Фитотерапияның негіздері

Дәрілік өсімдіктердің түрлері бойынша жалпы қабылданған жіктеме жоқ. Әрбір фитотерапевт оны өзі үшін көп немесе аз вариациялармен және, әдеттегідей, толық емес құрады. Сонымен қатар ол, әсіресе практикалық дәрігерге қажет, өйткені осы науқас үшін оңтайлы дәрілік өсімдіктер жинағын таңдауға, олардың әрқайсысының жиынтық емдік әсеріне қосқан үлесін бағалауға, сол немесе өзге де өсімдіктердің жоқтығында баламалы ауыстыруға және т. б. мүмкіндік береді. Осының барлығы ғалымдарды (жеке тәжірибесі мен олардың құзіреттілігінің шектерінде) толық жіктеуді ұсынуға әкелді. Фитотерапевтер белсенділіктері тар спектр немесе әдеттегідей әсерлері бір түрлі, өнеркәсіппен шығарылатын, препараттардың таза әрекеттенуші бастауларымен әжептәуiр сирек пайдаланады. Айқын, ерекше ықылас өсімдік шикізатынан шығарылған қарапайым дәрі формаларына, сонымен бірге, әдетінше шөп жинақтарына бөлінеді. Бұл жағдайларда сыныптама олардың тағайындалу мағыналығы, жиын (тіпті бөлек өсімдіктердің) қасиеттерін болжау үшін әсіресе пайдалы болады. Дәрі өсімдіктерін пайдалануда, ортақ ережелерді назарға алу қажет[5].

Көрінген дәрілік өсімдік бөлек-бөлек химиялық сыныпқа, сынып астына, топтарға қарасты, бұл ретте әрбір топ бір емес, бір бірнеше әртүрлі дәрежедегі белсенді қосындылармен ұсынылған биологиялық белсенді заттың сомасын құрайды. Оның үстіне әр топтың заттары бір емес, көбіне бірнеше әрекет түрлеріне ие. Бұл, өсімдікке дәл өзіне тән фармакологиялық жинақ қасиеттерінің айқындылығының әртүрлі дәрежесін береді. Сондықтан, жиі бір өсімдік жіктеудің бірнеше бөлімдерінде табылуында таң қалу керек емес. Синтетикалық препараттар үшін ең бағалы сапасы болып әрекеттің бір мәнді, іріктелуілігі жіңішке бағыты табылғанда, дәрілік өсімдіктердің емдік әсерінің көп валенттілігі олардың құндылығы болып табылады[6].

Көптеген дәрілік өсімдіктердің практикалық уланусыз екенін ескере отыра, (кәдімгі фитотерапевтических рецептуралардан, солардың ішінде, құрамында қатты әсер ететін алколоидтер немесе жүрек гликозидтері бар дәрілер жойылды, ал бөлек ұсынымдар арнайы аталған), олардың әрекеттерінің көп валенттілігінен қауіптену қажеті жоқ.

Бірақ ескерген жөн, кейбір науқастар үшін өсімдіктердің жеке қасиеттері жағымсыз болуы мүмкін, мысалы гемокоагуляцияны күшейтетін немесе, керісінше, қанның ұюын төмендететін, гипотензиялық немесе гипертензиялық әсерлер беретін. Олар осы өсімдіктердің аз мөлшерлі жинағында емдік іс-әрекеттер күшінің ұстамдылығына орай, жаман салдарға әкелмейді, ал сыртқы қолданыста тіпті зиянсыз. Дегенмен, ұзақ ішке қабылдау үшін жиын құрамын таңдауда осындай өсімдіктерді жағымсыз белсенділіктен жойылған және әрекеттердің қажетті түрлерімен эквиванеттерге ауыстырған жөн.

Әрекеттің анықталған түрімен, белсенділігі бірдей емес және осы әрекеттер тетіктері бойынша әр түрлі, емдік өсімдіктердің әр тобы өсімдіктердің көп санымен ұсынылған. Кейбіреулерінде жалпы немесе жергілікті фитотерапия үшін белснділік жеткілікті (жиі кездеспейтін), ал көпшілікте тек шөп жиында табылады. Осылайша, неғұрлым кең топты (176 түрі) қабынуға қарсы әрекетпен өсімдіктер құрайды. Олардың механизмдерімен сәйкстікте (мысалы, созылмалы, орамалы әсерлер) олардың кейбіреулері қабынған тері жабындыларына немесе шырышты қабықтарға тікелей әсер беруінде ғана іс жүзінде белсенді, басқалардың белсенді заттары сіңіріп кетеді, сондықтан осындай өсімдіктер қабыну үдерістерін жалпы емдеу үшін жарамды[7].

Демек, тағайындау тәсілі дәрілік өсімдіктерін таңдауына айтарлықтай әсер етеді, өте қажет кезінде жалпы қолдану үшін қабынуға қарсы әсері айқын іс-әрекеті бар қандай да бір өсімдіктер (мысалы, тамыр сабақ өтті) дегенмен жеткіліксіз, ал керегі ондай жағдайда әр түрлі химиялық құрамы бар және әсер ету механизмдары бар өсімдіктер комбинациясы.

Шөп арқылы емдейтін мамандар емдеу үшін дәрілік өсімдіктер жиындарының құрамы астам немесе одан кем күрделі болуына тиісті, ықтимал нұсқалары пайда болатын емдік өзара іс-қимыл компоненттерін ескеру керек.

Бұл өзара іс-қимыл көрініс болуы мүмкін: жиынтықтау немесе белгілі өсімдіктер түрлерінің әрекеттері өзара әлеуетті болуы, олардың әр түрлі механизмдер екенін ескере отырып бұл аса бағалы деп танылса керек;

• жекелеген компоненттерінде өшірулі, байқаусыз болған, жиынның жаңа емдік қасиеттерін анықтауда, бұл әсіресе күрделі құрамды жиындарға тән,осыған байланысты келтірілген жазбасында өзгертуге орынсыз;

• әдетте мұндай қасиеттерді теориялық "есеппен" табуға болмайды, және олар эмпирикалық салдарлар арқылы табылады фитотерапияда жеке және ұжымдық тәжірибе алу кезінде;

• негізгі белгілі өсімдіктердің қасиеттерін жай толықтыру, сондай-ақ науқасқа белгілі және пайдалы жаңа түрлі іс-әрекеттер арқылы;

• жинау компоненттерінің ағзадағы өзара іс-қимыл нәтижесінде тап болған жекелеген түрлерінің белсенділігін және сол немесе өзге де өсімдіктерді нивелирлеу[8].

Дәрілік өсімдіктердің мұндай қарым-қатынасын ешкім арнайы зерттемеген, және рецептура жасау кезінде қарапайым логиканы ұстануға қажет: бір жинақтың құрамында антагоникалық түрлі әрекеттері бар дәрілік өсімдіктерді ұтымсыз қажеттілігі жоқ үйлестіру, мысалы гипотензивтық және гипертензивтық әсері иеленген, қанның ұюын төмендету және жоғарылату. Қандай да бір өте құнды қасиеттердің көріністері үшін арналған мұндай комбинацияларды тек өте тәжірибелі фитотерапевт құра алады.

Сан ғасырлық тәжірибеде дәрілік өсімдіктерді қолдану негізгі қағидаларымен және фитотерапия принциптерін әзірлеуге және тұжырымдауға мүмкіндік берді[9].