Роулс пен Коциктің әділдік теориясы

Қоғамдағы адамдардың құқықтары мен мемлекеттің ролі туралы ек қарама қайшы тұжырымдамалар бар – тар және кең мағынадағы тұжырымдамалар. Мұнда тауарлар мен қызметтерді бөлуге қатысты осындай түрлі тәсілдемелердің қолданылуына қорытындылар жасалады.
Іскерлік шеңберлердегі менеджерлер мен үкімет адамдардың құқықтары және міндеттерімен айналысуды шешкенде, олар ненің жеке ненің әділетті болуын анықтаумен айналысады. Жұмысбастылық мүмкіндіктері, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, әл ауқат бағдарламаларына қатысты даулардың басым бөлігі экономикалық кәсіпорындардағы әлеуметтік кооперация тиімділіктерін әділ бөлуге қатысты түрлі көзқарастардан туындайды. Әділеттілікке қатысты екі көзқарас ұсынылған. Әділеттілік кең мағынада - Джон Роулстың «Әділеттілік теориясы» еңбегін талқылауы. Әділеттілік тар мағынада - Роберт Коциктің «Анархия. Мемлекет және утопия» еңбегін талқылауы. Роулса пен Коцик сияқты гарврдтық философтардың философиялық аргументтері коммунизм, индивидуализм идеологияларын білдіреді.
Джон Роулс үшін әділеттіліктің негізгі мазмұны - бұл жоғарғы әлеуметтік институттар негізгі құқықтар мен міндеттерді бөліп, әлеуеттік кооперацияның тиімділіктерін анықтау тәсілі. Жоғарғы институттар деп ол қоғамдағы негізгі экономикалық және әлеуметтік келісімдерді түсінеді.
Роулс теориясының негізінде әркімнің әл ауқаты әлеуметтік кооперация сызбасынан тәуелді болатыны деген тұжырымдама жатыр. Әлеуметтік кооперация пайдасын бөлу шынайы болуы керек.
Роулсқа сәйкес, қоғам мүшелері әділеттіліктің екі ережесін ұстануы керек. Біріншісі – әр адам өзге адамдардың құқықтарына залал келтірмейтін жеке еркіндікке тең құқықтарға ие болуы керек. Екіншісі – әлеуметтік және экономикалық тиімділіктер мемлекетпен бөлінуі керек, және олар мынадай болуы тиіс:
- әркімге тиімді;
- әркімге бекітілуі керек.
Барлық әлеуметтік тиімділіктер – еркіндік пен мүмкіндіктер, табыс пен байлықты мемлекет тең бөлуі тиіс.
Әділеттіліктің осы теориясы бойынша адамның ар-ұят сезімі – бұл өзін өзі бағалауы мен оны жүзеге асыруға қатысты сенімділік.
Роберт Коцикте әділеттілік орталықтан бөлуді талап етпейді. Бірде бір адам, бір де бір адамдардың топтары барлық ресурстарды бақыламайды. Әркімде өзгелерден алуына қатысты құқықтары болады.
Коциктің әділеттілік теориясы мемлекетке «кең» қызметтер ұсынады: ішкі тәртіп пен тыныштықты сақтау; азаматтарды күштеуден қорғау; сауданы реттеу, валютаны тұрақтандыру, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Мемлекет қызметтерін өзгеше пайымдау жеке құқықтардың бұзылуы ретінде қарастырылады да, әділетсіз болып табылады. Мемлекет біреулерді екіншілеріне көмектесуге мәжбүрлеу үшін өзінің мәжбүрлеу аппаратын қолдана алмайды.