Деепричасти

Деепричасти – глаголăн сăпатсăр форми, вăл ытларах тĕп ĕç çумĕнчи хушма ĕçе пĕлтерет: чупса ан, йĕрсе лар, савăнса пурăн, васкаса ут т.ыт.те. Ку тĕслĕхсенче тĕп ĕçе ан, лар, пурăн, ут сăпатлă глаголсем, хушма ĕçе чупса, йĕрсе, савăнса, васкаса деепричастисем – сăпатсăр глаголсем кăтартаççĕ.

Вырăс чĕлхин тĕслĕхсем: жить, радуясь; идти, тяжело дыша; работать, сидя; говорить, возбождуясь; петь, стараясь. Ку тĕслĕхсенче тĕп ĕçĕ сăпатлă глаголсем (жить, идти, работать, говорить, петь), хушма ĕçĕ сидя, возбуждаясь, стараясь деепричастисем палăртаççĕ.

Хăш-пĕр студентсем тĕп ĕçпе хушма ĕçе пĕр-пĕринчен уйăрса илеймеççĕ: вĕсемшĕн деепричастисем те, сăпатлă глаголсем пекех, тĕп ĕçе кăтартаççĕ. Анчах та кун пек шутлани тĕрĕс мар. Акă жить, радуясь сăмах майлашăвне илсе пăхар. Кунта тĕп ĕçе жить сăмах кăтартать, мĕншĕн тесен пурăнма тĕрлĕрен пулать: савăнса та, асапланса та, тертленсе те, хуйхăрса та.

Деепричастисем сăпатлă формăри пулăшу пĕлтерĕшлĕ глаголсемпе çыхăннă чухне тĕп ĕçе пĕлтереççĕ: каласа хур (сăмаха); кăнса вырт; вилсе кай; çапса пăрах (кама та пулин); манса кай; çиленсе ÿк; тарăхса кай т.ыт.те.

Вырăс чĕлхинче кун пек сăмах майлашăвĕсем (деепричастии + пулăшу пĕлтерĕшлĕ сăпатлă глагол) тĕл пулмаççĕ.

Деепричастисен вăхăтпа хисеп тата сăпат формисем çук: чупса анатăп; чупса антăм; чупса анăп; чупса анатăн; чупса антăн; чупса анăн; чупса анĕ; чупса анчĕ; чупса антăмăр; чупса анчĕç; живу радуясь; жил, радуясь; буду жить, радуясь; живешь, радуясь; живет, радуясь; живут, радуясь.

Халĕ кĕскен вырăс чĕлхинчи деепричастисен грамматика формисемпе паллашар. Хальхи вырăс чĕлхинче деепричастисем çак ушкăнсене уйрăлаççĕ:

1) вĕçленмен ĕçе пĕлтерекен глаголсенчен -а, -я суффиксем хушăннипе пулаканнисем: стуча, гремя, играя, сопрвождая, уважая;

2) вĕçленнĕ ĕçе пĕлтерекен глаголсенчен -а, -я суффиксем хушăннипе пулнă деепричастисем: пройдя, сойдя, уйдя;

3) вĕçленнĕ ĕçе пĕлтерекен глаголсем çумне -в, -вши, -ши суффиксем хушăннипе пулнă деепричастисем: прочитав, прочитавши, вышедши, спев, спевши;

4) вĕçленмен ĕçе пĕлтерекен глаголсем çумне -в, -вши, -ши суффиксем хушăннипе пулнă деепричастисем: быв, не имев, живши, не видевши.

Деепричастисем, сăпатлă глаголсем пекех, таврăну залогĕн формисене йышăнма пултараççĕ: пройдясь, стучась, увидевшись, умываясь.

Чăваш деепричастийĕсем сăпат, хисеп тата вăхăт тăрăх улшăнмаççĕ, апла пулин те вĕсем сăпатлă глаголсемпе виçĕ сăпатра та çыхăнма пултараççĕ:

Эпĕ ĕçлесе ларатăп Эпир ĕçлесе ларатпăр

Эсĕ ĕçлесе ларатăн Эсир ĕçлесе ларатăр

Вăл ĕçлесе ларать Вĕсем ĕçлесе лараççĕ

Чăваш чĕлхинче деепричастисем сăпатлă глаголсен тĕпĕ çумне çакăн пек аффиксем хушăннипе пулаççĕ:

-са (-се): ларса, канса, утса, чупса;

-сан (-сен), -сассăн(-сессĕн): каласан, паллашсан, ырласан, пурăнсан;

-иччен: каличчен, çывăриччен, çураличчен;

-массерен (-мессерен): каймессерен, курмассерен, килмессерен, тухмассерен;

-уçăн (-ÿçĕн): кайÿçĕн, пыруçăн;

-нăçемĕн (-нĕçемĕн), -нăçем (-нĕçем): кайнăçем (кайнăçемĕн), ларнăçем (ларнăçемĕн), пынăçем (пынăçемĕн).

Кунта çакна палăртса хăвармалла: хăш-пĕр аффиксем (-са (-се), -сан (-сен), -сассăн (-сессĕн), -иччен, -массерен (-мессерен), -нăçем (-нĕçем), -нăçемĕн (-нĕçемĕн)) пур глагол çумне те хушăнма пултараççĕ. –уçăн(-ÿçĕн) аффикс вара ытларах куçăм глаголĕсем çумне хушăнасшăн, ытти глаголсемпе çыхăнасшăнах мар, тĕслĕхрен, итлÿçĕн, калуçăн, куруçăн, ыйтуçăн, тăруçăн, ĕçлÿçĕн, савăнуçăн формăсемпе чăваш чĕлхинче усă курсах каймаççĕ.

Деепричастин хирĕçлев аспекчĕ инфинитив çумне -сăр(-сĕр) аффикс хушăннипе пулать: каймасăр, килмесĕр, курмасăр, куçмасăр.

-са(-се) аффикс хушăнса пулнă хăш-пĕр деепричастисем танлаштару степенĕнче пулма пултараççĕ: васкасарах (ут), васкамасăртарах (хăтлан), хĕпĕртесерех (калаç), хурлансара х (юрла), астусарах (тыткала), пысăклатсарах (кăтарт) т.ыт.те.

Вырăсла калаçнă е çырнă чухне предложенире деепричастисемпе вырăнлă усă курма пĕлмелле. Малтан хăш-пĕр тĕслĕхсене сăнаса пăхар:

Играя в лапту, детям было весело.

Готовясь к экзаменам, студентам приходится много читать.

Одержав победу в Великой Отечественной войне, советскому народу удалось отстоять свою свободу и независимость.

Попросив извинения у обиженной жены, мужу удалось сохранить мир и спокойствие в семье.

Çак тăватă предложенире кашнинчех пĕр пек грамматика йăнăшĕ пур: субъекта (ĕç тăваканнине) пĕлтерекен сăмаха деепричастипе тĕрĕс çыхăнтарман. Вĕсенче пуринче те вăл пуçламăш формăра пулма кирлĕ:

Играя в лапату, дети веселились; готовясь к экзаменам, студенты должны много читать.

Одержав победу в Великой Отечественной войне, советский народ отстоял свою свободу и независимость.

Попросив извинения у обиженной жены, муж сумел сохранить мир и спокойствие в семье.

Чăваш чĕлхинче кун пек тытăмлă предложенисенче деепричастисемпе тĕрлĕрен усă курма май пур:

Кÿреннĕ арăмĕнчен каçару ыйтса, упăшки çемьери мирлĕ те лăпкă пурнăçа сыхласа хăварма пултарчĕ. – Кÿреннĕ арăмĕнчен каçару ыйтса, упăшкине çемьери лăпкă … пурнăçа сыхласа хăварма май килчĕ.

47-мĕш хăнăхтару. Вырăс чĕлхипе чăваш чĕлхинчи çак глаголсен тымарĕсемпе тĕпĕсене тупса калăр: стерегут, ждут, режут, работают, знают, кормят, пилят, пекут, несут, ведут, купят, несу, несешь, веду, куплю, работал, делал, знал, везла; стеречь, ждать, резать, работать, знать, кормить, пилить, печь, нести, вести, сделать; ĕçлетпĕр, туянатпăр, савăнаççĕ, килеççĕ, куркалаççĕ, кайсаттăм, куркалаттăмăр, суйларăмăр, тĕрлерĕмĕр; шавларăмăр, кĕтĕм, куртăм, тавăратчĕ, ыйтсаттăмăр, кулянатпăр, ырларĕç, ĕçлерĕç, мухтасаттăм, ятлаçаççĕ.

48-мĕш хăнăхтару. Çак вырăс сăмахĕсемпе чăваш сăмахĕсене морфемăсем çине уйăрса тухăр, кашнин ятне калăр: подбрасывают, подыгрываешь, подкапываться, подивиться, подкараулю, подкачусь, подкидываться, подкладываться, подкашливаться, подковаться, подколоть, подкрепиться, подлаживаться; кайкалаттăмăр, ĕçлекелеççĕ, уткалаççĕ, савăнатпăр, хĕрхенетпĕр, шутларăмăр, каяттăмăрччĕ, тăрăшатпăр, авăнчăклантар, илĕмлентерттер, илемсĕрлентер, извеçлентер, кăйттăлан, кăнттамлантар, кăчăртаттар, кăчăркалантар, кĕлмĕçленеççĕ, нĕрсĕрлен, намăслантар.

49-мĕш хăнăхтару. Пăнчăсем вырăнне кирлĕ саспаллисем çырăр, мĕншĕн çавăн пек çырмаллине сăлтавлăр. Унтан предложенисене чăвашла куçарăр та ик чĕлхери глагол формисене пĕр-пĕринпе танлаштарăр.

1. Нередко его запод…зривали во всякого рода несчастных поступках. 2. Развитие науки обусл…вливает технический прогресс. 3. Нельзя опор…чивать человека без оснований. 4. В конце лекции профессор подыт…живает все сказанное. 5. Мы старались приур…чивать свой отпуск к началу лета. 6. Трудно было охватить сразу весь материал, и приходилось сосредот...чивать внимание на основном. 7. За применение новых методов труда коллектив завода не раз удост...ивался высокой награды. 8.Принимавшиеся в условиях чрезвычайной обстановки меры впоследствии узак…нивались. 9. Перед посевом поля колхоза систематически унав...живались. 10. Отдельные члены комиссии уполном...чивались действовать от ее имени. 11. В конце каждого заседания члены кружка усл...вливались о месте и времени следующей встречи.

50-мĕш хăнăхтару. Скобкăри вариантсенчен юрăхлине суйласа илсе предложенисене чăвашла куçарăр та ик чĕлхери глагол формисене пĕр-пĕринпе танлаштарса тишкерĕр.

1. Какие-то люди (ходили – шли) по аллеям парка и тихо разговаривали. 2. Машины сегодня с раннего утра (возят – везут) кирпичики на стройку. 3. Утром врач (приходил – пришел) к больному отцу и поставил правильный диагноз. 4. Каждый год на время каникул я (ехал – ездил) к своим родителям. 5. Почтальон (приносил – принес) заказное письмо, но не оставил его, так как адресата не было дома. 6. Кто-то неслышно (подходил – подошёл) к дому. 7. Опытный механизатор превосходно (водит – ведет) трактор. 8. Змея (ползет – ползает) очень медленно.

51-мĕш хăнăхтару. Çак вырăс предложенийĕсене чăвашла куçарăр та ик чĕлхери глагол формисене пĕр-пĕринпе танлаштарса тишкерĕр.

1. Студент завалил экзамен по русскому языку. 2. Студенты в заволжском лесу разбили лагерь. 3. Он забылся на несколько минут. 4. Моя старшая сестра забывается, когда занимается музыкой. 5. Забылся в минуту горячности. 6. Я забыл дорогу к своему бывшему другу, который также престал общаться со мной. 7. Моя прелестная дочка забралась под одеяло. 8. Сырость забралась под одежду.9. По моей просьбе портниха забрала платье. 10. Он тут же забрал рубашку в брюки. 11. Новый директор завел в школе новые порядки. 12. Мама сегодня утром завела тесто. 13. Лектор наконец-то сумел зажечь слушателей. 14. В моей душе после спектакля зажглось вдохновение. 15. Члены драмкружка заиграли эту посредственную пьесу. 16. Колхозный кузнец заиграл молотом.

52-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене вырăсла куçарăр та ик чĕлхери глаголсене пĕр-пĕринпе танлаштарса тишкерĕр, уйрăмлăхсене палăртăр.

1. Спирта шыв хушса йăвашлантартăм. 2. Çул тăрăх тусан йăраланать. 3. Кăçал Атăл ир кайрĕ. 4. Шыв ĕçсе тинех ăша кантартăм. 5. Ăна курсан, манăн чун яланах капланать. 6. Кайăк-хурсем карталанса каяççĕ. 7. Вăл мана анне енчен тăван лекет. 8. Вăрă унăн юлашки çĕр тенкине майларĕ. 9. Чи пысăк тÿпи мана мар, ăна çакланчĕ. 10. Ача вăрманалла çиçрĕ.

53-мĕш хăнăхтару. Çак вырăс предложенийĕсене чăвашла куçарăр та вĕсенчи инфинитивсене чăваш чĕлхинче мĕнле формăсем тивĕçлине палăртса тухăр. (Тĕслĕхсене А.Савельевпа В.Игнатьевăн «Зарницы счастья» романĕнчен илнĕ).

1. Августина Германовна хотела было возразить, но тут же передумала и вышла в комнату, где спал Петр. 2. Члены сельского Совета и комсомольской ячейки в спешном порядке снова стали реквизировать у кулаков хлеб. 3. Спустя месяц партия большевиков призвала трудящихся добровольно записываться в Красную Армию. 4. Некоторые комсомольцы Дубовки, узнав об этом приказе, изъявили желание быть в первых рядах. 5. Отужинали, попили чаю, и Гаврил вышел во двор задать лошади корму. 6. Анюк и Харитон остались вдвоем. Оба молчали, не зная, о чем говорить. 7. За время службы после женитьбы ему всего раз удалось побывать в отпуске. 8. Оставив матери денег для найма плотников, он уехал дослуживать срок, продленный еще на два года. 9. Во вторник был родительский день, и старики, верующие, потянулись на кладбище – помянуть умерших родителей, родственников, друзей. 10. Пришел почтить память своих родителей и мельник Кузьма Сарбай …. 11. Плотники решили во что бы то ни стало завершить ремонт школы до начала страды. 12. Солнце еще не успело подняться, но на перроне было оживленно и людно. 13. Именно в этот вечер … Павел Петрович Новаковский предложил ей стать его женой. 14. Сердце у Августины и без того часто болело, и она изо всех сил старалась сдерживаться, не расстраиваться чрезмерно.

54-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене вырăсла куçарăр та вĕсенчи инфинитивсене вырăсла мĕнле формăсем тивĕçлине палăртса тухăр. (Тĕслĕхсене А.Артемьевăн «Алтăр çăлтăр» повеçĕнчен илнĕ).

1. Куккана кура эпĕ те музыкăна питĕ юратса пăрахрăм, вуннăрах тăмра, хуткупăс калама вĕрентĕм…. 2. Хĕрача çырмана шыв ĕçме е ура çума аннă-ши? 3. Тепĕр кунне куккапа садра çиеттĕмĕр. Петюк çукчĕ, вăл улăха утă тавăрса типĕтме кайнăччĕ. 4. Халăх юрри-кĕввине малтанхинчен те тимлĕрех пухатăп, вĕсенчен хăшне-пĕрне пултарнă таран илемлетме пикенетĕп. 5. Çанçурăма ирхи сулхăн сывлăш çÿçентерме пуçласан, эпĕ Тамарăна хам çума хулен пăчăртарăм. 6. Эпĕ çырмана, çăлкуç патне, шыв ĕçме антăм та Пракуха тĕл пултăм. 7. Таня Шабалино ялĕнчен, вырăс хĕрĕ. Вăтам шкултан вĕренсе тухсан, госпитале ĕçлеме кĕнĕ. 8. Виççĕмĕш уйăхĕнче ман алă сурса ыратма чарăнчĕ, анчах чăтма çук кĕçĕтме тытăнчĕ.

55-мĕш хăнăхтару. Çак вырăс предложенийĕсене чăвашла куçарăр та ик чĕлхери глагол формисене пĕр-пĕринпе танлаштарса тишкерĕр, вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхĕсене палăртăр. (Тĕслĕхсене Г.Коноваловăн «Истоки» романĕнчен илнĕ).

1.Матвей Крупнов уже много лет работал в советском посольстве в Берлине. 2. Мундир из особого сукна сизого цвета, на ногах красные сапоги с позолоченными шпорами. 3. Матвей знал, что страсть Геринга к оригинальным костюмам безудержна: на охоту ходил в одежде, сшитой в подражание древним германцам; на доклады к фюреру являлся в черных лакированных башмаках. 4. Официальные приемы и банкеты проходят по заранее разработанному плану. 5. Гостей провели в большой шатер, составленный из нескольких брезентовых палаток. 6. Там было тепло от электрических печей. 7. Вернувшись поздним вечером в посольство на Унтер ден Линден, Матвей, разбирая почту, нашел письмо от родных. 8. С таким настроением он отправился однажды на заседание рейхстага, куда пригласил его сам министр иностранных дел. 9. За чугунной оградой на привокзальной площади сели в старенькую машину. 10. На пристани, пониже двухпалубного дебаркадера, Юрий подвел дядю к плоту. 11. На корме стояла девчонка лет шестнадцати в ситцевом выцветшем сарафане. 12. За девчонкой на корме, вскрутив колечком хвост, бдительно навострил уши рыжий пес.

56-мĕш хăнăхтару. Вырăс чĕлхинчи çак глаголсен пулăвне кăтартса тухăр (кашни морфемине сăнаса тишкерĕр, вĕсен ятне калăр).

безу´мствовать; безмо´лствовать; бели´ться; бере´менеть; бере´чься; беси´ться; боро´ться; бра´ться; бре´зговать; бре´зжиться; бренча´ть; брести´; катализи´роваться; катапульти´роваться; кати´ться.

57-мĕш хăнăхтару. Словарьсемпе усă курса, -и, -а, -ка, -ова(-ева), -ива суффиксемпе пулнă вырăс глаголĕсене май пур таран ытларах тупма тăрăшăр. Вĕсене кĕртсе пĕрер предложении тăвăр.

58-мĕш хăнăхтару. Александр Артемьевăн «Салампи» романĕнчен - ла(-ле), -лан(-лен), -лаш(-леш), -тат(-тет), -лат(-лет), -л(-ел), -н, -шăн(-шĕн), -ăл(-ĕл) аффиксем хушăннипе пулнă глаголсемлĕ предложенисем çырса илĕр, унтан вĕсене вырăсла куçарса ик чĕлхери глагол формисене танлаштарса тишкерĕр.

59-мĕш хăнăхтару. Вырăс чĕлхинчи çак предложенисене чăвашла куçарăр та ик чĕлхери глаголсем ят сăмахсене хăш падежра тытса тăнине сăнаса тишкерĕр, вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхсене кăтартса тухăр. (Тĕслĕхсене А.Савельевпа В.Игнатьевăн «Зарницы счастья» романĕнчен илнĕ).

1. Скрипнула калитка, и на улицу вышел дед Пахом, неся в руках старый пиджак и ружье. 2. В ссоре они дошли до дома деда Пахома. 3. Дед Пахом, повстречав вместе Егорку с Клавой, потерял всякий покой. 4. Узнав от Кулине о том, что Харитон не велит ей вмешиваться в дела сына, дед Пахом раскипятил себя еще пуще. 5. И тут Клава не сдержалась, подскочила к старику со сжатыми кулаками. 6. Старик, увидев, что девушка не шутит, чуть не споткнулся о табурет и выскочил за дверь. 7. Выйдя на улицу, сделал (Егор. – А.Г.) несколько упражнений на турнике, почистил сапоги, умылся, оделся. 8. На следующий день на правый фланг участка Вутланова сопровождал уже не сам Куликов, а старшина Батыров.

60-мĕш хăнăхтару. Çак чăваш предложенийĕсене вырăсла куçарăр та ик чĕлхери глаголсем ят сăмахсене хăш падежра тытса тăнине сăнаса тишкерĕр, вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхĕсене тухăр. (Тĕслĕхсене Александр Артемьевăн «Ахменеевсем» повеçĕнчен илнĕ).

1. Юлашки кайăк хур картисем, çырма-çатраллă чăваш çĕрĕшывĕпе сывпулашса, тунсăхлăн кикаклатса, кăнтăралла ăсанчĕç. 2. Икĕ каччă ял урамĕпе хаваслăн калаçса утрĕç. 3. Пÿрт никĕсне чултан хывнă, пÿрт çине шифер витнĕ. 4. Тимĕре хĕрнĕ чух шаккама, çырлана пиçнĕ чух татаса çиме хушнă. 5. Алăк патнерех вырнаçнă хĕрсем, чăхлатса кулса, пĕр-пĕринпе калаçса илчĕç те тĕпĕртетсе тухса кайрĕç. 6. Таня хĕрелсе кайрĕ, куç хÿрипе кăна Аркади еннелле вĕлт пăхса илчĕ, çапах çакна пиччĕшĕ асăрхарĕ. 7. Ясон тахçанах хĕрĕхсенчен иртнĕ, ача ашшĕ пулнă, çапах ăна халĕ те … ятран чĕнеççĕ. 8. Кам та пулин салтакран килнине ялта пуринчен малтан лара-тăра пĕлмен ача-пăча курать те ыттисене пĕлтерет.

61-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисенчи скобкăна хупнă сказуемăйсенчен юрăхлине суйласа илĕр. (Тĕслĕхсене илемлĕ литературăпа хаçат-журналтан илнĕ).

1. Несколько охотников (поскакало, поскакали) к месту драки. 2. Там уже (стояло, стояли) несколько человек. 3. Несколько тракторов (использовались, использовалось) с бульдозерными навесками. 4. Сейчас в Майне и поселке, означенном по берегу Енисея, (вытянулась, вытянулось) несколько деревянных двухэтажных домов. 5. В этом неравном бою (было убито, были убиты) несколько человек. 6. В ближайшее время (будут сданы, будет сдано) в эксплуатацию несколько живых домов. 7. В связи с этой датой в программу Егоровских чтений (включены, включено) несколько докладов. 8. Несколько стрел (воткнулись, воткнулось) около нас в землю и в частокол. 9. Перед рассветом несколько сильных взрывов (подняли, подняло) город на ноги. 10. Несколько танков (прорвались, прорвалось) к шоссе. 11. Несколько камней (ударили, ударило) в забор. 12. Несколько одиноких рябин грустно (шептали, шептало) под порывами ветра. 13. Несколько мальчиков (бросились, бросилось) в разные стороны. 14. Несколько девушек, стоящих у калитки, (переглянулись, переглянулось). 15. Несколько человек (вошли, вошло) в поезд. 16. Несколько десятков рыбаков (сновали, сновало) по мастерским. 17. Несколько рабочих, техников, а также инженеров (находились, находилось) в кабинете директора. 18. Во дворе несколько щенят (визжало, рычало, кусало; визжали, рычали, кусали) друг друга. 19. От леса мимо деревни (прошли, прошло) два батальона пехоты, (проехали, проехало) несколько всадников и три повозки. 20. Несколько участников экспедиции (переправились, переправилось) в шлюпке на остров и, разделившись на две партии, (занялись, занялись) его исследованием. 21. Несколько человек в засаленных спецовках (копались, копалось) в моторе. 22. На крыльце несколько незнакомых людей в мундирах, сюртуках, казалось, о чем-то (толклвали, толковало).

62-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисенчи скобкăна хупнă сказуемăйсенчен юрăхлине суйласа илĕр.

1. Урампа ялавсемпе транспарантсем йăтнă çĕршер çын (утаççĕ, утать). 2. Пÿлемре виçĕ хĕрарăм шăппăн калаçса (ларать, лараççĕ). 3. Аудиторире темиçе студент экзамен пама хатĕрленсе (лараççĕ, ларать). 4. Ман умра темиçе хурăн куçа илĕртсе (лараççĕ, ларать). 5. Сĕтел çинче кирпĕч хулăнăш темиçе кĕнеке (выртать, выртаççĕ). 6. Урампа темиçе хĕрача шăкăл-шăкăл калаçса (утаççĕ, утать). 7. Малти пÿлĕмри шкапра темиçе кĕнеке кăна (тăрать, тăраççĕ).

63-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисенчи скобкăна хупнă сказуемăйсенчен юрăхлине суйласа илĕр.

1. На избирательный участок к началу выборов (пришли, пришло) большинство молодых избирателей, впервые участвующих в выборах. 2. Большинство с нами (согласились, согласилось). 3. Большинство (голосовало, голосовали) за предложенную резолюцию. 4. После короткой беседы большинство студентов (получили, получило) направление на работу. 5. Большинство группы (выполнили, выполнило) задание досрочно. 6. Большинство бойцов (успело, успели) выпрыгнуть на берег и ударить с тыла по врагу. 7. Он сделал то же, что (делает, делают) большинство людей, охраняя свое духовное здоровье.

64-мĕш хăнăхтару. Çак текстри причастисен вăхăчĕпе залогне кăтартса тухăр, вырăс чĕлхинчи вĕсене тивĕçлĕ формисене палăртăр.

Шăранса тăракан çу кунĕнче пĕр кун та хĕлĕпе тăрантарать тенĕ чух, тен, хулан-мĕнĕн сĕтĕрĕнсе çÿремелле марччĕ пуль те, Ярмуш мучин сăлтавĕ тупăнчĕ çав. Ывăлĕ çĕнĕ хваттере куçнă та ашшĕ-амăшне çурт «хăтлама» чĕннĕ. Каяс мар – ывăлĕ кÿренĕ. Каяс – килте те, хирте те ĕç акăнса-тăкăнса юлать. Карчăкĕ кăшт халсăрланнăччĕ те инçе çула тапранасшăн пулмарĕ, çитменнине тата, хавшак чĕреллĕскер:

- Ват пуçăмпа яраплан çине лармастăпах, - терĕ. Ывăлне те ÿпкеленçи пулчĕ: - Хваттерне ăна, пĕр илнĕскерне, кĕркунне те, хир пуçтарса кĕрсен, хăтлама пулатчĕ пуль те-ха. Хулари çын ăна пĕлет-и? (А.Артемьев).

65-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене чăвашла куçарăр та вырăс причастийĕсене чăваш чĕлхинче мĕнле формăсем тивĕçлине кăтартăр.

1. Уже вечерело, солнце скрылось за небольшую осиновую рощу, лежавшую в полверсте от стада (Тургенев). 2. Письмо было написано братом еще два года назад, но оно почему-то до нас не дошло. 3. Этот дом построен на живописном месте, недалеко от берега Волги. 4. Эта улица будет озелена силами учащихся средней школы. 5. В овраге лежит избитый кем-то человек средних лет. 6. Порыжел, потух папоротник, затоптанный и смятый мужчинами (Горький).

66-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене вырăсла куçарăр та чăваш чĕлхинчи причастисене вырăс чĕлхинче мĕнле формăсем тивĕçлине кăтартса тухăр. (Тĕслĕхсене А.Артемьевăн «Çăкăр хакĕ» повеçĕнчен илнĕ).

1. Хапхаран пуçласа лаша вити таран сăнчăр карнă, çав сăнчăр çумне пăру пысăкăш хура йытă кăкарнă… 2. Йытти хаяр пултăр, палламан çынна киле ан кĕрттĕр тесе, унăн хÿри вĕçне юриех ют çынна таттарнă. 3. Шалти пÿлĕм алăкĕ уçă тăнăран унти хыçлă пукансем, турă кĕтессинчен çакăнса тăракан тĕрĕллĕ алшăллисем, лампадка çутипе йăлтăртатакан турăшсем курăнаççĕ. 4. Ярмушпа амăшĕ çыртнă татăках чăмлама чарăнчĕç. 5. Ярмуш çакна çеç кĕтнĕччĕ. 6. Çенĕк алăкне шалтан çаклатнă, кĕреймĕн. 7. Тул çутăлса киле пуçларĕ, вăрманта кайăк чĕвĕлтетни илтĕнчĕ. 8. Хăраса ÿкнĕ ача юман хыçне пытанчĕ те малалла мĕн пулнине сăнарĕ. 9. Хăлтăр-халтăр пÿртсенче вучах сÿннĕ, мăрйисене чана йăва çавăрнă.

67-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене чăвшла куçарса, вырăс чĕлхинчи совершеннăй тата несовершеннăй видри деепричастисене чăваш чĕлхинче мĕнле формăсем тивĕçлине сăнăр.

1. Он улегся рядом со спящим, любуясь звездным небом. Ярко улыбалось безоблачное небо, изливая жгучий зной, спокойно слушая мятежный шум мутных волн (Горький). 2. Задавшись благими намерениями, я отправился в деревню хозяйничать, но потерпел фиаско (Гарин-Михайловский). 3. Познакомившись с моею работой, читатель увидит, что, преследуя благие намерения, я довольно бесцеременно… повернул жизнь своей деревни из того русла, которое она пробила себе за последние двадцать пять лет (Гарин-Михайловский). 4. Заметив, что дорога мне как будто полезна, мать ездила со мной беспрестанно… (Аксаков). 5. Хлынут на рассвете южные ветры, влажно потемнеют деревья, покачивая на ветвях прилетевших ночью грачей (Коновалов). 6. Трава пошла мягче, и Левин, слушая, но не отвечая и стараясь косить как можно лучше, шел за Титом (Л.Толстой). 7. Вставая на рассвете, она спускалась в кухню и вместе с кухаркой готовила закуску к чаю (Горький). 8. Проснувшись на ранней заре, Левин попробовал будить товарищей (Л.Толстой). 9. Скрестивши могучие руки, главу опустивши на грудь, идет и к рулю он садится и быстро пускается в путь (Лермонтов). 10. Облокотясь, Татьяна пишет (Пушкин). 11. Он зажег серную спичку, осветив синим огнем свое лицо … (Горький). 12. Цыгане те, свои шатры разбив близ наших у горы, две ночи вместе ночевали. 13. Он привык работать, спустя рукава. 14. Мальчик бежит, сломя голову. 15. Дети слушали своего любимого учителя, разиня рот.

68-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисенчи йăнăшсене асăрхаса тÿрлетсе тухăр.

1. Медленно идя по дороге, ему встречались незнакомые люди. 2. Долго сидя в аудитории в ожидание начала занятия, студентам стало скучно. 3. Видя перед собой группу пьяных мужчин, женщине стало страшновато. 4. Занимаясь на семинарских занятиях, которые проводил опытный педагог, слушателям курсов удавалось приобретать все новые и новые знания. 5. Осуществив, одну мечту, ему тут же хочется мечтать о чем-либо новом, еще не достигнутом. 6. Увидев, что шея у сына покраснела и покрылась маленькими пузырьками, матери стало жутковато.

7. Проводя гостей, ему захотелось тут же лечь в постель и заснуть. 8. Отодвинув вправо горы, налево – степи, Волге удавалось вольготно катить воды к югу. 9. Держась за жилистую руку вяза, ей становилось все хуже и хуже.

Наречи

Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те наречи улшăнман пуплев пайĕ шутланать, вăл ĕçĕн паллине тата çав ĕç мĕнле лару-тăрура пулса иртнине пĕлтерет. Наречи ытларах глаголпа çыхăнать, ĕç мĕнле, ăçта, хăçан, мĕнле тĕллевпе, мĕнле сăлтавпа пулса иртнине кăтартать: Çĕрле çумăр çуса иртрĕ. – Ночью прошел дождь.

Çавăнпа пĕрлех наречи паллăн паллине те пĕлтерме пултарать: Кăçал çу питĕ ăшă пулчĕ. – Нынче лето было очень теплым. Ĕçлеме питĕ кăмăллă. – Работать очень приятно.

Пĕлтерĕшĕсене кура наречисем вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те ултă ушкăна уйрăлаççĕ:

- мĕнлелĕх наречийĕсем: хăвăрт, майĕпен – быстро, медленно;

- вăхăт наречийĕсем: хĕлле – зимой; ĕнер – вчера; халĕ – сейчас;

- вырăн наречийĕсем: кунта – здесь; унта – там; лере – там;

- виçепе степень наречийĕсем: кăштах – немного; чутах – чуть (не заболел);

- сăлтав – пирке наречийĕсем: мĕншĕн? – почему?

- тĕллев наречийĕсем: юри (чĕнмерĕ) – нарочно промолчал, ахалех, нимсĕрех – зря, незачем.

Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те наречисем танлаштару степенĕнче пулма пултараççĕ: хăвăрт – хăвăртрах; унта – унтарах; кунта – кунтарах; лере – леререх; майĕпен – майпенрех; хĕлле – хĕллерех; çавăнта – çавăнтарах; чăвашла – чăвашларах; быстро – быстрее; медленно – медленнее; спокойно – спокойнее т.ыт.те.

Чăваш чĕлхинче те, вырăс чĕлхинче те чылай наречи местоименисемпе хисеп ячĕсенчен пулса кайнă: ăçта? – где?; когда? – хăçан?; мĕншĕн? – почему, зачем; ниçтан та – ниоткуда; нихçан та – никогда; нимĕнле те, ниепле те – никак; тахçан – некогда; ăçта та пулин – куда-нибудь; хăçан та пулин – когда-нибудь; мĕншĕн те пулин – почему-либо; унта – там; çавăнта, лере – там; кунта, çакăнта – здесь; кунта – сюда; ун чухне – тогда; çапла, капла, апла – так; втроем; вдвоем; пĕррехинче – однажды.

Пуплеври наречисем ытларах обстоятельство пулаççĕ, вырăс чĕлхинче обстоятельство çеç пулаççĕ.

69-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене чăвашла куçарăр та, ик чĕлхери наречисене пĕр-пĕринпе танлаштарса, вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхсене кăтартăр. (Тĕслĕхсене С.Т.Аксаковăн «Детские годы Багрова-внука» кĕнекинчен илнĕ).

1. Часто припоминаю я себя в карете, даже не всегда запряженной лошадьми, не всегда в дороге. 2. Очень помню, что мать, а иногда нянька держит меня на руках, одетого очень тепло, что мы сидим в карете, стоящей в сарае, а иногда вывезенной на двор; что я хнычу, повторяя слабым голосом: «Супу, супу…» 3. Я иногда лежал в забытьи, в каком-то среднем состоянии между сном и обмороком; пульс почти переставал биться, дыхание было так слабо, что прикладывали зеркало к губам моим… 4. Лошадей выпрягли и пустили на траву близехонько от меня, и мне это было приятно. 5. Мы сидели в бабушконой горнице и грустно молчали. 6. К обеду приехали бабушка, тетушка и дяди; накануне весь дом был вымыт, почти жарко истоплены и в доме стало тепло… 7. Багрово было очень печально зимою, а после Чурасова должно было показаться матери моей еще печальнее.

70-мĕш хăнăхтару. Çак предложенисене вырăсла куçарăр та, ик чĕлхери наречисене пĕр-пĕринпе танлаштарса, вĕсем хушшинчи пĕрпеклĕхсемпе уйрăмлăхсене кăтартса тухăр. (Тĕслĕхсене А.С.Артемьевăн «Алтăр çăлтăр» повеçĕнчен илнĕ).

1. Çăл куçĕ патне çитсен, сукмак çинче сасартăк тăватă нимĕçе тĕл пултăмăр. 2. Кĕçтук нимĕçсем çинелле граната ывăтма ĕлкĕрчĕ – виççĕшне çавăнтах тĕп турĕ. 3. Çав каçхине ман ыйхă килмерĕ. Эпĕ вăрман хĕрринчи траншейăра, лапсăркка бук йывăçĕ айĕнче, ирчченех табак туртса лартăм. 4. Çул тăваткалĕнчи вышка патне çитнĕ çĕре эпĕ юлташсене чылай кая хăвартăм, каялла килнĕ чух мана Кĕçтук хăваласа çитрĕ. 5. Юлашки тăвайккине хăпарса çитсен, çул анаталла каять… 6. Эпĕ вăл мĕншĕн çапла шăпăртах пулнине ăнлантăм, тÿрех анне каланине аса илтĕм. 7. Халь ĕнтĕ унăн хĕресĕ те çĕрсе ÿкнĕ, тăпри ăçтине те никам та пĕлмест пулас.