Междомети

Туйăма, кăмăл хусканăвне, хистеве ят памасăрах пĕлтерекен сăмахсене междометисем теççĕ. Тĕслĕхсем: ура, ах, эх, ой т.ыт.те.

Чăваш междометийĕсем янăравлăхĕпе те, пĕлтерĕшĕпе те вырăс междометийĕсем пекех, вĕсенчен нимпе те уйрăлса тăмаççĕ.

Сасă тытăмĕпе междометисен чылай ытларах пайĕ пĕр сыпăкран çеç тăрать: эх, ай, ох, уй. Хăш-пĕр междометисем пĕр сыпăка икĕ е ытларах хут каланипе пулаççĕ: ай-ай, ой-ой-ой-ой, ох-ох-ох, э-э т.ыт.те.

Хăш-пĕр чухне тулли пĕлтерĕшлĕ сăмахсемех междометисен вырăнĕнче çÿреме пултараççĕ, хăйсен лексика пĕлтерĕшне çухатса, кăшкăру пек пулса юлаççĕ: кай-кай-кай, ай тур-тур, пĕтрĕ пуç, тур çырлахах, таси паха, ман килес, сывă-и? черт возьми, боже мой, друг мой, разве так?

Вырăс чĕлхинче междометисем шутне евĕрлев сăмахĕсене те кĕртеççĕ, анчах ун пек сăмахсем питĕ сайра тĕл пулаççĕ: динь, дзинь, динь-динь, дзинь-дзинь, ха-ха-ха, цып-цып-цып, кис-кис-кис т.ыт.те.

71-мĕш хăнăхтару. Çак текстри пулăшу пĕлтерĕшлĕ сăмахсене тупса палăртăр та вĕсем хăш пуплев пайне кĕнине кăтартса тухăр (Текста А.Артемьевăн «Симĕс ылтăн» повеçĕнчен илнĕ). Унтан вĕсене вырăс чĕлхинче мĕнле пуплев пайне кĕрекен сăмахсем тивĕçлине тишкерĕр.

Кĕтмен хуйхă вĕсене уяр аçа пек килсе çапрĕ. Хура кĕркунне, юрлă-юпăнчăклă çанталăка пăхмасăр, ял халăхĕ уйра çĕрулми кăларать. Витерсе вĕрекен çил çинче пылчăклă çĕр улмине çара аллăн пухасси – калама кăна канас, çапах та пухмаллах: кашнине уйрăм лаптăк виçсе панă…

Çынсенчен юлас мар тесе, Натали инке те пуç çĕклеми, хыпаланса çĕрулми пухать, тулли витресене урапа патне кайса пушатнă хушăра çеç пилĕкне кăшт тÿрлетме ĕлкĕрет. Ăна, утмăлтан иртнĕскере, çак çанталăкра ăшă пÿртрен тухмасан та юрĕччĕ темелле пек, никам та ирĕксĕрлесех ĕçе хăвалас çук. Анчах ĕмĕрне ĕçпе ĕмĕрленĕ чăваш хĕрарăмĕ пĕтĕм ял-йыш, ватти-вĕтти хирте тертленнĕ чух килте епле тÿссе лартăр-ха? Вăхăчĕ тата – мĕнле вăхăт!

72-мĕш хăнăхтару. Çак текстри пулăшу пĕлтерĕшлĕ сăмахсене тупса вĕсем хăш пуплев пайне кĕнине кăтартса тухăр (текста С.Аксаковăн «Детские годы Багрова-внука» повеçĕнчен илнĕ), унтан вĕсене чăваш чĕлхинче мĕнле пуплев пайне кĕрекен сăмахсем тивĕçлине тишкерĕр.

Самые первые предметы, уцелевшие на ветхей картине давно прошедшего времени, картине, сильно полинявшей в иных местах от времени и потока шестидесятых годов, предметы и образы, которые еще носятся в моей памяти, - кормилица, маленькая сестрица и мать; тогда они не имели для меня никакого определенного значения и были только безымянными образами… Я помню себя лежащим ночью то в кроватке, то на руках матери и горько плачущим: с рыданием и воплями повторялся одно и то же слово, призывая кого-то, и кто-то являлся в сумраке слабоосвещенной комнаты, брал меня в руки, клал к груди… и мне становилось хорошо. Потом помню, что уже никто не являлся на мой крик и призывы, что мать, прижав меня к груди, напевая одни и те же слова успокоительной песни, бегала со мной по комнате до тех пор, пока я засыпал.

73-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисенчи пулăшу пĕлтерĕшлĕ сăмахсене тăватă ушкăна уйăрса тухăр: пĕрремĕшĕнче хыçсăмахсем, иккĕмĕшĕнче союзсем, виççĕмĕшĕнче татăксем, тăваттăмĕшĕнче пулăшу пĕлтерĕшлĕ япала ячĕсем пулччăр. (Тĕслĕхсене А.Артемьевăн «Йывăр çулсем» повеçĕнчен илнĕ), унтан вĕсене вырăс чĕлхинче мĕнле грамматика формисем тивĕçлине кăтартса парăр.

1. Таньăна хула хĕрринчи пĕр карчăк патне хваттере вырнаçтарчĕç. 2. Таньăпа Мария апат çинĕ чух та пальтовĕсене хывмаççĕ. 3. Вырсарни кун ирех Таня патне Рита пырса кĕчĕ. 4. Комсомолăн хула комитетĕнче ĕçлекен йĕкĕтсенчен нумайăшĕ фронта тухса кайсан, Рита Романовăна унта ĕçлеме куçарчĕç, ун вырăнне Таня Богуцкаяна суйласа лартрĕç. 5. Иккĕшĕ те пĕр урамрах пурăнаççĕ пулин те, хĕр-туссем халĕ сайра хутра çеç тĕл пулкаларĕç, иккĕшин те пушă вăхăт пачах юлмарĕ. 6. Тăшман Мускав çине «иккĕмĕш генеральнăй наступлени» пуçларĕ… 7. Унăн пуçĕ айĕнче – икĕ пысăк минтер. 8. Вăл вĕсем (минтерсем. – А.Г.) çине таянса выртнă, икĕ хыткан аллине утиял çине кăларса хунă. 9. Таня ăна концерт пĕтес умĕн тин асăрхарĕ… 10. Салтак çине куç сиктермесĕр, йăшăл та хускалмасăр пăхса выртрĕ. 11. Вăтаннă хĕр каччă куçĕнчен пăхма та, ун патне пыма та хăяймарĕ, палланă сестраран кăна ун çинчен ыйтса пĕлчĕ. 12. Мускав патĕнчи çапăçу хĕрнĕçемĕн хĕрсе пырать. 13. Таня çак нихçан аптраман, хуйхăрма пĕлмен чăваш йĕкĕчĕ çине ăшă куçпа пăхрĕ. 14. Аркадий ăна халĕ хăйĕн тăван пиччĕшĕ пек туйăнчĕ: ун вырăнĕнче Костя пулас пулсан, вăл та çапла каланă пулĕччĕ. 15. Таня… йăмра турачĕсене пуртăпа татаса кĕчĕ те тимĕр кăмака хутса ячĕ.