Неміс ағартушылығы

Классикалық неміс философиясы қоғамдық теорияның дамуында үлкен рөл атқарды. Өткен доктриналарды сын тезінен өткізе отырып, неміс философтары теориялық таным методологиясын жүйелі түрде зерттеуге кірісті. Бұл тенденция классикалық неміс идеализмі өкілдерінің еңбектерінде неғұрлым толық жүзеге асты.

Неміс ағартушылығының көрнекті өкілі Иммануил Кант (1724 - 1804) болды. Оның творчествосынан жаратылыстану мәселелері мен жалпы “метафизикадан” адам мәселесіне дейінгі белгілі бір эволюцияны байқауға болады. Өзінің қоғамдық көзқарастарын ол алғашында шағын мақалалар топтамасында көрсетті, оған “Жалпы тарих идеясына дүниежүзілік-азаматтық көзқарас” және “Мәңгілік дүние” еңбектері кірді. Ал кейін “Әдет-ғұрып метафизикасы” (1797) трактатында тұжырымдады.

Адамның мінез-құлқы мәселелерін қарастыра келе, Кант долбарлы идеяларға басты назар аударады. Оның пайымдауынша, егер табиғатты тануда “ақиқаттың қайнар көзі тәжірибе болса”, онда адамгершілік заңдарын адамдар арасындағы қатынастардан шықты деуге болмас еді. Сондықтан мораль мен құқықтың жаратылыстану ғылымдарына ұқсас ғылыми теориясын құру мүмкін емес. Ақыл-ой тұрғысынан алғанда, моральдік философияның мақсаты - адам өзінің эмпирикалық тіршілігінде ұстанатын мінез-құлықтың жалпы ережесін көрсету.

Кант қарастырған сыни рационализм методологиясының XVІІІ ғасыр ағартушылары қарастырған рационалистік тұжырымдамалардан біршама ерекшелігі бар. Кант алдымен олардың адамның ақыл-ойына берген түсініктемесімен келіспейді. Оның көзқарасына сәйкес, ақыл-ой адамның ерекше қасиеті ретінде толығымен жеке адамда емес, тұтас адамзатта - бірін-бірі үздіксіз алмастырып отыратын ұрпақтар легінде дамиды. Оның доктринасында ағарту алғаш рет бүкіл әлемдік-тарихи процесс мәніне ие болды, осы процесс барысында адам мәдениет прогресі арқылы табиғатқа тәуелділігінен арылып, еркіндік алды. Кант сондай-ақ мәдениеттің жетілуіне адамдардың барлық ұрпақтары қатысады, бірақ олардың көпшілігі адамзат дамуының жалпы жолдарын түсінбей, өз мақсаттарын ұстана отырып, ойланбай әрекет етеді деп көрсетті. Осыдан келіп парасаттылық дегеніміз тәжірибені тұжырымдау емес, мәдениеттің өскелең нәтижесі деген қорытынды шығады.

Осы идеяларды негіздеу - әлеуметтік заңдардың, әсіресе адамдардың субъективті ниеттері тарихтағы объективті нәтижелерге сәйкес келмейді дейтін ерекшелігін үйрену жолында аса ірі алға жылжу болды. Канттың пікірінше, адамгершілік және құқықтық заңдардың көзі адамдардың ақыл-ойы немесе еркін ерік-жігері болды. Ойшылдың ойынша, адам өзінің бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін түсінген жағдайда ғана моральдік тұлғаға айнала алады. Барлық адамдар өзара тең болғандықтан, әр индивидте басқа индивид үшін абсолюттік адамгершілік құндылық болады.

“Әдет-ғұрып метафизикасында” табиғи құқықтың өзіндік анықтамасы берілген. Руссоның жолын қуған Кант объективті құқық болмайтын гипотетикалық табиғи күйдің тұжырымдамасын ұстанды. Адамның өзінде о бастан-ақ бір ғана құқық - парасаттылықты таңдау еркіндігі болды. Бұдан адамдардың мынадай бөлінбейтін моральдік қасиеттері шығады: ол теңдік, өз ойларымен бөлісу қабілеттілігі және т.б. Мемлекетке дейінгі күйде адам субъективті табиғи құқыққа ие болды, соның ішінде меншік құқығы, бірақ ол индивидтің табиғи күшінен басқа еш нәрсемен қамтамасыз етілмеген. Мұндай субъективті өкілеттердің жиынтығын үстемдік етуші дәстүрге қарама-қарсы Кант жеке құқық деп атады. Оның пікірінше, жеке құқық көпшілікке арналған заңдар бекітілген мемлекетте ғана шынайы құқықтық және кепілдемелік сипатқа ие болады.

Әлеуметтік-саяси құбылыстарды түсіндірудегі долбарлы көзқарас принципіне сәйкес Кант мемлекеттің пайда болуы жөніндегі мәселені шешуден бас тартты. Осы арқылы ол табиғи құқықтар тұжырымдамасына сәйкес мемлекеттің келісім арқылы орнауы бұрын да болған және болашақта идеалды саяси биліктің құрылуына негіз болатын қарама-қайшылықты жоюға ұмтылады. Канттың ойынша алғашқы келісім ойша құрылады, ол қоғамдағы феодалдық-абсолюттік құрылымды өзгерту қажеттілігін негіздеуге арналған.

Кант құқықтық мемлекет жөніндегі осы заманғы ілімдердің негізгі идеялары мен принциптерін тұжырымдады. “Әдет-ғұрып метафизикасында” мемлекетті құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдардың жиынтығы деп көрсетті. Мұнда мемлекеттің басты белгісі ретінде заңның үстемдік құруы аталады. Сонымен бірге Кант қазіргі нақты мемлекеттер жайында емес, “идеядағы, яғни таза құқықтық принциптерге сәйкес өмір сүруге тиісті мемлекет” жайында айтып отырғандығын нақтылай түседі.

Тұрақты құқықтық тәртіпке кепілдеме беруші мемлекет қоғамдық келісім мен халық егемендігі бастамалары негізінде құрылуы тиіс. Руссо сияқты Кант та, егер заң шығару билігін халық жүзеге асыратын болса, онда барлық азаматтарға тең құқықтар берілер еді деп есептейді. Философтың ойынша, азаматтарды бақытты етуді ойлау мемлекеттік биліктің міндетіне жатпайды. Осы позициялар тұрғысынан ол мемлекеттік билікті үш басты органға бөледі - заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкімет) және қорғаушы (сот). Кант үшін мемлекетті құру жолында билікті бөлу мен субординация жүйесі басты орын алды.

Канттың қоғамдық-саяси көзқарастары әлі күнге дейін басты назарға алынып, зерттеліп, талқыланып, пікірталас тудыруда. Канттың философиясы адам мен құқыққа құндылықты жақындатып зерттеумен байланысты. “Екі нәрсе біздің жанымызды әрдайым жаңа таңданыстар мен ізгілікке толтырады, деп жазды Кант. Біз оларды қаншалықты жиі ойымызға алып, толғансақ, олар да соншалықты биікке көтеріле береді. Бұл - біздің үстіміздегі жұлдызды аспан әрі біздің санамыздағы моральдік заңдар. Адамға мақсат ретінде қарау керек, себебі әр адам еркін ерік-жігер мен адамгершілік заңдарын таратушы болғандықтан, ол ғарыш сияқты, соншалықты үлкен әрі шексіз болып табылады. Осыдан барып, жеке тұлғалардың қоғамдық болмысының шарты ретінде және барлығына тең еркіндікті қамтамасыз ету тәсілі ретінде құқыққа деген көзқарас қалыптасады.

Кант философиясының осы қағидасы ХІХ ғасырдың екінші жартысында тұлғаны әлеуметтік қауымдар мен заңдылықтарға бағындыратын социологиялық тұжырымдамалар кең тарала бастаған кезде оны танымал етті.

Гегельдің (1770 - 1831) ұлы еңбегі мынада: ол тұңғыш рет бүкіл табиғи, тарихи және рухани әлемді процесс ретінде қарастырып, оның үнемі қозғалыста, өзгерісте, қайта құрылып даму үстінде болатынын көрсетіп және осы қозғалыс пен дамудың арасындағы ішкі байланысты ашуға талпыныс жасады. Гегельдің бүкіл әлеуметтік философиясынан заңды прогрессивті даму идеясы көрініп отырады. Тарихи дамуды “әлемдік рухтың” өзіндік ашылуы ретінде түсіне отырып, ол тарихты мәні - еркіндік санасындағы прогресс деп дәлелдеді.

Гегель философиясының маңыздылығы - онда диалектикалық дүниетаным мен оған сәйкес диалектикалық зерттеу тәсілінің жүйелі түрде берілгендігінде. Гегель диалектикасының негізінде түрлі дамудың, мейлі табиғат болсын, қоғам болсын, адам ойлауының болсын, қайнар көзі - өздігінен даму болып табылатын идеалистік түсінік жатыр.

Неміс философының аса күрделі және мазмұнды еңбегінің бірі “Рух феноменологиясы” (1806) Гегельдік жүйеге өзіндік кіріспе болып табылады. Мұнда ол субъект пен объект қайшылықтарын қарастыратын жеке сана көзқарасын жеңіп шығу мақсатын алға қояды. Бұл қайшылықты сананың үдемелі дамуы жолымен жеңуге болады және бұл даму барысында жеке сана адамзаттың өзінің тарихи жолында өткен барлық кезеңдерден өтуі тиіс болатын. Сонымен, Гегель өзінің басқа да көптеген классиктердің университеттік білім алған замандастары сияқты тарихи білімнің бай қазынасына философиялық мән және философиялық түсінік береді. Сөйтіп, ол белгілі бір мағынадағы сатыны ұсынады, бұл саты бойынша әрбір жеке адам адамзат жинаған рухани тәжірибеге, әлемдік мәдениетке араласып, қарапайымнан философиялыққа дейін көтерілуге мүмкіндік алды. Осы сатыда кез келген индивид, данышпан болмаса да, дүниеге және өзіне әлемдік тарих, субъект пен объект, “сана” мен “зат” арасындағы қайшылықтар болмайтын, абсолюттік теңдік және ойлау мен болмыс үйлестігі болатын “әлемдік рух” тұрғысынан қарай алады.

Мән мен құбылыс бірлігі жөніндегі диалектикалық қағида тұрғысынан Гегель Канттың “өзіндік затты” тануға болмайтындығы жайындағы ілімін қабылдамады; табиғатта танып білуге кедергі болатын заттар жоқ деп есептеді. Әлемнің саналы дамуы - Гегель философиясының негізгі тақырыбы. Біздің назарымыздағы кез келген объектіні тек оның пайда болуы мен дамуы тұрғысынан түсінуге болады. Бүкіл әлемдік даму өзінің негізінде абсолюттік идеяның дамуымен себепті байланысты және үш негізгі кезеңге бөлінеді: шығыстық, антикалық және германдық.

Гегель қоғамды әлеуметтік реализм рухы тұрғысынан түсіндіріп, оның өзі мүшелерінен тәуелсіз, өз заңдары бойынша дамитындығын айтады. Адам еркіндігінің даму сатыларын қарастыратын әлеуметтік құрылымды Гегель үш түрге бөледі: отбасы, азаматтық қоғам және мемлекет.

Гегельдің ілімі бойынша азаматтық қоғамға жеке меншіктің негізінде құрылатын қатынастар, сонымен қатар қоғамдық тәртіпті сақтаушы заңдар мен мекемелер (сот, полиция, бірлестіктер) кіреді. Гегельдің айтуынша азаматтық қоғам үш топқа бөлінеді: жер иеленуші (дворяндар - мұраға қалған иеліктер мен шаруашылықтардың меншік иесі), өндірістік (фабриканттар, саудагерлер, қол өнер иелері) және жалпы (шенеуніктер).

Азаматтық қоғам индивидтердің, олардың бірлестіктері мен таптар мүдделерінің әр түрлілігі салдарынан заңдар мен соттардың болуына қарамастан қоғамда пайда болатын әлеуметтік қайшылықтарды үнемі қадағалап отыра алмайды. Бұл үшін одан жоғары тұратын саяси билік - мемлекет құрылуы тиіс. Гегель қоғамдағы түрлі әлеуметтік антагонизмдерді тек құқықтық жолдармен жою мүмкін емес екенін түсіне отырып, қоғамдағы келісім мәселелерін саясат тәсілдерімен шешуді ұсынады. Оның ілімінде мемлекет рухани тұтас нәрсе (идеялық-саяси бірлік) ретінде көрінеді де, онда құқықтық азаматтық қоғамда орын алатын қайшылықтар болмайды. Гегель мемлекеттің объективті және субъективті жақтарын ашып көрсетеді.

Объективті жағынан, мемлекет жария билік ұйымы болып табылады. Мемлекеттік құрылым туралы ілімінде Гегель конституциялық монархияны жақтап, демократия идеяларын сынайды. Дұрыс құрылған мемлекет, оның ойынша, биліктің үш түріне ие болады: заң шығарушы, үкімет және князь билігі (биліктер төменнен жоғарыға қарай саналған). Билікті бөлу принципін қолдана отырып, Гегель сонымен бірге, олардың бір-біріне қайшы келуіне жол берілмеуін атап көрсетеді. Биліктің жекелеген түрлері тұтас, бөлінбейтін билікті құруы керек. Оның жоғарғы көрінісі монархтың билігі болады.

Заң шығару мәжілісі, Гегельдің ойынша, түрлі топтар өкілдерінен құрылуы тиіс. Жоғарғы палатасы мұрагерлік принципі бойынша дворяндардан құрылады, төменгі палатасы - депутаттар палатасы - бірлестіктер мен серіктестіктердің азаматтарынан сайланады.

Азаматтардың заң шығарушы органды құруы - үкіметке әр түрлі топтардың мүдделерін жеткізу үшін қажет. Мемлекет басқаруда шешуші рөл үкімет билігін жүзеге асыратын шенеуніктерге беріледі. Жоғарғы мемлекеттік шенеуніктер түрлі тап өкілдеріне қарағанда, мемлекеттік мақсат-мүдделерді терең түсінеді. Шенеуніктік бюрократияны дәріптей отырып, Гегель оны “заңдылық тұрғыдан алғанда” мемлекеттің басты тірегі деп атады.

Князьдік билік мемлекеттік механизмді біртұтас етіп біріктіреді. Философияның сөзімен айтқанда көркейген монархияда заң басқарады, ал монарх “менің айтқаным болады” деп қана отырады.

Субъективті жағынан мемлекет рухани қауымдастық (организм) болып табылады, оның мүшелері патриотизм рухы мен ұлттық бірлікті санасына сіңірген. Гегель мұндай мемлекеттің негізі дін формасындағы халықтық рух деп есептейді. Біз мемлекетті жердегі құдай ретінде құрметтеуіміз керек, деп жазды ол. Мемлекет - құдайдың дүниедегі салтанатты шеруі.

Гегель бұдан бұрынғы екі ғасырдағы философ-рационалистерге қарағанда, қоғамды адамдардың саналы іс-әрекеттінің жемісі деп есептемейді. Ол адамдардың мақсаты мен ұмтылыстарының және олардың іс-әрекетінің шынайы әлеуметтік нәтижелерінің арасында үлкен айырмашылықтардың бар екендігін көрсетеді. Ұлы философтың қоғамдық-саяси доктринасының методологиясы мен теориялық мазмұны әлеуметтік ойдың дамуына ұзақ уақыт терең ықпал етті. Гегельдің өз заманындағы қоғам мен мемлекетке көзқарастарының ескіруіне қарамастан, оның азаматтық қоғамның дербестігі туралы, қоғамдық құрылымның еңбек бөлінісіне тәуелділігі туралы пікірлері социологияның дамуында үлкен орын алады.

Орытынды

Сонымен, біз әлеуметтік ілімнің ежелгі заманнан ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі эволюциясын қарастырдық. Жалпы, ежелгі ағартушылық кезеңде дамыған әлеуметтік ілім мынадай бірқатар елеулі шектеулермен және кемшіліктермен сипатталады:

- басым болған идеологиялардың үстемдігі;

- түрлі жағдайларда немесе құбылыстарды дәлелдеуге нақты эмпирикалық логикалық дәйектер жетіспеген кезде құдыретті күшке және өзге де дәлелденбеген нәрселерге жиі жүгінуі ол кездің білімі барлық қағидалар мен тұжырымдардан қатаңдықты, логикалық үйлесімділікті және дәйектілікті талап ететін ғылыми өлшемдерге жауап бере алмады;

- қоғамның қазіргі күйін емес, оның болашағын суреттеу;

- әлеуметтік құбылыстарды шешетін диалектиканың болмауы. Қоғам әлдебір сыртқы күштер арқылы біржолата реттеліп жасалған немесе керісінше, тәуелсіздердің ыңғайы мен қалауына толық бейімделген қауым ретінде қабылданды. Қоғам қолдамаған кейбір өте сирек болатын әлеуметтік тенденциялар заңды процесс ретінде емес, әлдебір тұрақты сурет немесе билеушілердің шексіз зорлық-замбылығының жемісі ретінде қарастырылды.

- Жалпы теориялық тұжырымдардың шынайы өмірден қол үзуі қатаң бақылаулармен басқа да объективті ғылыми рәсімдерге жүгінетін мәліметтердің жоқ болуы. Сондықтан мұндай әлеуметтік ілім абстрактілі сипат алды.

Социологияның дербес ғылыми пән ретінде бөлініп шығуы қоғамды тануда аталмыш шектеулер мен жетіспеушіліктердің орнын толтыруда пайда болған қажеттіліктермен тікелей байланысты. Қоғамды социологиялық жағынан зерттеу бірнеше шарттардың орындалуын талап етті.

Біріншіден, ол өзінің зерттеу объектісіне тікелей тәжірибелік ықпал етуден бас тартуы керек. Екіншіден, зерттеу сол заманның ғылыми қауымы социологияны ғылым ретінде есептеуіне мүмкіндік беретін белгілері - принциптермен, амал-тәсілдермен толықтырылуы тиіс болды. Басқаша айтқанда, социологияның қалыптасуы жөніндегі алғышарттардың бірінің пайда болуына қоғам идеясы мен қоғам туралы ғылым идеясының бірігуі әсер етті.

Социологияның ғылым ретінде қалыптасуының келесі бір алғышарты әлеуметтік детерминизм түсінігі болып табылады. Бұл түсінік бойынша қоғамды былық пен зорлық-замбылық билемейді, керісінше, кеңістіктік және уақыттың реттелу, себеп-салдарлы байланыстары бір құбылыстардың басқа процестерге себепші болу шарттары билейді. Әлеуметтік заңдар идеясы социологияның қалыптасуы мен құрылуында маңызды орын алады. Осы идеяға сәйкес әлеуметтік құбылыстар табиғи құбылыстар сияқты туынды айла-шарғыларға көнбейді, олар едәуір мықты және тұрақты болып келеді, сондықтан оларды белгілі бір шекте және тек олардың өздеріне сүйене отырып басқаруға болады; оларға түсінуге оңай кеңістіктік және уақыттық реттелу тән. Мұның барлығы әлеуметтік құбылыстар жөніндегі ғылымның қажеттілігін айқындай түседі.

Белгілі бір мағынада, социология әлеуметтік дамуға жататын үш заңның белгіленуінен дамыды деп айтуға болады:

әлеуметтік даму бар және ол тұрақты және әмбебап сипат алады;

қиын кезең негізіне ғылыми білімнің өсуі жатыр, ол техника мен өндірістің дамуымен жүзеге асады;

қоғам өзінің дамуында жетіле түседі, яғни онда прогресс заңы әрекет етеді.

Соңғы заң алдыңғы екеуін белгілі бір мағынада қорытындылай келіп, социологияның қалыптасуының алғышарттары ретінде маңызды орын алады.

Әлеуметтік заң социологияның пайда болуымен бір мезгілде онтологиялық және эпистинологиялық негізін білдірді. Сонымен қатар әлеуметтік заңдарды танып білуде түрлі тәсілдердің болуын және пайда болуын дәлелдеу талап етілді. Жаңа ғылымды құру үшін оның методологиялық мәртебесін бекіту қажет болды. Социологияның қалыптасуы алдындағы кезеңде методологиялық жағынан алғанда, идеалды, эталонды ғылым бір уақытта ұтымды, эмпирикалық, тәжірибелік болып табылады. Дұрысын айтқанда, “табиғи”, ұтымдық-эмпирикалық және ғылыми білім бірін-бірі қайталайды.

Жоғарыда айтылған барлық идеялық алғышарттарды біріктіру ғылыми қауымдастықта болатын эталонды жалпы ғылыми өлшемдерге сәйкес социологиялық білімнің негізгі өлшемдерінің пайда болуына алып келді. Бұл қауымдастық және оның әлеуметтік ортасы жаңа ғылымды құру мүмкіндігі мен қажеттілігін сезінді. Ол ғылым өзіндік сананы қалыптастырып, “социология” деген атауға ие болды.

Көптеген ғалымдар мен әлеуметтік реформаторлар бұл кезде қоғам жайында ғылымның пайда болуын қоғамның жетілуімен байланыстырды. Олар жаңа ғылымның пайда болуын күтті және оны қалыптастыруға шақырды. Әрине, бұл жеткіліксіз еді. Жаңа ғылымды қалыптастыруға орасан зор күш-жігер талап етілді. Оны социологиялық ойдың пионерлері жүзеге асырды. Солардың арқасында социология өзінің жеке тарихы бар дербес ғылыми пән ретінде қалыптаса бастады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Култыгин В.П. Специфика социологического знания: преемственность, традиции и новаторство // СОЦИС. - 2000. - (8 - с. 3-7

История политических и правовых учений. - М., 1999. - с.43-50

Из книг мудрецов. Проза Древнего Китая. - М., 1987. - с. 74

Из книг мудрецов. Проза Древнего Китая., 1987. С. 79

Древнеиндийская философия. М., 1963

Большаков А.В., Грехнев В.С., Добрынина В.И. Основа философских знаний. - М., Общество. “Знание” России, 1996

История древней и средневековой зарубежной философии. - М., 1980. - с. 46

Давыдов Ю. Социальная философия Аристотеля // История теоретической социологии. - М., 1995. - т. 1. - с. 81

Там же

Аристотель. Политика // Аристотель. Соч.: В 4 т. - М., 1983. Т.4. - с. 378-379

Соколов В.В. Средневековая философия. - М., 1979

Антология мировой философии. В 4 т. - М., 1969. Т.1 ч. 2. - с. 728-729

Там же

Ибн Сина Абу Али, родился в Афшане около Бухары, известен под латинизированным именем Авицена - один из наиболее ярких представителей арабоязычного перипатетизма

Сагадеев А.В. Ибн-Сина. - М., 1985, - с.17

Шаймухамбетова Г.Б. Арабоязычная философия средневековья и классическая традиция. - М., 1979, - с.89-92

Абдель Рахман Ибн-Халдун - уроженец г. Туниса, север Африки

Фролов И.Т. Человек: Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир - эпоха Просвещения. - М., 1991. - С.202

Макиавелли. Государь: Сочинения. - М., 1998

Гофман А.Б. Семь лекций по истории социологии: Учебное пособие для вузов. - 5-е. Изд., испр. - М.: Университет, 2001. - с.11

Гоббс Т. Избранные произведения: В 2 т. - М., 1964. - т.2 - с.127

Григорьев С.И., Ростов Ю.Е. Начало современной социологии. - М., 1999. - с. 30-31

Локк Дж. Соч. в 3 т. М., 1985. - т.2. - с.223

Фролов И.Т. Человек: Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир - эпоха Просвещения. - М., 1991. - С.363

Гайденко П.П. Эволюция понятия науки (XVІІ-XVІІІ вв.). - М., 1987

Фролов И.Т. Человек: Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир - эпоха Просвещения. - М., 1991. - С.301

Западная теоретическая социология. - М., Санкт-Петербург, 1996. - с. 10-11

Руссо Ж-Ж. Рассуждение о происхождении и основаниях неравенства между людьми // Руссо Ж-Ж. Трактаты. - М., 1965

Монтескье Ш. О духе законов // Монтескье Ш. Избр. произведения. - М., 1955

Арон Р. Этапы развития социологической мысли. - М., 1993. - с.33

Тюрго А.Р. Последовательные успехи человеческого разума // Тюрго А.Р. Избр. филос. произведения. - М., 1937. - с.133

Яхьяев М.А. Мыслители нового времени. Философские очерки и философские портреты. Махачкала, 1996. - с. 25-27

Изложение учения Сен\Симона. - М.; Л., 1957. - с. 179-180

2-тарау. КЛАССИКАЛЫҚ СОЦИОЛОГИЯ ТАРИХЫ: