану механизмінің бірі ретіндегі тұжырымдамасына жақын болып келеді.

Парето өзінің социология түсініктемесін қасаң қағидалы түсініктемеге қарсы қояды. “Осы уақытқа дейін социология қасаң қағида ретінде түсіндіріліп келді. Конттың өзінің философиясында берген “позитивті” анықтамасы бізді адастырмауы керек, оның социологиясы Боссюэның “Жалпы тарих жөніндегі ойлары” сияқты қасаң қағидалы болып келеді. Бұл әр түрлі діндер, сонда да ол дін болып табылады; және діннің осындай түрін біз Спенсердің, Грифтің, Летурноның және т.б. шығармаларынан табамыз. “Қасаң қағидалы”, “гуманитарлық”, “метафизикалық” социологияға қарсы тәжірибелік социология нағыз ғылыми болып табылады. Мұндай болу үшін социология “логикалық-тәжірибелік” көзқарастарға негізделуі керек. Бұл көзқарас ғылыми дәлелдеменің негізін бақылау, тәжірибе және солардан құрылған логикалық ой-қорытындылар қалайды дегенді білдіреді. Егер метафизика абсолюттік принциптерден нақты фактілерге қарай жүрсе, тәжірибелік ғылым нақты жағдайлардан абсолюттік принциптерге қарай емес (мұнда олар болмайды), тек жалпы принциптерге қарай жүреді, сосын бұл ғылым олардың басқаларға тәуелділігін орнатады, сөйтіп шексіз жүре береді. Сонымен бірге жалпы принциптерді жай болжам ретінде қарастыру қажет, “олардың мақсаты - бізге фактілердің синтезін тануды қамтамасыз ету, оларды теория арқылы байланыстырып, қорытынды шығару. Теориялар, олардың принциптері мен дедукциясы фактілерге бағынып, фактілерді дұрыс көрсету ақиқаттылығынан басқа өлшем жоқ”.

Логикалық-тәжірибелік тәсіл заттардың “мәні” жөнінде, олардың арасындағы “қажетті” байланыстар жөнінде білім бермейді. Бұл тәсіл тек ықтимал білім береді; мұнда орнаған заңдар бізге белгілі кеңістіктік-уақыттық шектеулермен шектелген, кейбір біртекті байланыстар болып табылады.

Тіпті формальді логика заңдары да осылай түсіндірілуі керек. Мысалы, белгілі силлогизм: “Барлық адамдар о дүниелік; Сократ адам; демек Сократ о дүниелік”, - тәжірибелік көзқарас тұрғысынан былай болуға тиіс: “Біз танып білген адамдардың бәрі қайтыс болған; Сократтың біз анықтаған белгілері арқылы ол осы адамдар санатына жатады; демек Сократтың өлуі әбден мүмкін”. Егер де формальді логика заңдарының осындай ықтималдық сипаты болады десек, онда мұның социологиялық заңдарға қатысты болары сөзсіз.

Паретоның әлеуметтік мінез-құлық теориясының негізі адамдардың іс-әрекетін логикалық және логикалық емеске бөлуден құралады.

Социологиялық талдау бірлігі болып табылатын “іс-әрекет” түсінігіне жүгінудің өзі ХІХ - ХХ ғасырлардың социологиясына тән болған. Біз оны Макс Вебердің психологиялық социологиясынан да кездестіреміз. Ол социологтардың қызығушылықтарының әлеуметтік макродүниеден әлеуметтік микродүниеге ауысуын білдірді. Парето макроәлеуметтік жүйелердің, жаһандық қоғамдар мен үлкен әлеуметтік топтар мәселесіне назар аудармай қалған жоқ, бірақ оның социологиялық теорияларының негізі адамдар іс-әрекетінің сан-алуан түрлеріне талдау жасау болып табылады.

Парето үшін логикалық және логикалық емес іс-әрекеттерін айырудың негізін олардағы субъективті және объективті жақтарының мақсаты мен амалдарының қарым-қатынасы құрайды. “Мақсатқа сәйкес амалдар болып табылатын және осы мақсатпен логикалық түрде бірігетін әрекеттер бар. Сондай-ақ мұндай белгісі жоқ басқа әрекеттер де бар. Әрекеттердің бұл екі түрі оларды объективті не субъективті жағынан қарастыруымызға байланысты ерекшеленеді. Субъективті жағынан адам әрекеттері бірінші түрге жатады. Мәселен, грек теңізшілері үшін Посейдонға құрбандық шалу мен қайық есу теңізде жүзудің бірдей логикалық тәсілі болды”.

Аталған ерекшелікті түсіну үшін субъективті көзқарас жеткіліксіз, басты мағынаны объективті өлшемдер ұстанады. Оларды қалай табуға болады? Парето былай жауап береді: “...Біз “логикалық әрекеттер” деп операцияларды орындайтын субъектіге қатынасы бойынша өз мақсатымен бірігетін операциялар ғана емес, сонымен бірге кең таным-білімге ие болғандар да, яғни, жоғарыда айтылған субъективті және объективті мағынаға ие болған әрекеттер деп атаймыз. Басқа әрекеттер “логикалық емес” деп аталады және “логикаға қарсы” дегенді білдіреді.

Логикалық іс-әрекеттер саласы - ең алдымен, жаратылыстану ғылымдары, технология, кейбір әскери, саяси, құқықтық әрекеттер мен экономика.

Жалпы логикалық іс-әрекеттер сирек кездеседі, әлеуметтік өмірде логикалық емес әрекеттер басым келеді. Логикалық әрекеттер - пайымдауға, ал логикалық емес әрекеттер сезімге негізделеді. Алайда, соңғысына адамның таза түйсіктік әрекеттерінен бірге пайымдау да кіреді. Оның логикалық емес әрекеттердегі орны “логизацияда”, яғни осы әрекеттердің ұтымды болуында: себебі адамдар өздерінің логикалық емес әрекеттерін логикалық деп көрсетуге тырысады. Бұл мақсатқа әр түрлі метафизикалық, діни, моральдік, саяси, сонымен қатар жалған ғылыми теориялар қызмет етеді. Бұл теориялардың таралуына олардың логикалық құндылығы мен дәйектілігіне тәуелді емес, оның себебі олардың санаға емес, сезімге негізделуіне байланысты.