Гастроэнтерологиялық аурулар және қолданылатын дәрілік өсімдіктер

Ас қорыту ағзалары ауруы тұрғындар арасында кеңінен таралған. Басым көпшілігі адамдар өмір бойы бұнымен бетпе- бет кездеседі, бірак дәрігерге жолықпастан жүргендері баршалықты. Бірқатар жағдайларда бұған себеп болуы кенеттен жазылып шыгу немесе мүмкіндігімен өз күшімен пайдалана отырып, халық емдеу амалдарын қолдану. Олардың қатарына бірінші кезекте дәрілік өсімдіктерді жатқызуға болады. Асқазан-ішек жолдарының аурулары кезінде дәрілік өсімдіктерді қолдануда көп ғасырлық тарихы бар және кең тараған. Белгілі бір дәрежеде бұл оны қолданғанда қарапайымдылығымен түсіндіріледі және олардың зақымдалған ауру ағзаларға (асқазан, ішек) тікелей әсер ететін мүмкіндігінің арқасында.

Әдепкіде фитотерапияның әсерлілігі жайлі күманшілдікті бірқатар жағдайларда дәрігерлердің дәрілік өсімдіктер туралы жеткіліксіз хабардарлығымен түсіндіруге болады, сондай-ақ адамның сенімді өз бақылаулар болмауы себеп. Сонымен қатар, емдік шөптердің өте ауқымды арсеналында барлық дерлік биологиялық белсенді компоненттер бар, синтетикалық дәрілік препараттармен табысты бәсекелесуге мүмкіндік беретін. Сонымен қатар, дәрілік өсімдіктердің өзара алмасушылық зор мүмкіншіліктері оларды ұзақ уақыт бойы науқасқа әдеттену қауіп төндірмей пайдалануға мүмкіндік береді.

Ас қорыту мүшелерінің патологиясы бар науқастар үшін қолданылатын синтетикалық препараттардың тиімділігіне лайықты баға бере отырып,олардың жағымсыз жанама әсерлері туралы ұмытпау керек. Осы жағынан алғанда дәрілік өсімдіктер артығырақ екені анық болып жатыр. Тіпті дәрілерден немесе дәрі жіберуден толық бас тарту мүмкін болмаған жағдайда, олар тағайындалатын мөлшерлерді төмендетуге мүмкіндік береді., Белгіленген диагнозы аурулары арқылы, яғни нені емдеу керек екені анық болғанда ғана фитотерапияның нақты нәтижесіне сенуге болады.

Сонымен бірге фитотерапияның мүмкіндігін, асыра бағалауға болмайды және синтетикалық дәрілік препараттарды елемеуге болмайды. Өткір аурудың нысандары кезінде және ауруларының асқынған созылмалы процестерде оларсыз іс тынбайды. Мұндай жағдайда дәрі-дәрмек нысандары негізгі емдеу құралдары болып табылады, дәрілік өсімдіктерге маңызды дегенмен, бірақ қосалқы рөлі бөлінеді. Емделу кезінде пайда болған нәтижелерді бекіту талап етіледі (патологияның жіті көріністері басылып қалу), немесе ауру бетінің қайтуын неғұрлым ұзақ сақтауға жағдай жасау, яғни асқынуларды алдын алу қажет,сол уақытта дәрілік өсімдіктерің маңыздылығы арта түседі. Соңғы мәселе көп жағдайда фитотерапия көмегімен ғана шешілуі мүмкін.

Ас қорыту жүйесінің аурулары кезінде неғұрлым жиі келесі симптомдар байқалады: іштің ауыруы, орындықтың бұзылғаны (іш өту, іш қату), іштің кебу және тысыраю сезімі (іш кебу), қыжылдау, жүректің айнуы және құсу, тәбеттің өзгеруі, жалпы әлсіздік, шаршағыштық, жұмысқа деген қабілетінің төмендеуі., Өт қабы және бауыр зақымданған жағдайда сарыауру болуы мүмкін. Асқазанға және ішекке қан кету сирек байқалады.

Ас қорыту ағзаларының ауруларын емдеу кезінде негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
• ауырсынуды тоқтату;
• шырышты қабықты тітіркенуден қорғау;
• қабынудың азаюы;
• іш кебумен күрес;
• орындық қалыптандыруы;
• асқазан сөлінің және өт бөлудің түзетуі;
• асқазан және ішектің мотор атқарымы реттелуі,;
• қалпына келтіру(репаративтық) барыстарын ынталандыру;
• жүйкенің тозуын емдеу.

Ас қорыту ағзаларының негізгі рөлі тамақ өнімдерін кәдеге жарату болып табылған соң,олардың ауруы кезинде ерекше маңыздылығы ол азықтану сипаты[20].

1. Жіті гастрит

Гастрит- қабыну-дистрофиялық асқазан ауруы,оның секрециялық және моторлық қозғауштарының бұзұлуымен қабаттасатын. Жіті гастрит (ЖГ) көбінесе сапасыз тамақ, ішімдік, әр түрлі химиялық заттар (қышқылдар, сілтілер, нитраттар, пестицидтер), кейбір дәрі-дәрмектер (препараттар салицил қышқылы, сульфаниламидов, антибиотиктер), термиялық және бактериялық факторлардың (ішек таяқшасы, стрептококтар,стафилококктар) ықпалымен дамиды.

Зақымдайтын агенттер мен олардың күшінінің сипатына байланысты қабыну барысы шырышты қабықпен ғана шектелуі мүмкін немесе терең таралады. Жіті гастрит клиникалық көрінісі жеткілікті бірдейлік. Бұл ауырсыну және төс астында ауырлық сезім пайда болуы, жүректің айнуы, құсу, бас айналу, жалпы әлсіздік.

Ауыр жағдайларда іштің кебуі, дене қызуының көтерілуі, қалтырау, қан құсу байқалады. Жіті гастрит ауыр нұсқалары тап болса (коррозивты немесе ірің жайылмалы) науқастар емдеуге жатқызуға мұқтаж. Жеңілдеу түрлерінде үй жағдайында асқазанды шаю көрсетілген және қатаң тамақ ішу тәртібін орнату: алғашқы 1-2 күн ашығу, кейінгіде аялауыш емдәм.

Дәрілік өсімдіктермен емдеуді шұғыл іс-шаралар жүргізілгеннен кейін бастауға болады (асқазанды жуу және ашығудан кейін). Фитотерапияның негізгі міндеті шырышты қабықты одан әрі тұз қышқылымен зақымданудан қорғауда тұрады, асқазан ұйытқыларынан және басқа да сөлдерден олардың асқазанға түскен кезінде. Қолданатын өсімдіктердің тұтқыр, бүркеуіш, қабынуға қарсы,зарарсыздантыратын қасиеттері болуы керек, сондай-ақ құрамында шырыштандыратын заттары бар. Инфекциялық табиғи ауруы деп күдіктенген кезде фитотерапияны бактерияларға қарсы дәрі-дәрмектермен құрамдастырады.

Ауырсыну синдромы анық болып білінетін жағдайда, түйілуді басатын дәрілерін қолдануды қажет етеді, ал аллергиялық компонент - гистаминге қарсы. Жіті гастрит кезінде ең жиі пайдаланатын дәрілік өсімдіктер:

Иіртамырдың тамыр сабағы, жалбызтікеннің,әніс жемістері,баданның тамыр сабақтары мен жапырақтары, субеделер жапырақтары,шаянмойын таран тамыр сабағы, қала гравилат тамыр сабағы, андыздың, емен қабығы, шайқурай шөбі, ақтал қабығы, исланд мүк, тузу қазтабан тамыр сабағы (қалган), қырмызыгүл гүлдері, иіржапырақ жапырақтары, зығыр тұқымдары, сұлы тұқымдары, өгейшөп жапырақтары, қандыағаштың жеміс шоғыры, жусан шөбі, түймедақ гүлдері, қызылмия тамыр сабағы, трава мыңжапырақ шөптері, қаражидек жемістері, сәлбен жапырақтары, сүйсін түйнектері,эвкалипт жапырақтары.

Аталған өсімдіктерден басқа, алым құрамында тиімді: валерьян тамырсабағы, көкбұта шөбі, қызыл таспа шөбі (құс оты), киікоты,қарақат жапырақтары, мыңжылдықтың шөптері, күреңот жапырақтары, жөке гүлдері, теңгежапырақ жапырақтары, жаужапырақ, бұрыш жалбыз, жұмыршақ шөбі, қызылбояу шөбі, жебіршөп, зире жемістері, дала қырықбуыны шөбі, итмұрын жемісі, арпа.

Жоғарыда келтірілген алымдарға қажетті компоненттерді болмаған жағдайда жіті гастрит– ке қарсы ем бір- екі өсімдіктермен жүргүзуге болады,құрамында бүркеуіш және қабынуға қарсы қасиеттері бар шөптермен (зығыр тұқымдары, түйнектер сүйсін, тамыр сабақ өтті, құлқайыр, емен қабығы, талдың, түймедақ гүлдері), бірақ осындай емдеудің әсері анағұрлым әлсіз.

Өсімдіктер тұнбаларын ашығу кезінде, немесе тамақ ішу арасындағы аралықтарда қабылдайды. Әдетте, бірнеше күннен кейін науқастардың жағдайы едәуір жақсарады, бірақ аурудың белгілері толық жоғалғаннан кейін фитотерапияны 6- 8 күн бойы жалғастыру керек.

2.Созылмалы гастрит
Созылмалы гастрит- ас қорыту жүйесінің аурулары арасында жиілігі бойынша бірінші орын алады.

Оның себептері алуан түрлі. Олар бөлінеді: сыртқы (экзогенді) және ішкі (эндогенді).

Біріншісіне тамақтанудың бұзылуы жатады (тамақ ішу ырғағының, артық тамақ жеу, құнарсыз, ащы және ыстық тамақтармен теріс пайдаланушылық), шылым шегу мен ішімдік, жүйке-психикалық күйзелу, кәсіби зияндылықтар (қышқылдар, сілтілер, ауыр металдар қосылыстары), бірқатар дәрі-дәрмектік препараттар ұзақ уақыт бойы қабылдау.

Эндогендік факторлардың арасында әр түрлі таратпаушылықты созылмалы инфекцияларын бөлуге болады (ауыз қуысы, бадамшалар, ауатамыр, өт қабы және т. б.), зат алмасудың бұзылуы (семіздік, подагра, темір жетіспеушілігі), ішкі сөлініс ағзаларының ауруы (гипотиреоз, тиреотоксикоз, қант диабеті және басқалар), тіндік оттек азаюын әкелетін аурулар (қан айналымының жетіспеушілігі, тыныс алу жетіспеушілігі, қан аурулары), азотемия мен бүйрек жеткіліксіздігі.

Созылмалы гастрит- толқын тәрізді өтеді асқынуы және ауру бетінің қайтуы кезеңдерімен (фазалар). Өзіне тән клиникалық симптоматика асқынған кезінде ең анық көрсетілген, ал ремиссия кезеңінде ең төменгі болуы мүмкін. Ол сондай-ақ асқазан секрециясының сипатына байланысты.

Созылмалы гастрит бір қатар клиникалық синдромдар арқылы көрінеді: ауырсыну, асқазан және ішек диспепсиясы, астеноневротикті. Асқазан диспепсиясы (шамамен 90% науқастарда) - бұл ауырлық сезімі, кернету, қысым ас қабылдаудан кейін эпигастралды тұсында қысым пайда болу, қыжыл, кекіру, жүректің айнуы, құсу, тәбеттің бұзылуы. Ішек диспепсия сирек тап болады (20-40% науқастарда) және ең алдымен орындық бұзылуы жане іш кебуімен белгіленеді.

Созылмалы гастрит– ке шалдыққан науқастардың патологиясының айқын көріну дәрежесіне байланысты мүмкін шамадан тыс ашушандық, көңіл-күй тұрақсыздығы, тез шаршағыштық, ұйқының бұзылуы және басқа да астеникалық синдромның көріністері болуы мумкін.

Созылмалы гастрит– кешенді емдеуде фитотерапия маңызды рөл атқарады. Асқыну фазасында дәрілік өсімдіктер қосалқы құрал ретінде пайдаланылады дәрі-дәрмектік препараттарды қолдану аясында, ал ауру бетінің қайтуы кезеңінде жалғыз емдеу болып табылуы мүмкін. Ең көп дәрежеде олар асқазанның шырышты қабына бірқатар эндогендік факторлардың: жұқпалар, зат алмасудың бұзылуын, гипоксиейға байланысты күйлердің, және басқа да бірқатар әсерін шектеуге қабілетті.

Экзогенді факторлар кезеңінде, онда науқастар мен дәрігерлердің күші оларды жоюға бағытталуы тиіс (тағамдық тәртібін сақтау, зиянды әдеттерден бас тарту, ұтымды еңбек ісі және т. б.).

Егер созылмалы гастрит жалпы невроз аясында өтсе және тегіс бұлшық еттерінің қысылу салдарынан ауырсыну синдромымен сүйемеленген жағдайда(оның ішінде дискинезий және ішек), онда тыныштандыратын әсері бар дәрілік өсімдіктерді қолдануды көрсетілген. Қалыпты және жоғары қышқылдығымен созылмалы гастрит жас ерлерде жиі кездеседі

Диета емдік іс-шаралар кешенде тең құқылы құрайтын ретінде қарастырылуы мүмкін. Едәуір үлес салмағы онда дәрілік өсімдіктер ден тұрады, өсірілетін және жабайы жемістер. Ас қорыту ағзалары ауруын емдейтін кешенді терапияның алдында тұрған міндеттерді есепке алумен, дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық іс-қимыл спектрі жеткілікті кең болуы тиіс. Жоғарыда айтылғандай, әрбір өсімдікте бір емес, бірнеше әр түрлі биологиялық қасиеттері бар. Әрине, олардың бірі басым болып табылады, ал басқалары кем көрсетілген. Алайда, мұндай бағалау өте шартты, өйткені дәрілік алымдар құрамында өсімдіктердің тіпті әлсіз биологиялық белсенділігі көп есе өсуі мүмкін.

Төменде ас қорыту жүйесінің ауруларын емдеу үшін пайдаланылатын фармакологиялық іс-әрекеттерінің негізгі түрлері айтылған. Дәрілік өсімдіктердің қабынуға қарсы әрекеті, көптеген жағдайларда олардың қабынған шырышты асқазан-ішек жолдарымен тікелей байланыста болғанда көрінеді. Бұл ретте ең көп дегенде олардың синтетикалық дәрі-дәрмек алдында артықшылықтары әлбетте анық.

Синтетикалық дәрі-дәрмектің қасында дәрілік өсімдіктердің тиімділігін кем емес екені анық және дұрыс қолдану кезінде іс жүзінде олардың теріс жанама қасиеттері жоқ. Дәрілік өсімдіктер қанға сіңіргенде жергілікті әсерімен қатар жалпы әсерінде көрсетеді.

Қабынуға қарсы қасиеттері бар шөптердің бірі бұл алоэ, қайың, көкбұта, шаянмойын таран, киікоты, толғақшөп, күреңот,өгейшөп,жолжелкен, түймедақ және басқа да көптеген. Түйілуді басатын іс-қимыл ең алдымен ауырсынуды тоқтататын құралы ретінде пайдаланылады, ол асқазанның, ішектің, өт шығару жолдарының түйілу қысқартуы салдарынан туындайды. Түйілуді басатын қасиеттері бар шөптердің бірі бұл бәден,тмин, фенхель, күнзе, иіртамыр,бөріқарақат,түйе бұршак, шайқұрай, жаужапырақ, жөке және басқа да.

Желқуар әрекеті көбіне дәрілік өсімдіктерге байланысты, бойында түйілуді басатын әсері бар,яғни ашыту барысында ішекте пайда болатын желдің шығуын жақсартуы, және іш кебу сезімін жою. Көрсетілген әрекетпен жоғарыда аталған өсімдіктер ие болады, сондай-ақ салаубас, аран, киікоты,балдырған, лаванда, сүйментамыр, сұлы, ақжелек, рауғаш, ат құлақ.

Асқазан және ішек моторикасын ынталандырушы әсер. Дәрілік өсімдіктерді осы қасиеттерін пайдалану қажеттілігі, асқазан мен ішектің тонусының төмендеуі немесе жоғарылауы кезінде туындайды,оның салдары әр түрлі себептерге байланысты: қабыну,невроздар, басқа да мүшелердің ауруға шалдығуы.

Тонусының өзгеруі нәтижесінде ол мүшелердің толқи жиырылы бұзылады,ол ас қорыту барысына теріс әсер етеді. Фитотерапия үшін қолданылады: итшомырт қабығы, итбүлдірген жидектері,қаражемис қабығы мен жемістері, киікоты шөбі,шерменгүл тамыры, толғақшөп шобі, жусан, аскөк жемістері, фенхель, зире, сана жапырақтары, рауғаш, қара өрік, пияз, қызылша, сәбіз.

Микробқа қарсы әсерлі дәрілік өсімдіктерімен емдеу үшін ас қорыту жүйесі аурулары тап болғанда, олардың негізгі рөлді атқаратын микробный фактор (энтеритов, энтероколитов, колитов, холециститов, асқазан ойық жара ауруы және т. б.) қолданылады. Ол ұшпа эфир майлары (фитонцидтар), антибиотиктер, фенол қосылыстары, таниндер, пайда болуы есебінен көрінеді және патогенді микрофлораға құртатын әсер ететін басқа да заттар.

Микробқа қарсы әрекеті бар өсімдіктерге жатады: сүйел шөп, шайқурай, қайың,сәлбен, арша,беде, қалған, шырғанақ, түймешетен, жолжелкен, жусан және басқалар. Өсімдіктердің қаптап алатын (жұмсартқыш) әрекеті полисахаридтердің есебінен көрінеді, олар суда ісініп, тұрақты коллоидты ерітінділер құрайды, шырышты қабықты жабатын және оларды тұз қышқылы тітіркенуден қорғайтын, қышқыл пептидаздармен, өттің компоненттерімен, тамақпен, дәрі-дәрмекпен. Белгілі бір дәрежеде осы түрлі әрекеттің әсерімен, көрсетілген қабыну және ауырсыну синдромы азаяды.

Жалбызтікен тамыры, зығыр тұқымдары, жемістері шырғанақ және басқа да өсімдіктердің ерекшелігі ол құрамындағы шырышты полисахаридтердің жоғары мазмұны баршылығымен.

Бырыстыратын (илеу) әрекет көптеген өсімдіктерге тән. Көп дәрежеде оларға ие болған: емен қабығы, қайың бүйректері,шаянмойын таранның тамыр сабағы, анар жемістерінің қабықтары, қандышөппен калганның тамыршалары,қандағаштың жеміс шоғыры. Бұл іс-әрекет түрі негізінен өсімдік шикізаттың құрамында танин секілді, көп негізді органикалық қышқылдар болуымен анықталады. Олар қабынған шырышты қабықты, жараланған немесе күйіп қалған жерлерінің бетін молынан жауып тұрған ақуыздардың қайтымсыз бұралуын тудырады. Нәтижесінде тығыз қабықша құрылады, ол шырышты және зақымдалған тіндерді әр түрлі химиялық және механикалық факторлардың тітіркендіргіш әсерінен, сондай-ақ ауру тудырғыш микробтардың енгізуінен қорғайды.

Бырыстыратын әсері бар дәрілік өсімдіктер іш өту ауруын емдеу үшін кеңінен пайдаланылады.

Дәрілік өсімдіктердің өт айдайтын әрекеті олардың өттің пайда болуын және бауыр жасушаларымен секрецияны күшейту қабілетіме байланысты, сондай-ақ өт қабының моторикасын реттейді және оның қысқышын. Өт айдау әсері, өсімдіктердің құрамында флавоноидтар, дәрумендер және эфир майлары баршылығымен қамтамасыз етіледі. Флавоноидпен бай өсімдіктер ол түймешетен, салаубас, толғакшөп, жүгері бағаналары (жүгерінің кішкене тұмсықтары) және басқалар.
Өт шығару жолдарының моторикасына әр түрлі өсімдік майлары әсер етеді (зәйтүн, күнбағыс, жүгері және басқа), қызыл шетен мен мүкжидек жемістері,күнзе,шашыратқы.

Өсімдіктердің іш жүргізетін әрекеті кеңінен тек созылмалы іш қатуды емдеу үшін ғана емес, ішек аурулары кезінде байқалатын, сондай-ақ олармен күресу үшін, ұзақ уақыт бойы төсек тартып жатқан тұлғаларда немесе жүріс-тұрысы аз өмір салты. Көптеген тағамдық өсімдіктердің әсер ететін басы (шикі алма, сәбіз, ашытылған қырыққабат және басқа да) пектиндік заттар болып табылады, олар толқи жиырылуды белсендіреді.

Секреттік ынталандырушы әсер ол дәрілік өсімдіктердегі әр түрлі сығып алынған және ащы заттектердің баршылығымен негізделген,олар асқазан сөлінің бөлініп шыгуын және оның қорыту қабілетін күшейтеді. Сонымен қатар, олар тәбетті ынталандырады. Ащы заттектермен бай жусан, толғакшөп, шерменгүл, бақбақ және жолжелкеннің тамыры мен жапырақтары.

Тағамның дәмдік сапасы, демек тәбеті де жақсарады, егер өсімдіктерді дәмқосарлар түрінде пайдаланса. Оларға мыналар жатады желкек, балдыркөк, күнзе, ақжелкек, шомыр және басқа да. Дәрілік өсімдіктердің секреттік тежелудің әсерін тұз қышқылы және пепсинның артық секрециямен (созылмалы молқышқылды гастрит, ойық жара ауруы) ауруларын емдеу үшін пайдаланылады. Мұндай өсімдіктердің саны салыстырмалы түрде көп емес, ал тиімділігі жеткілікті деп санауға болмайды. Дегенмен олардың қолданылуы халық медицина тәжірибесімен ақталған. Фитотерапия диетамен және сілтілену құралдарымен үйлескен кезде оң нәтижеге қол жеткізу мүмкін.

Қан тоқтататын әрекет тән иіржапырақ, мыңжапырақ, қандышөп, жолжелкен және бірқатар басқа да дәрілік өсімдіктер. Ол олардың құрамында витамин К- ның жоғары мазмұнымен бар екендігімен негізделген, қан ұю синтез факторларына қатысатын. Осы факторлар сарысуда артық болса, қан ағуды тоқтатуға ықпал етеді. Әрине, дәрілік өсімдіктерді қан кетудің бейімділік болған жағдайда ғана қолдану тиімді (ойық жара ауруы, ішек аурулары, геморрой). Көлемді қан кетуде мүлдем өзге де емдеуді талап етеді, және соның ішінде хирургиялық.

Дәрілік өсімдіктердің репаративтық әсері, олар зақымдалған ұлпалардың тұтастығын қалпына келуіне жағдай жасайды. Осы қажеттілік ойык жара ауру және эррозивтық үдерістерінде асқазанда және ішекте кезде туындайды, әсіресе асқынуды жойганнан кейн. Ең көп дәрежеде жараны емдеп жазатын әрекет тән шырғанақ, каланхой, алоэ, аюқұлақ, жолжелкен, қызылмия. Жайландыратын (седативное) әсері бар. Көп жағдайда ас қорыту жүйесінің ауруы жалпы немесе жергілікті атқарымдық жүйке жүйесінің күйінің бұзушылығының аясында өтеді. Бұл бұзушылықтар алғашқы, солай-ақ екінші болуы мүмкін.

Сондықтан көрсетілгендей емдік алымның құрамына дәрілік өсімдіктерді қосу, бар жайландыратын әсері бар[21].